Паліталёгія
Асноўны курс
5. Нутраная палітыка - Партыйна-парлямэнцкая дэмакратыя, бюракратыя і юстыцыя
1. Інстытуцыі і палiтычная культура[1]
Стабiльнасьць інстытуцыяў, лябiльнасьць сьвядомасьці
Адмысловая тэматызацыя палiтычных інстытуцыяў тут пачынаецца таму, што iснуе небясьпека таго, што яны будуць «забытыя». Аднак «забытыя» ня ў тым павярхоўным сэнсе, што яны больш ня будуць нам знаёмыя і звычныя; «забытыя» хутчэй у сэнсе iхнай недастатковай рэпрэзэнтаванасьці ў духу і сьвядомасьці, у сэнсе важкай страты канцэптуальнага разуменьня, якое ў меншай ступені датычыць пытаньня «як?», а ў большай ступені пытаньняў «што?» і «чаму?», скіраваных на палiтычныя інстытуцыі. Таму актуальны дыягназ недастатковасьці, якую мы мусім апісаць, можна сфармуляваць наступным чынам: пагроза страты асэнсаванасьці сьвету нашых інстытуцый.
Памiж структурай палітычных інстытуцый, з аднаго боку, і палiтычнай культурай, зь іншага боку, расчыняецца ўсё шырэйшая бездань. Аб’ектыўныя і суб’ектыўныя крытэры ацэнкi сытуацыi ўжо не супадаюць. Характэрным тут ёсьць відавочны кантраст памiж значнай стабiльнасьцю інстытуцый і лябiльнасьцю, слабасьцю iх замацаваньня на ўзроўнi эмоцыяў і сьвядомасьці. У вялікім дэмакратычным грамадзтве з досыць аднароднай структурай грамадзкай думкі рэальнасьць крызысу і сьвядомасьць крызысу стаяць так блiзка, як толькi можна сабе ўявiць: толькі ўсьведамленьне крызысу канстытуюе крызысную сытуацыю. Суб’ектыўны фактар тут, у якасьці масавага фэномэну, стае аб’ектыўнай рэальнасьцю. І менавiта ў гэтым сэнсе крызыс сьвядомасьці індывіда і ўсьведамленьне крызысу індывідам таксама адбіваюцца на інстытуцыях.
Калi інстытуцыі не абапіраюцца на сьвядомасьць індывідаў і не рэпрэзэнтуюцца ў сьвядомасьці вялiкай колькасьці індывідаў, тады, з гледзішча доўгатэрміновай пэрспэктывы, яны ня маюць шанцаў выжыць таксама і ў сацыяльнай рэчаiснасьці.
Палiтычныя інстытуцыі заўсёды існуюць у межах пэўнай палiтычнай культуры, ёю падтрымлiваюцца і ў ёй мусяць апраўдваць сваё існаваньне. Каб прааналiзаваць і апiсаць стан установаў, трэба браць у разьлік таксама і стан палiтычнай культуры як важную рамкавую ўмову. Палiтычная культура, якая не ўсьведамляе больш перадумоваў, сэнсу і вартасьці інстытуцыяў, ня можа й гарантаваць iхнай функцыянальнасьці і пераемнасьці. Занепакоенасьць грамадзкай сьвядомасьці і страта здольнасьці да палiтычнага меркаваньня, у сваю чаргу, уплываюць на інстытуцыі і прыводзяць да зьменаў у іх, якiя адбываюцца бескантрольна і часта ня ёсьць «жаданымі» для нiкога. Таму пашыраная зьява неразуменьня ўстановаў, няведаньня спэцыфічнай лёгiкi iхнага функцыянаваньня і комплекснага спалучэньня ўмоваў, усярэдзіне якога яны маглі б выявіць свае дадатныя якасьці, ёсьць толькi часткова наступствам прынцыповага адмаўленьня інстытуцый. Адылі неразуменьне сэнсу інстытуцый праўдападобна, у гэтак сама вялікай меры ўгрунтаванае проста на «часовасьці» больш гнуткай, у параўнаньні да ўзглядна стабiльнейшых iнстытуцыяў, сьвядомасьці, на браку адваротнай сувязi памiж духоўнымi, сьвядомаснымi працэсамi і комплексам інстытуцый.
Нашыя інстытуцыі нібы адарваныя ад духу часу, шмат у чым дзiўным чынам негiстарычныя, цi не «пазачасавыя», менавіта таму, што яны ня маюць цьвёрдага апірышча і не замацаваныя ў нашай палiтычна-культурнай грамадзкай сьвядомасьці, ня ёсьць беспасярэднім аб’ектам сучасных працэсаў духоўнага сталеньня. Ня толькі анархiсцка-разбуральнае «расхiстваньне інстытуцый», але таксама — магчыма, нават у яшчэ большай ступені — адсутнасьць арыенцiраў у шырокай грамадзкай сьвядомасьці, невуцтва і недахоп чуйнасьці да «сэнсу» і няпiсаных сацыялягічных і палiтычна-культурных перадумоваў функцыянаваньня грамадзкiх інстытуцый здольныя на доўгi час дэстабiлiзаваць комплекс інстытуцый канстытуцыйнай сыстэмы, якім бы на дзіва магутным і стабільным ён сёньня не падаваўся на першы погляд.
Прагрэсуючы «заняпад палiтычнай культуры» ў заходніх дэмакратычных краінах, якi канстатуе Мэлвiн Ласкi (1977), ёсьць, нават калі прыняць аналiз гэтага аўтара з пэўнымі абмежаваньнямі, вельмi паказальным і трывожным працэсам якраз у зьвязку з палітычнымі інстытуцыямі. Нашыя зарыентаваныя на свабоду і актыўнасьць грамадзянiна дэмакратычныя інстытуцыі трымаюцца ці занепадаюць цалкам у залежнасьці ад таго, ці здольныя грамадзяне ды iхныя палiтычныя рэпрэзэнтанты да кампэтэнтнага меркаваньня. Заняпад палiтычнай культуры і праз гэта страта крытэраў і арыенцiраў для ацэнкi палiтычнага ўчынку былi б сьмяротнымi таксама і для інстытуцый, якiя становяць падмурак свабоды. Сьляпы актывiзм і сталае перасiльваньне, з аднаго боку, апатыя, адчай і вымушаны канфармiзм, зь іншага боку, — гэта аднолькава трывожныя паказьнікі. Несынхроннасьці і супярэчнасьці ў стасунках памiж установамi і — агульна кажучы — палітычнай культурай часта маюць вынiкам роспач: людзi адчуваюць, што болей не даюць сабе рады са сьветам інстытуцый, і хоць гэтыя апошнiя дзейнiчаюць дзякуючы ўдзелу ў iх людзей, але людзi ўсё больш аддаляюцца ад іхнай рэчаіснасьці, абмежаваньняў, якiя iмi прымаюцца, і магчымасьцяў, якія яны дазваляюць. «Сучаснае» ўспрыманьне, усьведамленьне, стаўленьне грамадзтва да сваiх інстытуцый становiцца ўсё больш утапiчным, зьнікае імавернасьць таго, што людзям будзе ўтульна ў пабудаваным зь іх «жытле», што яны будуць пачувацца ў iх як дома.
Крызыс інстытуцыяў?
Адылі пра «крызыс» установаў нашай рэспублiкi, ува ўсякiм разе, цэнтральных палiтычных інстытуцый, на цяперашнi момант наўрад цi хто зможа гаварыць пераканаўча. У якасьці найбольш кідкага «доказу» іхнай дзеяздольнасьці супроць гэтага сьведчыць высокая ступень «выбарчай стабiльнасьці», стабiльнасьці, якая выяўляецца ўва ўдзеле ў выбарах. Фэдэратыўная Рэспублiка мае ўнiкальна высокi ў параўнаньні з заходнеэўрапейскiмі суседзямі паказьнік актыўнасьці: як правiла, рэалiзуюць сваё выбарчае права больш чым 90 % грамадзян, якiя яго маюць. Пры гэтым «партыi-аўтсайдэры», за выняткам зялёных, практычна ня маюць шанцаў. Нягледзячы на ўсю дэманстратыўную агрэсiўнасьць традыцыйных партыяў — вялiкiя сацыяльныя канфлiкты, важкія палiтычныя супярэчнасьці не дыскутуюцца паміж парлямэнцкiмі партыямі. Палiтычная руцiна iдзе сваiм звычайным ходам, няхай нават час ад часу хутчэй блага, чымся добра. Адылі той, хто наважыўся б прадставіць гэтую сытуацыю як «крызыс», выпусьціў бы з поля зроку, што палiтыка ёсьць полем разьвязаньня бясконцага шэрагу дробязяў, што кiраваньне азначае заўсёды ўсяго толькi «сьвiдраваньне тоўстых дошак» (М.Вэбэр), празь якое ніколі не дасягнуць «прарыву» да поўнага вырашэньня і разьвязаньня iсных праблемаў. У палiтыцы няма «нармальных выпадкаў».
