Czasopis
Białoruskie pismo społeczno-kulturalne
01/2003
У кіпцюрох дзяржаўных эскуляпа
3. (Заканчэнне). Маладыя паэты i празаiкi хутчэй за ўсё паўтораць подзьвiг сваiх старэйшых калегаў з канца 1980-х – пачатку 1990- х гадоў – стартуюць у вялiкую лiтаратуру праз андэграўнд i самвыдат, магчыма празь Iнтэрнэт. Гэтыя працэсы ўжо адбываюцца, i нiякая дзяржаўная цэнзура iх ня спынiць.
Шчыра кажучы, цяжка зразумець: навошта трэба было дзяржаўным чыноўнiкам мяняць рэдактараў лiтчасопiсаў? Каб зьнiшчыць апошнiя выспачкi беларускасьцi? Каб прапагандаваць сярод нацыянальнасьвядомай iнтэлiгенцыi ўсялякую славянасабораўшчыну i расейскiх фашыстаў? Усё роўна гэтыя часопiсы як ня мелi iстотнага ўплыву на грамадзкую думку, так i не займеюць. Наклады ж за апошнiя дзесяць гадоў катастрафiчна зьнiзiлiся, зьмянiўся да сьмешнага й фармат часопiсаў. Большасьць накладу, што распаўсюджвалася праз кiёскi, сьпiсвалася ў макулятуру. Глядзiш, яшчэ колькi часу – i гэтыя часопiсы загнулiся б i здохлi з прычыны нямэтазгоднасьцi свайго iснаваньня. Але ж не! Зьявiлiся эскуляпы-эксгуматары, каб выканаць «шляхетную мiсiю» – вырваць бруднымi кiпцюрамi айчынную лiтаратуру з абдымкаў сьмерцi. Праўда, гэта ўжо будзе ня тая, не беларуская, i напэўна, увогуле не лiтаратура. Гэта будзе сама сьмерць…
3.Апошняе, што павiнна абнадзейваць у сёньняшняй незайздроснай сытуацыi ў галiне свабоды слова i на што варта было б зьвярнуць асаблiвую увагу, гэта – недзяржаўныя газэты, лiтвыданьнi ды ўжо вышэйзгаданая глябальная сетка Iнтэрнэт. У гэтым, умоўна кажучы, «трэцiм сэктары» таксама ня ўсё так сонечна-вясёлкава-бясхмарна, як можа на першы погляд падацца шараговаму аматару вольнага слова. Аказваецца, i ў недзяржаўных СМI ёсьць, як гэта ня прыкра канстатаваць, свая цэнзура, умоўна-эфэмэрныя сьпiсы табуляваных тэмаў, забароненыя цi загадзя непрахадныя прозьвiшчы аўтараў i г.д. Праўда, кiраўнiкi недзяржаўных выданьняў свае часам не зусiм зразумелыя дзеяньнi цэнзурай, нават унутранай, рэдактарскай цi якой заўгодна не назавуць. А калi iм зробiш заўвагу, дык пакрыўдзяцца i, што найбольш верагодна, i цябе ўключаць у сьпiс непажаданых аўтараў. Дурная яна – прырода людзкое зайздрасьцi i фанабэрыi. Але ня будзем яе ўспрымаць як выдаткi плюралiзму думак i меркаваньняў.
Натуральна, што кожнае незалежнае выданьне трымаецца нейкай акрэсьленай сацыяльна-палiтычнай ды iдэйна-эстэтычнай арыентацыi, i таму мае права баранiць сваю выдавецкую канцэпцыю цi пазыцыi сваiх найбольш заангажаваных аўтараў. Рэдакцыi, як гэта прынята пiсаць у зыходных дадзеных, могуць не падзяляць думак i меркаваньняў аўтараў, могуць рэдагаваць цi скарачаць матэрыялы. I тут мы ўжо маем справу з такой вельмi далiкатнай матэрыяй, як аўтарскi тэкст. Трэба, аднак, адразу адасобiць ад чыста газэтных публiкацый часопiсныя, бо ў iх зазвычай адрозная iнфармацыйна-сэнсавая нагрузка, задачы i адраснасьць. Я, канешне, ня маю на ўвазе графаманскiя цi элементарна непiсь-менныя «лiсты трудзяшчыхся», якiя цэлымi пачкамi атакуюць абложныя рэдакцыi, нiбы нямецкiя лятаючыя бомбы «Фаў-1» ангельскiя гарады падчас Другой сусьветнай вайны. Гаворка пра чыста рэдакцыйную цэнзуру, якую зручней за ўсё было б назваць фiльтрацыяй матэрыялаў. Падобная мэтодыка працы лiчыцца нармалёвай i характэрнай для ўсiх айчынных выданьняў. Але й яна заражана вiрусамi тэндэнцыйнасьцi i асабiстае прыхiльнасьцi. Добра, каб такое здаралася ў чыста аўтарскiх меркаваньнях i развагах. Але ж не, у чыста iнфармацыйных паведамленьнях, якiя павiнны адрозьнiвацца ад усяго астатняга журналiсцкай бесстароннасьцю.