І ўсё ж: нават калi першы пагляд на сытуацыю ў Фэдэратыўнай Рэспублiцы не дае падставы гаварыць пра трывожны стан недзеяздольнасьці ўстановаў, варта прыгледзецца больш пiльна. І на другi пагляд сёе-тое выглядае ўжо зусім інакш. Нельга ня ўбачыць, што iснуе глыбокая занепакоенасьць, якую выклікаюць не дэстабiлiзаванасьць інстытуцый, ня зьявы распаду палiтычнага ладу, як у Ваймарскай рэспублiцы, а наадварот, хутчэй гіпэртрафаваная ўстойлівасьць, ацьвярдзеньне і закарэласьць сыстэмы інстытуцый, зьявы, якія дзiўным чынам кантрастуюць са зьменай духоўных вартасьцяў, «выбухам вартасьцяў», сьведкамi якога мы ёсьць пачынаючы ад 60-х гадоў (параўн. Inglehart 1979 і Klages / Kmieciak 1979). Найбольш яскравай праявай пераацэнкі дагэтулешніх вартасьцяў ёсьць узьнікненьне шырокага руху пазапарлямэнцкiх і пазапартыйных грамадзянскiх iнiцыятываў, аб’ём і размах якiх у сьвятле згаданых сымптомаў стабiльнасьці проста агаламшае: у інiцыятывах бяруць удзел блiзу столькi ж грамадзянаў, колькi сябраў ува ўсiх партыях разам. Мабiлiзацыйны патэнцыял і гатовасьць да практычнай працы ў грамадзкiх iнiцыятывах, як адназначна паказваюць вынiкi апытаньняў, нават нашмат вышэйшыя. Але калi актыўная незадаволенасьць гэтак вялікая, калi такi вялiкi дух супрацiву і пратэсту, якiя не ўдаецца каналiзаваць афiцыйным партыям, калi сацыяльны арганiзм апанавала «нэрвовая лiхаманка» (Сэбаст’ян Гафнэр) такой сілы, дык гэта ня можа застацца без наступстваў і для палiтычных інстытуцый. Хоць грамадзянскiя iнiцыятывы ў абсалютнай большасьці ня хочуць іншай рэспублiкi, не прыніжаюць набыткаў дэмакратычнай праўнай дзяржавы, не абвяшчаюць iх састарэлымi, але няма сумневу, што iхную пазыцыю вызначыў досьвед таго, што праўная дзяржава ня ёсьць дарогай прагрэсу з аднабаковым рухам да большай людзкасьці, свабоды і вышэйшай якасьці жыцьця.
Грамадзянскiя iнiцыятывы і шэраг пазапарлямэнцкiх груповак рэлятывуюць — сьпярша ненаўмысна — палітычныя «дасягненьні» нашага грамадзтва што да законнасьці і інстытуцый. Кiрунак іхнага ўдару спачатку ня мае на мэце палiтычны лад, адылі iхная наяўнасьць і дзейнасьць шмат у чым уплываюць на палiтычны лад і ягоныя iнстытуты: на «дэмакратыю народных партыяў», задзiночаньні, установы прадстаўнiчай сыстэмы, спосабы прыняцьця рашэньняў большасьцю, муніцыпальнае права, юрыдычную сыстэму і г.д. Сучасная паўсюднасьць грамадзянскiх iнiцыятываў, нягледзячы на ўзглядную эфэктыўнасьць сыстэмы і ўстойлiвае ўхваленьне выбарцамі партыйнага прадстаўнiцтва, ёсьць проста ўзорным прыкладам таго, наколькi далёкімі адно ад аднаго могуць быць рэчаiснасьць інстытуцый і рэалii палiтычнай сьвядомасьці.
Сыстэма адносінаў і ўзаемадзеяньняў памiж асобай і інстытуцыяй занадта складаная і шматстайная, каб палітычную рэчаіснасьць можна было ўсеабдымна апісаць адно праз зварот да вонкавага «функцыянаваньня» палiтычных установаў і завядзёнак. Да сукупнасьці рэчаіснасьці належаць таксама ледзь улоўныя вобразы і думкі, якiмі людзi тлумачаць сабе сябе самых і варункі свайго жыцьця, якiя дазваляюць iм пазнаваць свой сьвет як «космас», прынамсі, як адпаведнае чалавеку месца, у якiм ён, кажучы модным стылем, знаходзіць сваю самасьць, «самаiдэнтыфiкуецца». Таму той, хто хоча апiсаць палiтычную рэчаiснасьць, рэальны стан грамадзкай сыстэмы, бярэ заблiзкi прыцэл, калi абмяжоўваецца толькi апiсаньнем структураў і інстытуцый. Яны хоць і маюць вялiкае значэньне, але нi ў якiм разе не складаюць усёй рэчаiснасьці. Да яе ж належыць і нарматыўны элемэнт, належаць крытыка, рэфлексiя, суб’ектыўнасьць і сьвядомасьць, належаць цяжка апісальныя эмоцыi, сэнсы ды нормы побыту, якiя накiроўваюць і арыентуюць як паводзiны чалавека ў iнтымных, сямейных колах быцьця, так і ў грамадзка-палiтычнай сфэры.
Калi мы ня ведаем, што забясьпечвае цэльнасьць інстытуцый у духоўным пляне, мы ня ведаем пра iх нiчога. Інстытуцыю немагчыма адлучыць ад асобы, якая яе актуалізуе, якая «мысьліць»і тлумачыць яе. Такiм чынам, «крызысу інстытуцый», строга кажучы, няма — хiба што як крызыс грамадзянiна, які бярэ ў іх чынны ўдзел. Юрген Габэрмас слушна (1973, S. 9 ff) зазначае, што ў крызысы могуць ублытвацца толькi суб’екты, толькi істоты з воляй і памылкамi, уласнымi меркаваньнямi і непаразуменьнямі, схiльнасьцямi і антыпатыямi. «Крызысы» не ўласьцівыя нi тэхнiчнай мэтазгоднасьці, нi паводзiнам на ўзроўнi жывёльных iнстынктаў. У будане тэрмiтаў крызысы гэтаксама невядомыя, як і ў тэхнакратычнай утопii плянаваньня, таму што ў абодвух выпадках выключанай аказваецца «крынiца памылак», непрадказальная чалавечая сьвядомасьць.
Этычны базыс інстытуцыяў
Прагрэсуючая iндывiдуалiзацыя этыкi ў наш час прывяла да «ўсыханьня» ейнай значнасьці для абгрунтаваньня і стабілізацыі інстытуцый, так сама як і для духоўна-нарматыўнага iх трактаваньня ды перабудовы. У той меры як угрунтаваныя на этыцы супольныя рысы застаюцца ў мінуўшчыне, таксама і інстытуцыі трапляюць пад новы, нязнаны дагэтуль ціск, які прымушае шукаць выйсьця. У тэхнiчнай дзяржаве, вобраз якой на пачатку 60-х гадоў спраектаваў Гельмут Шэльскi, дачыненьні ўлады губляюць свой асабовы аспэкт ажыцьцяўленьня ўлады чалавека над чалавекам. Палiтык дае дарогу экспэрту. Палiтычнае рашэньне, рашэньне, за якое трэба несьці палiтычную адказнасьць, адступае за «аб’ектыўныя заканамернасьці» «навукова-тэхнiчнай цывiлiзацыi». Традыцыйная паслухмянасьць уладзе ператвараецца ў функцыянальную паслухмянасьць, паслухмянасьць у стасунку да аб’ектыўных, аднолькава слушных для кажнага законаў тэхнiкi. Гэтыя законы маюць сiлу як для «таго, хто загадвае», так і для «таго, хто падпарадкоўваецца». Абодва павiнны кіравацца «цiскам рэчаў», функцыянальнымi імпэратывамi тэхнікі. Таму сучасныя інстытуцыі, абгрунтаваньнем якіх служыць тэхнакратычны ідэал, здаецца, і не вымагаюць больш апраўданьня праз спасылку на супольны прымус вартасьцяў ды нормаў альбо на нейкую адзiную нарматыўную базу, кансэнсус (параўн. арт. Эсэра ў гэтай кнізе).