Згадаю два найбольш красамоўныя прыклады (хаця iх на самой справе безьлiч), якiя тычацца якраз галоўнага прадмету нашага разгляду – парадоксаў i звычайных недарэчнасьцяў лiтаратурнага жыць-ця. У 1998 годзе ў Беластоку ў перакладзе на польскую мову выйшла анталёгiя новай беларускай паэзii пад назвай «За небакраем Эўропы», у якую ўвайшлi вершы трынаццацi найбольш папулярных (на думку ўкладальнiкаў) паэтаў Беларусi ў 1987-1997 гадах. Аднак журналiстка Вольга Караткевiч, распавядаючы ў рэпартажы на радыё «Свабода» пра выданьне гэтай кнiгi., згадала чамусьцi толькi менскiх аўтараў, хаця няцяжка было назваць усе прозьвiшчы. Гэта некалькi сэкундаў эфiрнага часу. Стварылася ўражаньне, што журналiстка, робячы адмысловы «прамоўшн» сталiчным паэтам, далiкатна «бартанула» аўтараў з правiнцыi, як нешта другаснае, ня вартае ўвагi. А, мiж iншым, тыя аўтары з правiнцыi нiчым ня горшыя, а ў нечым нават i лепшыя за сталiчных!
А вось і сёлетні выпадак, зьвязаны зь Вечарынай беларуска-швэдзкай паэзii, што прайшла 31 траўня ў Пiнску. Газэта «Наша нiва» зьмясьцiла ў рубрыцы «Лiсты ў рэдакцыю» допiс Яўгена Салейчука пад назвай «Пазнаў Людку». Аўтар допiсу, як мне давялося высьветлiць у арганiзатаркi вечарыны – лiда-ркi пiнскага Грамадзкага Аб’яднаньня «Калегiум» Надзеi Аўсiевiч – сапраўды прысутнiчаў на iмпрэзе i напiсаў лiст у газэту. Але ў «Нашай нiве» допiс так кастрыравалi (гэта ў iх такая тэндэнцыя), што аўтар яго, напэўна, i не пазнаў, бо прозьвiшчы галоўных удзельнiкаў, надрукаваныя ў праграмцы напярэдаднi вечарыны, «павыляталi» ў сьметнiцу. А сярод ўдзельнiкаў бы-ла вядомая швэдзкая кiнарэжы-сэрка i празаiк, аўтарка раману «Савецкiя перажываньнi Катарыны» Марыя Зэнстрём (зь ёй нават «Бе-лорусская деловая газета» зрабiла iнтэрвiю), перакладчыца Лана Радзiвонава, якая зараз жыве ў Стакгольме ды iншыя цiкавыя асобы. Я сам быў удзельнiкам пiнскай вечарыны, таму ведаю, што да чаго. Маё прозьвiшча таксама выкрэсьлiлi. Затое цэлы абзац пакiнулi на Людку Сiльнову:
«Але самае галоўнае – я на свае вочы пабачыў Людку Сiльнову! Пазнаў яе дзякуючы таму здымачку, што «НН» ледзь не штонумар месьцiць каля «казак жыцьця». Нават наважыўся пазнаёмiцца, праўда не адразу».
Вядома, Людка Сiльнава, як цудоўная паэтка i проста файны чалавек, вартая асобнай гутаркi. Але ў дадзеным выпадку навiдавоку рэдактарская тэндэнцыйнасьць, iмкненьне ўсiмi сродкамi пазбыцца канкурэнтаў i падаць сябе як мага найлепш. Нездарма ў Iнтэрнэце, як больш дэмакратычнай пляцоўцы для дыскусiяў, на «Беларускай палiчцы» разгарнулiся гарачыя баталii з крытыкай асобных публiкацый у газэце «Наша нiва». Адгукнулася і некалi папулярная ў адраджэнскiх колах, а зараз загнаная ў дзяржаўны пракруставы ложак i ўключаная ў той самы вышэйзгаданы холдынг газэта «Лiтаратура i Мастацтва». Адным словам, пра ўзаемiны асобных лiтаратараў i цэлых творчых групаў з «Нашай нiвай» можна напiсаць манаграфiю…
Як бачым, праблемы зь дзяржаўнымi i недзяржаўнымi, лiтаратурнымi i нелiтаратурнымi выданьнямi настолькi глыбокiя i сур’ёзныя, што грунтоўна прааналiзаваць iх, а тым больш тэрмiнова вырашыць у блiжэйшым часе не ўяўляецца магчымым. Крыўдна i недаравальна, што многiя недзяржаўныя выданьнi, дзе крытыкуецца палiтыка дзяржаўных эскуляпаў з «фiрмы Сяргея Касьцяна», карыстаюцца тымi ж савецкiмi мэтодамi, а выдаюць сябе за супэрдэмакратаў. Нялёгкая гэта справа – выдаваць сябе за таго, кiм не зьяўляесься. Лепей ужо быць самiм сабой, i проста сумленна выконваць сваю працу. Тады й вольнае слова не зарасьце шалупiньнем таннай фанабэрыi, i лiтаратура вырвецца з кiпцюроў дзяржаўных эскуляпаў, каб жыць вечна сваiм натуральным жыцьцём.
P.S. Гэты матэрыял пiсаўся ў той час, калi дэпутат так званай Палаты прадстаўнiкоў Нацыянальнага сходу Рэспублiкi Беларусь Сяргей Касьцян яшчэ ўзначальваў холдынг „Лiтаратура i мастацтва”. Напрыканцы жнiўня яго зьнялi з пасады. Аднак сам холдынг дый тэндэнцыi, абазначаныя ў артыкуле, засталiся ранейшыя. 24 верасьня ў Менску адбыўся пазачарговы зьезд Саюзу беларускiх пiсьменьнiкаў, на якiм быў абраны новы старшыня гэтае маральна састарэлае арганiзацыi – 30-гадовы кандыдат фiлялягiчных навук Алесь Пашкевiч. Праўда, абраньне Пашкевiча зусiм не азначае, што Саюз беларускiх пiсьменьнiкаў, якi прэтэндуе на манапольнае прадстаўленьне нацыянальнае лiтаратуры, назаўсёды разьвiтаўся з савецкай спадчынай ды стэрэатыпамi савецкага мысьленьня.