Навука і палiтычная філязофiя пасьля Томаса Гобса выкрылi любыя спасылкi на што-колечы па той бок карыснага і функцыянальна неабходнага як iдэалягічны мiраж, і нішто большае. З радыкальнай аднабаковасьцю яны ўгрунтоўвалі палiтыку і ўладу «iнтарэсамі», асабовымі ці аб’ектыўнымі. Традыцыйныя ж мадэлi легiтымацыi ўлады ў Антычнасьці і Сярэднявеччы ўтрымлiвалi спасылку на агульную, уяўна ўсеахопную мэту палiтычнай супольнасьці, якая перасягала межы толькi карыснага, дзяржаўных гарантый справядлівасьці, абароны і мiру. Гэтае замацаваньне зямной улады ў трансцэндэнтным веданьні парадку надало ёй выгляд часткi і адбiтку боскага панаваньня над сьветам ці прыватнага выпадку ўнівэрсальнага касьмiчнага ўпарадкаваньня. Такім чынам дзяржаву, уладу і палiтыку можна было апраўдваць з гледзішча ўнівэрсальнага прынцыпу.
Аднак сёньня агульныя нормы дзяржаўнай дзейнасьці збольшага абмяжоўваюцца рудымэнтарным кансэнсусам iнтарэсаў, якi галоўным чынам абдымае гарантыі жыцьця, маёмасьці і дабрабыту. Праз гэта «апраўдальная база» сучаснай улады стала небясьпечна вузкай: дзяржава ўжо не гарант маральных нормаў, а толькi «прадпрыемства тэхнічнага абслугоўваньня». У індустрыйным грамадзтве ўлада легiтымуецца пераважна стабiльнасьцю і дзеяздольнасьцю сыстэмы. Відавочная карысьць каардынацыйных высiлкаў дзяржавы для забесьпячэньня дабрабыту, доля якога выпадае кажнаму, здаецца дастатковай, каб лiчыць уладу ў дастатковай меры апраўданай. Фiксацыя на аспэкце голай функцыi і карысьці ад самага пачатку блякуе ўсе далейшыя пытаньні наконт мэтаў улады, наконт сэнсу iснаваньня наагул, наконт годнага, напоўненага сэнсам жыцьця. Функцыянальна-тэхнiчны тып рацыянальнасьці, якi пераважае ў сучасным мысьлярстве, зарыентаваны на выраб прадметаў, а не на арганізацыю людзкіх узаемінаў ды ўчынкаў практычным для жыцьця чынам. Аднак прадметы ў адрозьненьне ад практычных сытуацыяў адзначаюцца найперш тым, што iм зададзеная мэта функцыянаваньня, якую можна ясна сфармуляваць: прыкладам, аўтамабiль служыць для больш хуткага руху, лядоўня для падоўжаньня тэрмiну прыдатнасьці хуткапсавальных прадуктаў харчаваньня і г.д. Але хто можа з поўнай дакладнасьцю і адназначна вызначыць мэту інстытуцый людзкой супольнасьці, «мэту» ўнівэрсытэту, парлямэнту, дзiцячага садка, дзяржавы, сям’і, рэлiгii, мовы, гiсторыi і культуры краiны? Канструктару аўтамабiля цi архiтэктару лягчэй. Ён пераканае нагляднай дзеяздольнасьцю і «мэтазгоднасьцю» свайго вырабу, а не спасылкай на нейкую «вышэйшую праўду», на мэту па-за голай мэтазгоднасьцю. Таму што ў тэхнiкi свая «праўда»: сэнсоўнасьць яе функцыянаваньня. Пытаньні, якiм павiнны адпавядаць тэхнiчна-функцыянальныя рашэньні, прыблiзна такiя: цi правільна падабраныя сродкi, каб у аптымальны спосаб дасягнуць пастаўленай функцыянальнай мэты? Ці становіць сабой гатовая канструкцыя — на ўзроўнi сёньняшнiх тэхнiчных магчымасьцяў — аптымальнае рашэньне вызначанай праблемы, ці не? У супрацьлегласьць гэтаму, пытаньні, якiя мы павiнны ставіць да дзейнасьці людзей і інстытуцый людзкой супольнасьці, маюць зусiм iншую якасьць. Яны бясконца больш складаныя, неаднародныя, на iх амаль нiколi няможна адказаць адназначным «так» цi «не», яны падлягаюць бесьперапыннаму зьмяненьню і рэлятывацыі, яны цалкам плынныя — як гiсторыя і культура народу знаходзяцца ў бесьперапынным працэсе зьмяненьня, разьвіцьця і ператварэньня. Гэта маглi б (і павiнны былi б быць!) пытаньні, якiя маюць на мэце адрозьненьне памiж дабром і злом, справядлiвасьцю і несправядлiвасьцю, свабодай і несвабодай, якiя шукаюць шчасьце чалавека, сэнс яго iснаваньня, да якога трэба iмкнуцца і якi трэба ажыцьцявiць.
Інстытуцыі як «мова» сацыяльнага цела
Якраз з гэтага гледзішча інстытуцыі робяць бясспрэчны ўнёсак у тое, што чалавек становiцца чалавекам, у ягонае самазьдзяйсьненьне ў строгім сэнсе гэтага слова. Інстытуцыя — гэта тое, што «трымае» чалавека, задае яго становішча і ўмовы для чыну ў сацыяльным кантэксьце. Яшчэ Арыстотэль бачыў iстотную розьніцу памiж чалавекам і жывёлай, якая кiруецца iнстынктам, у тым, што чалавеку патрэбная інстытуцыя, каб — ува ўзаемадзеяньні зь іншымі — дзейнiчаць асэнсавана, прадказальна і адказна.
З гледзішча гісторыі сваёй эвлюцыі інстытуцыя ўвасабляе рашучае пашырэньне патэнцыялу паводзiнаў на шляху да homo sapiens, здольнага быць носьбiтам культуры. Для Арыстотэля apolis — гэта ня толькі палiтычна неангажаваны абывацель, але паводле сваёй сутнасьці няздольны да сацыяльных паводзiнаў дзiкун, якi, «неўтаймаваны» нi ў якiм стасунку, стаiць нiжэй за жывёлу. У яго з чалавекам толькi й супольнага, што назоў. Учынкі таго, хто жыве па-за рэчаіснасьцю этычных і палiтычных iнстытутаў, не падзяляе іхных «правілаў гульні», немагчыма зьвязаць з сацыяльным су-сьветам, таму што яны ня маюць на мэце са-ўдзел. Ягоныя сучасьнікi ня могуць іх зразумець, ня могуць вытлумачыць ягоных намераў, расшыфраваць ягоных сыгналаў, знакаў і гукаў, таму што яны не прыдатныя да камунiкацыi. Каб не падавацца адвольнымi і хаатычнымi, усе вонкавыя праявы паводзiнаў павiнны быць такімі, каб іх можна было дастасаваць да «пасярэдніка», да замацаванага ўва інстытуцыях коду. Калi пра каго-небудзь кажуць, што ён «не адказвае за свае ўчынкі», дык якраз маюць на ўвазе, што ягоныя паводзiны — перасягаючы межы ўсякага «нармальнага» адхiленьня — ня ўпiсваюцца ўжо ў кантынуум матываў дзейнасьці, якiя могуць быць паўтораныя, могуць быць прадметам камунiкацыі, што гэтыя паводзiны не падпарадкоўваюцца замацаванаму ў iнстытуцыях пагадненьню («канвэнцыi») і што iх няможна разумным чынам суаднесьці з учынкамі і паводзiнамі іншых: яны не «адказваюць» ніводнаму сацыяльнаму правілу, нiводнай нейкiм чынам вядомай велiчынi, нiводнаму вядомаму парадку, стаяць па-за межамi ўсякай сацыяльнай прадказальнасьці. Арыстотэль не без падставы называе такую сацыяльную безадказнасьць нечым «найдзiчэйшым», гэта значыць: тым, што падаецца чалавеку найбольш далёкім, найбольш незразумелым і чужым. Чалавек культуры заўсёды ёсьць «iстотай, якая мае патрэбу ўва ўстановах». Без інстытуцыяў людзi не маглi б паразумецца як у палiтычна-сацыяльнай, так і ў прыватнай, сямейнай сфэры жыцьцядзейнасьці. Інстытуцыі ў пэўнай меры ўтвараюць «мову» сацыяльнага цела. Але гэта заразом значыць, што інстытуцыі ёсьць назапашаным досьведам. Той, хто прынцыпова і абстрактна адмаўляе інстытуцыі, адпрэчвае досьвед, які прапаноўваецца яму ў паўсталых зь цягам гісторыі «абалонках» чалавека.
Сакрэтнае пагадненьне памiж неабсяжнай апалёгiяй і абстрактнай крытыкай інстытуцыяў
Інстытуцыі як «усьвядомленыя ў выглядзе нормаў і ўтрываленыя заканамернасьці сацыяльных паводзiнаў» (Шэльскi) узглядна дакладна акрэсьліваюць поле паводзiнаў, унутры якога адбываюцца супольнае жыцьцё людзей і канфлiкты паміж імі. Такiм чынам, яны ў якасьці зьвязваючых грамадзтва «дамоўленасьцяў» наконт паводзiнаў у пэўных сытуацыях прынцыпова абмяжоўваюць магчымасьці дзейнасьці ды паводзiнаў суб’ектаў соцыюму. Добрая доля недаверу да надзейнасьці, прадказальнасьці ды пасьлядоўнасьці «незьвязанага» iндывiда ўваходзiць у апалёгію iнстытуцыяў, гэтаксама, як мы бачым, вера ў антрапалягічную здольнасьць чалавека да ўдасканаленьня, наадварот, ёсьць выточным пунктам адчужэньня ад iнстытуцыяў: чалавек падаецца, на падставе ягонай натуральнай канстытуцыi, «бясконца каштоўным»; «яго здольнасьць да разумнасьці, свабоды і любовi яшчэ далёка не раскрытая... (ён) валодае невычарпальнымi магчымасьцямi да самаразьвіцьця, самаўдасканаленьня, самаспасьціжэньня, стварэньня новага» (Том Гайдэн). «Мiр чалавеку, вайна інстытуцыям» — у гэты сугестыўны лёзунг скандэнсаваў антрапалягічны аптымiзм гэтага руху Ганс-Юрген Краль, адзiн з iдэолягаў колiшнiх новых левых. У афэктыўнай рэакцыi на накiданьне чужой волi iнстытуцыямi адлюстроўваецца перакананьне ў бязьмежнай магутнасьці суб’екта, якую падрывае і якой пагражае толькі шматстайнае апасродкаваньне праз інстытуцыі. Цалкам натуральна, што патрабаваньні iндывiда мала ня цалкам выцясьняюць патрабаваньні інстытуцый.
Вольфганг Гарых справядлiва зазначаў адпаведнасьць, нават «сакрэтнае пагадненьне», памiж абстрактнай, негiстарычнай абаронай iнстытуцыяў у Арнольда Гелена і гэтаксама абстрактным, далёкiм ад рэчаiснасьці і гiсторыi адпрэчваньнем іх дзеля анархiчных iдэалаў iндывiдуалiсцкай свабоды. Калі Гелен бачыць прызначэньне чалавека толькi ў тым, каб «быць спажытым установамi», дык Адорна, наадварот, у сваёй абстрактнай крытыцы інстытуцый бачыць іхную сутнасьць у тым, што яны прыціскаюць iндывiда, гвалтуюць яго і прымушаюць да самавырачэньня. Урэшце, абодва надзвычай негiстарычныя пункты гледжаньня ня ў стане прывесьці ў гiстарычна трывалую раўнавагу запыты iндывiда і запыты інстытуцый. Нi Адорна, нi Гелен, якiя тут рэпрэзэнтуюць тыповыя пазыцыi дыскусіяў аб тэарэтычнай сацыялёгіі і практычнай палiтыцы, не даюць сабе рады з амбiвалентнасьцю iндывiдуальнага ды iнстытуцыйнага, а таксама зь iхнай узаемазалежнасьцю. Калі Адорна абсалютызуе гарызонт патрэбаў індывіда, Гелен таталiзуе патрабаваньні інстытуцый.
Інстытуцыйна ўвасобленая свабода
Гэтая падвойная «гiпатэка» безразборнага сьцьвярджэньня і гэтаксама недыфэрэнцаванага адпрэчваньня інстытуцый да сёньня шмат дзе адгукаецца ў сацыялёгii, асабліва ў нямецкай. Яна абцяжыла фармаваньне аб’ектыўнага разуменьня інстытуцый, адпаведнага спосабу функцыянаваньня і вынiковасьці нашых палiтычных і сацыяльных iнстытуцыяў. Пра тое, што для ўсёй даўнейшай палiтычнай філязофii ў аснове было бясспрэчным, — што пытаньне пра чалавека і магчымасьці ягонай дзейнасьці найперш заўсёды значыць пытаньне пра iнстытуцыi-пасярэднiцы — сёньня мы ўжо амаль ня памятаем. Усьведамленьне таго, што ўся свабода ўвасобленая ўва інстытуцыях, што інстытуцыі апiсваюць умовы і магчымасьці нашых паводзiнаў ува ўсіх стасунках — гэтае ўсьведамленьне, вядома, ня надта пашыранае.
Але толькi выходзячы з гэтага ўсьведамленьня можна вызначыць спэцыфічнае сілавое поле, у якім перабываюць інстытуцыі. Інстытуцыі — гэта заўсёды два ў адным — і абмежаваньне, і магчымасьць. Рэчаiснасьць даступная чалавеку толькi як рэчаiснасьць iнстытуцыйнага пасярэднiцтва, якое апісвае магчымасьці яго ўчынкаў, пастановаў і паводзiнаў. Больш за тое, пытаньне пра інстытуцыі — гэта пытаньне пра этычную рэальнасьць людзкіх учынкаў, ува ўсякiм разе тады, калi ад учынкаў патрабуюць, каб яны былі накіраванай, абгрунтаванай і рацыянальнай дзейнасьцю. Толькi зьнікненьне ў новы час цалкам натуральнай для даўнейшай палiтычнай філязофii ўзаемасувязi памiж уладай і маральлю, этыкай і палiтыкай уздымае канфлікт памiж калектывiсцкiм патрабаваньнем iнстытуцыяў і патрабаваньнем iндывiда да ўзроўню прынцыповай супярэчнасьці. Палiтычная філязофiя Гобса наглядна даказвае: памiж суб’ектам прыроднага стану, абдораным абстрактным «правам на ўсё», і падданым усемагутнага Левiятана, прыручаным прымусам і перапудам, няма «сярэдняга шляху». Бязьмежная свабода альбо бясконцая зьвязанасьць усемагутнымі ўстановамі — tertium non datur. Установа і свабода ператвараюцца тут у незамірэнчыя супрацьлегласьці, тады як у даўнейшай палiтычнай філязофii яны яшчэ мысьліліся як узаемаабумоўленыя.
Для сучаснай сацыялёгii дуалiзм свабоды і інстытуцый мае проста-такi канстытутыўнае значэньне: інстытуцыі прэзэнтуюцца як адмаўленьне свабоды, свабода — як адмаўленьне iнстытуцыйнага пасярэднiцтва. Неспалучальнымі з абмежаваньнем чалавечай дзейнасьці з боку інстытуцый здаюцца перадусім рэфлексiя, аўтаномiя і спантаннасьць. З той прычыны, што меркаваньне пра ўстановы часта абапіраецца на вынікі назiраньняў архаiчна-стацыянарнай мадэлі грамадзтваў, інстытуцыі зазвычай загадзя разглядаюцца як чужая, падступная, безасабовая сiла, варожая чалавеку. Існаваньне інстытуцый, здаецца, вымагае безумоўнай гатовасьці да падпарадкаваньня, бяздумнай згоды з нормамі, якiя апраўдваюцца толькі завядзёнкай.
Такiм чынам, рэфлексія і суб’ектыўнасьць не разглядаюцца як элемэнты, якiя ў спалучэньні з iнстытуцыйным пасярэднiцтвам удзельнічаюць у самім фармаваньні паводзiнаў; яны ўважаюцца за неспалучальныя з патрабаваньнем інстытуцый, яны выступаюць як тыя «кiслоты сучаснасьці» (Макс Вэбэр), якiя якраз падрываюць падсьвядомую згоду з інстытуцыямі. Здольнасьць да крытыкi, самастойнасьць, актыўны ўдзел — усе гэтыя, безумоўна, важныя топасы эманцыпацыйнай рыторыкi загадзя супрацьстаўляюцца сьвету ўстановаў.
Адылі дасягнуць і захаваць свабоду індывіда можна не насуперак, а толькi праз інстытуцыі. Толькi аформленасьць нашага чыну інстытуцыямі абараняе і ўмагчымляе свабоду кажнага індывіда. Палiтычная практыка ўгрунтаваная ня толькі на сумленьні і сьвядомасьці індывіда, якімі б важнымi нi былi гэтыя фактары для прыхільных дзяржаве і грамадзтву паводзiнах. Толькi калi вольны iндывiд варагуе з рэальным сьветам інстытуцый, толькi калi ягоны аўтаномны нутраны сьвет і ягоная маральнасьць радыкальна супярэчаць апісанай інстытуцыямі сыстэме грамадзкіх цнотаў ды актуальных абавязкаў, толькi ў выпадку такога канфлiкту абстрактная этыка суб’ектыўнасьці была б адзiнай і праўдзівай «рэчаiснасьцю», у межах якой справядлівасьць і маральнасьць маглi б выжыць у сьвеце, якi стаў амаральным і несправядлiвым. Адылі для палiтычнай нармальнасьці, зь якой мусіла б выходзiць аргумэнтаваная і рэлевантная тэорыя інстытуцый, вызначальным элемэнтам ёсьць не канфлiкт памiж асобай і інстытуцыяй, а iнстытуцыйная і абумоўленая звычаямі скіраванасьць і лёгіка індывідуальных паводзiнаў. Свабоду, крытыку і самастойнасьць немагчыма вызначыць па-за інстытуцыямі, тым больш у супрацьстаўленьні iм; насупраць, сваю рэальнасьць і ўстойлiвасьць яны заўдзячваюць менавіта сваёй замацаванасьці ўва інстытуцыях і iхнаму пасярэднiцтву. Зноў жа, слушным ёсьць і адваротнае: інстытуцыі ня ёсьць зададзенымi па-за гiсторыяй фатальнымi велiчынямi. Яны iснуюць толькi дзякуючы людзям, якiя ўвесь час іх актуалiзуюць. Асновай iхнага iснаваньня і функцыянаваньня ёсьць менавiта (узглядная) свабода асобнага чалавека. Рэчаiснасьць інстытуцый — гэта рэчаiснасьць людзей і іхнага чыну: інстытуцыі рэальныя толькі праз практычнае зьдзяйсьненьне людзьмі.
2. Дэмакратычная прававая дзяржава
Ідэя і гісторыя дэмакратычнай прававой дзяржавы
У дэмакратычнай прававой дзяржаве няма месца для незамірэнчага дуалiзму памiж прэтэнзіяй iндывiда на свабоду і прэтэнзіяй iнстытуцыяў на стваральную ролю. Насупраць, дэмакратычная прававая дзяржава прэтэндуе на тое, што ў ёй такі дуалiзм пераадолены: угрунтаваныя на свабодзе ўстановы і замацаваная ў інстытуцыях свабода ёсьць апірышчам гэтага замірэньня. Iнстытуцыi — гэта рэчаiснасьць, у якой асоба рэалiзуе сваю свабоду, і наадварот: свабода асобы становiцца субстанцыяй усiх дэмакратычных інстытуцый.
Дэмакратычная прававая дзяржава ўнiкае антыномiяў татальнай свабоды, ставячы талерантнасьць як галоўную вартасьць поруч са свабодай. Але талерантнасьць заўсёды значыць, што свабода і маральныя паводзiны індывіда рэалiзуюцца праз інстытуцыi і ў iх знаходзяць сваё рэальнае ўвасабленьне. Дэмакратычная прававая дзяржава мае за мэту не ўсеагульную, а палiтычную роўнасьць: забясьпечаную інстытуцыямі роўнасьць правоў і абавязкаў пры досыць вольным трактаваньні ў кажным асобным выпадку. Такiм чынам, яна дае кажнаму не ўсеагульную, а толькi апасродкаваную інстытуцыямі свабоду дзейнасьці, то бок, гэтая свабода заўсёды ёсьць тэхнічна рэглямэнтаванай і абмежаванай інстытуцыямі свабодай: свабода стаўленьня да…, абыходжаньня з… — карацей, свабода практыкi, якая заўсёды бярэ пад улік свабоду іншага як умову собскіх паводзінаў.
Iснуе мноства аднолькава няўдалых спробаў даць дэфiнiцыю дэмакратыi, якiя зазвычай выпукляюць пэўны элемэнт як асаблiва характэрны: сувэрэннасьць народу, роўнасьць, удзел у кiраваньні, улада большасьці, талерантнасьць, абмежаваньне і кантраляваньне ўлады, асноўныя правы, падзел галiнаў улады, праўная і сацыяльна скiраваная дзяржаўнасьць, усеагульныя выбары, публічнасьць, спаборнiцтва меркаваньняў, плюралiзм і г.д. Таму найбольш плённы разгляд істотных уяўленьняў, якiя асацыююцца з паняткам дэмакратыi, забясьпечвае этымалягічная рэтраспэктыва, аналiз гiсторыi панятку. Слова «дэмакратыя» складаецца з грэцкiх асноваў demos (народ) і kratein (кiраваць, панаваць). Дэмакратыя — гэта «народаўладзьдзе», альбо, згодна са слыннай Гетысбурскай фармулёўкай Лiнкальна ад 1863 году, якая ўжо ідзе далей: дэмакратыя — гэта «government of the people, by the people and for the people». Усе тры прыназоўнiкi, якiя тут ёсьць, з рознай сiлай паказваюць на iстотныя прыкметы сучаснай дэмакратыi: што ў дэмакратыi ўлада зыходзiць з народу (of), што яна ажыцьцяўляецца народам (by) і дзеля яго (for).
Дэмакратыя ў сучасным сэнсе слова азначае ня толькі форму кіраваньня, якая ў якасьці альтэрнатывы супрацьстаiць манархii ды арыстакратыi, але і гiстарычна-філязофскi і палітычна-сацыялягічны код сумы буржуазна-лібэральных патрабаваньняў аўтаноміі і права голасу, а таксама памкненьняў ды iдэяў сацыяльнай справядлiвасьці. Яна становiцца цэнтральным імпульсам і істотным элемэнтам, уласьцівым усяму сучаснаму прававому разьвіцьцю. А пад «дэмакратызацыяй» маецца на ўвазе той працэс, якi, вынікаючы з ангельскага і амэрыканскага раньняга канстытуцыялiзму, а таксама з досьведу Францускай рэвалюцыi, прывёў да сучасных формаў iснаваньня дэмакратычнай прававой дзяржавы. Дэмакратыю можна раскрыць, таксама і асабліва ў аспэкце працэсуальна-незакончанага, толькi на падставе структурнага комплексу «сучасная прававая дзяржава». Апошняя не ўвасабляе «фінальную» падзею канстытуцыі ці «закончаную» канцэпцыю канстытуцыі, а ёсьць шматступенным, заўсёды толькі часовым гiстарычным працэсуальным вынікам (гл. схему на наступнай старонцы).
Сучасная прававая дзяржава пачалася з утаймаваньня і раззбраеньня канфэсійных партыяў, якія аформіліся падчас грамадзянскіх войнаў, з усталяваньня сувэрэннай дзяржаўнасьці шляхам манапалiзацыi сродкаў «легiтымнага фiзычнага гвалту» (Макс Вэбэр). Толькi на гэтым этапе (І) — праз высьвятленьне пытаньня сувэрэнітэту і забесьпячэньне нутраной стабiльнасьці — адбываецца абгрунтаваньне дзяржавы як дзяржавы. Адылі гэта яшчэ мала што значыла для якасьці арганiзацыi ў ёй улады. Толькi на наступным этапе «Левiятан» (Гобс), якi гарантаваў мiр і выжываньне, шляхам падзелу ўладаў і забесьпячэньня неад’емных асноўных правоў і правоў чалавека ператварыўся ў прававую дзяржаву (II); і толькi наступны этап прававога разьвіцьця, дзякуючы ўсталяваньню прынцыпу сувэрэннасьці народу і заваёве ўсеагульнага выбарчага права, меў вынiкам дэмакратычную прававую дзяржаву (III), якая далей, дзякуючы сацыяльнаму кампанэнту і візіі дзяржавы ўсеагульнага дабрабыту (IV), трансфармавалася ў сацыяльную дзяржаву ўсеагульнага дабрабыту.
Такiм чынам, сфэра дэмакратыi сягае ад гарантыi ўсеагульнага права на жыцьцё і бясьпеку («мiр»), праз прызнаньне права асабiстай свабоды — неад’емныя асноўныя і чалавечыя правы («свабода») і забесьпячэньне палiтычных правоў удзелу і волевыяўленьня («роўнасьць») да ўсталяваньня сацыяльна-дзяржаўных (грамадзянскiх) правоў («братэрства»). Але дынамiка разьвіцьця дэмакратычнай прававой дзяржавы зусiм не падаецца гэтым вычарпанай: з другога боку, за чацьвертым этапам, за сацыяльна арыентаванай дзяржаўнасьцю ўжо вымалёўваецца новы масiў прэтэнзіяў і патрабаваньняў: экалягічныя правы і права на жыцьцё, патрэба ў захаваньні навакольнага асяродзьдзя і жыцьцёвых стандартаў насуперак імпэратывам індустрыйнага разьвіцьця і сацыяльнай ды ваеннай бясьпекi. Гэтыя новыя чаканьні легiтымiзацыi і патрабаваньні, як мы далей убачым яшчэ ясьней, ад 70-х гадоў усё больш востра паўстаюць перад палiтыкай на ўсiх узроўнях.
Праблема законнасьці і легiтымнасьці ў сучаснай прававой дзяржаве
Адрозьненьне законнасьці і легiтымнасьці, вонкавай прававой формы і нутраной, матываванай маральнасьцю веры ў дзейснасьць закону, паводле сваёй сутнасьці ня новае. Яно прысутнае яшчэ ў сакратаўскiм канфлiкце памiж «добрым чалавекам» і «добрым грамадзянiнам». Як «рэч» яно ёсьць прадметам par excellence ўсёй палiтычнай філязофii, хоць больш вузкае супрацьстаўленьне паняткаў і «палітычных словаўжыткаў» дазваляе распазнаць спэцыфічна нямецкую традыцыю.
Спачатку гэтае супрацьпастаўленьне абгрунтавалi перадусім Кант і Фiхтэ, ува ўсякiм выпадку, сфармулявалi яго ў паняцьцёвай пары законнасьць і маральнасьць. Кант называе законнасьцю «простую адпаведнасьць альбо неадпаведнасьць дзеi закону, без улiку ейнага матыву»; там, дзе «закладзеная ў законе iдэя абавязку адначасна ёсьць матывам дзеi», ён кажа пра «маральнасьць». Гэтае адрозьненьне памiж фармальнай законнасьцю і маральным перакананьнем мела для разьвіцьця сучаснага прававога мысьленьня аснаватворнае значэньне. Безь яго нельга ўявiць нi пераадоленьня рэлiгiйных грамадзянскіх войнаў на грунце сэкулярызаванай, плюралiстычнай у сьветапаглядным стасунку дзяржавы, нi працэсу дыфэрэнцыяцыі дзяржавы і грамадзтва, якi, у сваю чаргу, абапiраецца на прынцыпы сувэрэннасьці народу, талерантнасьці і захаваньня аўтаноміі нутранога сьвету падуладных суб’ектаў. «Кажны можа патрабаваць ад іншага толькi законнасьці, а нiяк не ягонай маральнасьці» (Фiхтэ). У гэтым палягала беспасярэдняе сацыяльнае і палiтычна-прававое наступства гэтага адрозьненьня.
Законнасьць, панятак якой быў сфармуляваны пры канцы XVIII стагодзьдзя, абазначала перадусiм фармальную адпаведнасьць закону, вонкавую праўнасьць паводзінаў, іхную згоднасьць з чалавечым законам, якi абгрунтоўвае пэўныя нормы паводзiнаў. У XIX стагодзьдзi з ростам значнасьці дзяржаватворчай дзейнасьці, а таксама на фоне абуджэньня палiтычнай самасьвядомасьці грамадзяніна патрабаваньне законнасьці стала асноўным лібэральным, скiраваным на ўсталяваньне прававой дзяржавы і супраць манаршае сваволi і апартунiзму патрабаваньнем. Згодна з гэтым настойлівым патрабаваньнем усе дзеяньні дзяржавы, якiя датычаць свабоды і ўласнасьці грамадзянiна, мусяць грунтавацца на законе, то бок вымагаюць абгрунтаваньня праз закон, у прыняцьці якога ўдзельнічае грамадзянскi парлямэнт. Панятак фармальна прававой дзяржавы (дзяржава законнасьці), які ўсталяваўся ў другой палове XIX стагодзьдзя, хутчэй за ўсё можна апiсаць прынцыпам канстытуцыйнай законнасьці, прынцыпам канстытуцыйнасьці і законнасьці дзяржаўнай дзейнасьці, прывязкi кiраваньня і судовых пастановаў да законаў. Бонская канстытуцыя таксама грунтуецца на лібэральнай традыцыi фармальнай iдэi прававой дзяржавы, аднак праз свой паварот да «матэрыяльнага панятку прававой дзяржавы» выяўна перасягае яе (арт. 20, п. 3). Акцэнт гарантыі прававой дзяржавы перасоўваецца ад закону на канстытуцыю і замацаваныя ў ёй неад’емныя асноўныя правы і правы чалавека, захаваньне якiх ёсьць абавязковым таксама і для заканадаўца («гарантыя вечнасьці», арт. 79, п. 3) і якія робяць неабходнай сталую праверку законнасьці дзяржаўнай дзейнасьці вышэйшымі судамі, а часткова і інстытуцыямі (кантроль законнасьці). Тут разам зь іншым ідзецца пра асэнсаваньне пытаньняў справядлівасьці, пра праблемы разбудовы права praeter і contra legem, пра ўхваленьне фармальных законаў з пункту гледжаньня агульнай справядлiвасьці — карацей, пра рамкавыя ўмовы «легiтымнасьці законнасьці». З гледзішча сацыялёгii і інстытуцыйнай палiтыкi, законнасьць — гэта неад’емная перадумова функцыянаваньня як усяго складанага і вельмi чуйнага да збояў мэханiзму сучаснай дзяржавы, так і індустрыйнага грамадзтва зь ягоным падзелам працы: законнасьць ня толькі здавальняе патрэбу грамадзянаў у бясьпецы, але і стварае перадусiм тую меру ўрэгуляванасьці і прадказальнасьці, безь якой няможна было б даць рады з масавымі працэсамі і каардынацыяй гэткага тыпу грамадзтва. Гэтай патрэбе ў (узгляднай) прадказальнасьці адпавядае таксама і прынцып законнасьці, у сыстэме прававых паняткаў супрацьстаўлены панятку апартунiзму. Гэта прынцып, згодна зь якiм дзяржаўная пракуратура пры наяўнасьці дастатковых падставаў мусiць прад’яўляць абвiнавачваньне, не зважаючы на ягоную мэтазгоднасьць («апартунiзм») (§ 152 Працэсуальнага кодэксу); ад неабходнасьці абвiнавачваньня вызваляюць толькi вельмi строга вызначаныя выняткі з правіла (прыкладам, парушэньні закону дзеля бясьпекі дзяржавы, дробныя справы, злачынствы, учыненыя за мяжой; параўн. § 153 / 154 ПК). Але ў панятку законнасьці заўсёды адчуваецца нездавальненьне ад «голай» законнасьці. Гэта выяўляецца ня толькі ў рэзкiм супрацьстаўленьні законнасьці і легiтымнасьці, але і ў камбiнацыях паняткаў накшталт «законнага злачынства» (як азначэньне дзеяньняў, якiя пры захаваньні фармальнай, вонкавай законнасьці груба супярэчаць справядлiвасьці й маральнаму закону) і «легальнай рэвалюцыі» (як пазначэньне канстытуцыйнага перавароту, якi паслугоўваецца фармальнымi сродкамi легальнага зьмяненьня канстытуцыi).
У сярэднявечным моўным ужытку легiтымнасьць абазначала скiраваную супраць тыранii і ўзурпацыi катэгорыю, накіраваную як на якасьць улады, так і на абгрунтаваньне паходжаньня гэтай улады: на магчымасьць давесьці ейнае паходжаньне ад Бога («лiтасьць Боская») празь «легiтымнае спадкаемства». Гэты панятак здабыў сабе месца ў міжнародным і дзяржаўным праве перадусiм як палiтычная зброя рэстаўрацыі пачынаючы ад Венскага кангрэсу 1814—15 гг. Ён утрымлівае адрозьненьне легiтымнай, гiстарычна пераемнай улады і ўлады нелегiтымнай, узурпаванай альбо ўсталяванай рэвалюцыйным шляхам. Аднак прававы панятак манархiчна-дынастычнай легiтымнасьці ператрываў рэвалюцыйныя ўзрушэньні 1830 году не бязь зьменаў. У панятку сувэрэннасьці народу заявіў пра сябе супрацьлеглы прынцып дэмакратычнай легiтымнасьці, ядро якога ўтвараюць пэрыядычныя выбары, вяршэнства свабодна абранай заканадаўчай улады і падпарадкаваньне закону рэшты дзяржаўных органаў. У выніку таго, што згодна з прынцыпам сувэрэннасьці народу ўся дзяржаўная ўлада выходзiць ад народу, легiтымнай ёсьць толькi тая дзяржаўная ўлада, якая альбо ажыцьцяўляецца беспасярэдне народам («простая дэмакратыя»), альбо пасярэдне праз абраны народам парлямэнт і ўрад, якi кантралюецца гэтым парлямэнтам. Паўсюль, дзе на эўрапейскiм кантынэнце ў XVII і XVIII стагодзьдзях усталявалася манархiчная сувэрэннасьць, ёй давялося потым канфрантаваць з патрабаваньнем дэмакратычнай сувэрэннасьці. Распачатая канстытуцыялiзмам барацьба за абмежаваньне манаршае ўлады і пашырэньне дэмакратычных усеагульных правоў у бальшыні выпадкаў закончылася кампрамiсам памiж манархiчным і дэмакратычным прынцыпам легiтымнасьці ці спалучэньнем абодвух прынцыпаў. У Нямеччыне ды Iталii, апроч таго, нацыянальная iдэя як крынiца легiтымнасьці sui generis зрабіла непарушнасьць манархiчнага прынцыпу легiтымнасьці яшчэ больш узгляднай. У вынiку гэта прывяло да «арэчаўленьня» iдэi легiтымнасьці, бо момант легітымацыі ўлады асобы ўсё больш і больш адступаў на заднi плян.
Празь зьнікненьне знаку роўнасьці паміж легiтымнасьцяй улады і законнасьцю набыцьця ўлады ў прынцыпе была падрыхтаваная глеба для канкурэнцыi розных прынцыпаў легiтымнасьці. Калi апраўданьнем улады служыць ужо не адно захаваньне спадкаемнасьці трону, а спасылка на ўсеагульныя вартасьці і прынцыпы, незалежна ад папярэдняга канкрэтна-гiстарычнага фармаваньня дзяржавы і ейнага правапарадку, дык тады з прычыны прынцыповай разнастайнасьці такiх спасылак можна ўявiць сабе спаборніцтва крытэраў легітымнасьці і розныя ступені iнтэнсiўнасьці і мусовасьці легiтымнасьці. Лібэральная, захоўваючая сталыя формы канкурэнцыя легiтымуючых сыстэмаў вартасьцяў у тэндэнцыi спрыяе памяншэньню вастрыні канфлiктаў і дасягненьню кампрамiсаў. Палiтычныя і сьветапоглядныя супярэчнасьці ўжо не разгортваюцца з усімі магчымымі наступствамі, а папярэдне прагматычна фармуюцца праз адрэгуляваную працэдуру і прыёмы (парлямэнцкага) спаборнiцтва меркаваньняў і ўплываў і таму прынцыпова здольныя да суiснаваньня. Спрэчка аб легiтымнасьці канкуруючых палiтычных праграмаў альбо патрабаваньняў адбываецца ўсё больш і больш па-за абсягам кадыфiкаванага канстытуцыйнага і працэсуальнага права, альбо наадварот: канстытуцыйная і працэдурная законнасьць, г.зн. захаваньне прававых формаў разьвязаньня палiтычных канфлiктаў усё больш і больш само становiцца найпершай прыкметай легітымнасьці, з тым вынiкам, што зьмястоўна-аўтаномныя абгрунтаваньні легітымнасьці адыходзяць у нябыт. Дэмакратыя як сыстэма такога разьвязаньня канфлiктаў, якая прадухiляе грамадзянскія войны і ўмагчымляе свабоду, і як сыстэма эфэктыўнага ажыцьцяўленьня рашэньняў сама стаецца неаспрэчным ужо зьместам панятку легiтымнасьці. Легiтымнасьць пазытывуецца ў «легiтымнасьць законнасьці».
Пазытыўна-прававое, канстытуцыйна-юрыдычнае і працэсуальна-палiтычнае «разьвязаньне» праблемы легiтымнасьці аказалася, аднак, як перадусiм паказала крытыка парлямэнтарызму Ваймарскай рэспублiкi, небеспраблемнай. Карл Шмiт, бадай, найбольш слынны выкладнік дзяржаўнага права Ваймарскай рэспублiкi, крытыкуючы нормлягiзм (Normlogismus) і юрыдычны пазытывiзм, упаасобку школы Кельзэна, стварыў цэнтральныя паняткі таксама і актуальнай (пераважна левай) крытыкi парлямэнтарызму. Ён крытыкаваў элімінацыю легiтымнасьці пры заспакоенасьці легальнасьцю працэдураў і захаваньнем законаў і радыкальна супрацьпаставіў свой панятак легiтымнасьці легальнасьці, толькi фармальнаму захаваньню вонкавай законнасьці, бо апошняя не выключае, што пэўнае дзеяньне можа груба супярэчыць справядлiвасьці альбо іншаму прынцыпу-гаранту дзяржаўнай цэльнасьці (як рэлiгiя, нацыя, культурнае, этнiчнае альбо клясавае самавызначэньне), а тады яно, хоць і легальнае на выгляд, у глыбейшым сэнсе ёсьць нелегiтымным. Для Шмiта якраз фiксацыя на праўнай дзяржаўнасьці ёсьць тым, што адцясьняе ўласна палiтычнае, супольнае для ўсiх, грамадзкае, пазбаўляе яго прыроды, падпарадкоўваючы «дзяржаву і палiтыку... iндывiдуалiсцкай і... маралi првыватнага права». Тое палiтычнае, што гарантуе адзiнства дзяржавы, паводле Шміта выяўляецца ў барацьбе альбо, калi больш дакладна, у веданьні, за што змагацца і супраць чаго, у здольнасьці выразна адрозьніваць свайго і чужога. Сапраўдная палiтычная воля народу павiнна быць «адзiнай», вольнай ад уплыву асобных прыватных ці эканамiчных iнтарэсаў. Стоячы «па-за ўсякім унармаваньнем праз закон і канстытуцыю і вышэй за яго», воля народу ўважаецца за абсалютна сувэрэнную, ейная легiтымнасьць палягае не ў якiх-небудзь нарматывах, на якiя яна спасылаецца, а толькi ў ейным быцьці, ейнай фактычнасьці: «Lex est, quod populus iussit» («Закон — гэта тое, што загадвае народ») (1932).
Гэтая скрайне спантанна-валюнтарысцкая акцэнтуацыя дэмакратычнага прынцыпу легiтымнасьці мае відавочныя слабасьці і падаўкая для манiпуляцый і злоўжываньняў (аж да «дыктатуры ад iмя народу» альбо да расісцкай «народнай супольнасьці» часоў Гітлера). Цалкам пэўна, крытыка Шмiта трапная ў тым стасунку, што яна паказвае спэцыфічныя небясьпекi, якiмі пагражае парлямэнцкай дэмакратыi магчымая iдэнтыфiкацыя законнасьці і легiтымнасьці. Нутраная здольнасьць легітымацыі дэмакратыі павінна грунтавацца на нечым большым, чымся голая фактычнасьць утрываленай улады — на адпаведнасьці найважнейшым этычным і прававым уяўленьням, якiя зьвязваюць «падуладных у цэлае супольнай волі і вартасьцяў» (Heller 1971). Іначай ня ўнікнуць той небясьпекі, што аднойчы, прайшоўшы праз этычна нэўтральную, фармалiсцкую легальнасьць, дэмакратыя ператворыцца ў дыктатуру. Такiм чынам, праблема легiтымнасьці, прывязка да матэрыяльных iдэяў-вартасьцяў, непарушныя канстытуцыйныя прынцыпы і структуры iстотныя і для дэмакратыi. Толькi разьвязаньне трэба шукаць ня ў грубым супрацьпастаўленьні законнасьці і легiтымнасьці, а ў згодзе сутнасьцяў і нутраным перасячэньні абодвух прынцыпаў. Той, хто адмахваецца ад законнасьці як ад малазначнай фармальнасьці, якой можна манiпуляваць як заўгодна, ня бачыць, што безь яе ня можа быць нi ўнармаванасьці і прадказальнасьці, нi сьвядомасьці абавязку перад правам і законам, якая гарантуе парадак калектыву. Законнасьць пры нармальных умовах — ня што iншае, як «пабытовая легiтымнасьць», і наадварот, легiтымнасьць становіць сабой ня што iншае, як «законнасьць сур’ёзнага выпадку».
Канфлiкт памiж абодвума прынцыпамi — гэта ня правiла, а надзвычай рэдкі вынятак. Пры нармальным функцыянаваньні палiтычнай сыстэмы абодва прынцыпы ўзаемна стабiлiзуюцца. Каб у індывідуальнай прававой сьвядомасьці скасаваць розьніцу памiж юрыдычнай сілай і фактычнай дзейснасьцю права і каб паслухмянасьць закону ня вырадзілася ў прымус да закону, законнасьць вымагае легiтымнасьці, то бок крыніцы нутраной абавязковасьці, звышпазытыўнай прычыны сапраўднасьці ўсіх прававых нормаў. І наадварот, легiтымнасьць як трывалае перакананьне ў сапраўднасьці нечага заўсёды вымагае таксама і легальнасьці; прадказальнасьць, абарона ад свавольства, недатыкальныя асноўныя правы, абмежаванае ажыцьцяўленьне ўлады, легальная апазыцыя і да т.п. становяць сабой бесьпярэчныя структурныя прыкметы законнасьці, якая забясьпечвае дэмакратычную легiтымнасьць.
Бонская канстытуцыя выразна аддае належнае гэтай ўзаемасувязі: «канстытуцыйнае ядро», найвышэйшыя дзяржаўныя мэты ды iстотныя элемэнты дзяржаўнай формы самой канстытуцыяй ставяцца пад табу. Арт. 79, п. 3 Асноўнага закону ўтрымлiвае свайго роду «пазытывацыю» легiтымнасьці дзяржаўнай улады. То бок, любая зьмена сыстэмы, якая закранае iдэнтычнасьць канстытуцыi, павінна ўважацца за незаконную. Але калi законны парадак пазбаўляецца моцы (прыкладам, у выпадку дзяржаўнага перавароту «зьверху». ), дык Асноўны закон прызнае за кажным немцам права на супрацiў. Гэта ёсьць спробай унармаваць нават тое, што не паддаецца ўнармаваньню, спробай, якая ўжо мяжуе зь бязглузьдзіцай — каб толькi запабегчы ўзьнікненьню расколіны памiж законнасьцю і легiтымнасьцю; фармальна зафiксаванае права на супрацiў як ultima ratio (апошнi аргумэнт — Рэд.) азначае ня што iншае, як заўчасную легалiзацыю нават такіх акцыяў супрацiву, якія, магчыма, фармальна яшчэ нелегальныя, са спасылкай на вышэйпаложаную канстытуцыйную легiтымнасьць.
Крызыс легiтымнасьці ў сучаснай высокаразьвітай дзяржаве
Панятак легiтымнасьці ў сацыялёгіі і сацыяльнай псыхалёгіі задае матыў грамадзянскай законапаслухмянасьці. Макс Вэбэр (1972, S. 124 ff) у сваёй тыпалёгii матывацыяў падпарадкаваньня, на якую заўсёды абапіраюцца дасьледнікі, адрозьнівае тры тыпы легiтымнай улады: традыцыйную ўладу «на падставе веры ў сьвятасьць устаноўленых спаконвеку парадкаў і ўладных дачыненьняў»; харызматычную ўладу «на падставе афэктыўнай адданасьці асобе ўладара і ягонай ласцы» і, нарэшце, рацыянальна-законную ўладу «на падставе веры ў правамоцнасьць існага правапарадку і ўгрунтаванай на рацыянальна створаных правiлах аб’ектыўнай кампэтэнтнасьці».
Для сучаснай дзяржавы вызначальным стаў перадусiм апошнi тып легiтымацыi ўлады. Рацыянальную дзяржаву як «iнстытуцыйную ўладную злучнасьць», на думку Макса Вэбэра, ужо нельга «вызначыць, выходзячы са зьместу ейнай дзейнасьці». Таму Вэбэр пасьлядоўна адмаўляецца таксама і ад тэорыi прызначэньня дзяржавы, скiраванай на зьмест, і абмяжоўваецца сацыялягічным дасьледаваньнем сродкаў (улады), якiя ўжываюцца зь пераменным прызначэньнем. Пры сыстэмна-тэарэтычным разглядзе (Luhman 1969) праблема легiтымнасьці зазнае яшчэ больш значную рэдукцыю: тут дасьледніка цiкавяць перадусім тыповыя рысы паводзінаў, якiя паддаюцца фiксацыi. Легiтымнасьць выступае ў ролi своеасаблівай «генэралiзаванай» матывацыi паслухмянасьці, як гатовасьць заакцэптаваць зьмястоўна яшчэ няпэўныя рашэньні, якую трэба падстаўляць як дадзеную. Насуперак гэтай функцыяналiзацыi панятку легiтымнасьці і яго абмежаваньня аспэктам «сыстэмнай iнтэграцыi» Габэрмас падкрэсьлівае (1973, S. 131 ff) сацыяльна-iнтэграцыйнае значэньне прэтэнзiяў на легiтымнасьць: «Легiтымнасьць ёсьць мерай таго, наколькi палiтычная сыстэма вартая прызнаньня». Яна абгрунтоўваецца рэалізацыяй «вартасьцяў, канстытуцыйных для iдэнтычнасьці грамадзтва». Адылі, на думку Габэрмаса, гэтая прэтэнзія нарматыўных структураў на правамоцнасьць ня можа быць рэалiзаваная, таму што ў разьвітым капiталiзьме ўжо няма той аўтаномii палiтычнай сыстэмы, якая забясьпечвае легітымнасьць.
У памяншэньні нарматыўнай легiтымацыйнай здольнасьці насамрэч карэняцца спэцыфічныя цяжкасьці, зь якiмi сутыкаецца сучасная дзяржава. З-пад палiтычнай улады зьнікла трывалая глеба iнтэгральнага вытлумачэньня сьвету. Сучасная дзяржава не ўплывае на фармаваньне думкі нi ў водным з сутнасных пытаньняў, яна ня мае належнай зброі для зьдзяйсьненьня кампаніяў перакананьня. Ёй бракуе таго фундамэнту, на якім можна было б угрунтаваць такую палiтыку: адзінству жаданьняў што да асноўных пытаньняў супольнага жыцьця. Яна ня ведае iншага telos, апроч максымальнай дзейснасьці і найбольш інтэнсіўнага выкарыстаньня засяроджаных у ёй рэсурсаў. Ейная нутраная слабасьць спараджаецца перадусiм паяднаньнем абавязку паслухмянасьці і спадзяванай выгады. Перапляценьне эфэктыўнасьці і легiтымнасьці ёсьць неабходным наступствам страты нарматыўнай, падтрыманай шырокiм кансэнсусам здольнасьці да апраўданьня.
Сучасная «постіндучтрыяльная дзяржава» можа заручыцца падтрымкай канкуруючых міжсобку групаў грамадзтва толькi ў тым выпадку, калi дасьць сабе рады з сваiмi эканамiчнымi праблемамi. Зь іншага боку, ад 70-х гадоў узмацнiлася крытыка арыентацыі выключна на матэрыяльны дабрабыт і эканамiчны ўзрост. У дачыненьні памiж грамадзянскiмi iнiцыятывамi ды экалягічнымi рухамi з аднаго боку, і палiтыкай традыцыйных партыяў зь іншага боку, усё больш выразна вымалёўваецца рэзкае і беспасярэдняе сутыкненьне двух непаяднальных узораў жыцьця і цывiлiзацыi. Легiтымнасьць і нелегiтымнасьць палiтычных пастановаў вымяраюцца новымi крытэрамi: «лад жыцьця» людзей, псыхічна-сацыяльныя і псыхічна-матэрыяльныя «варункі навакольнага асяродзьдзя» ўсё больш і больш вызначаюць апраўдальную здольнасьць палiтычнай сыстэмы. Калi легiтымнасьць значыць нутраное перакананьне ў прынцыповай законнасьці дзяржавы і ейнай канстытуцыйнай сыстэмы, дык гэтае перакананьне ўсё больш выразна трапляе ў простую залежнасьць ад суб’ектыўнага ўспрыняцьця й ацэнкi ўласных жыцьцёвых шанцаў і жыцьцёвых патрэбаў. Калi чалавек уважае, што яны пад пагрозай — сёньня такая пагроза ўжо існуе шмат у якiх сфэрах прыняцьця рашэньняў, зьвязаных з навакольным асяродзьдзем, — дык гэтае адчуваньне праз зрух дамiнантнага крытэру легiтымнасьці выліваецца беспасярэдне ў сумневы ў легiтымнасьці. То бок, пагрозы варункам людзкога жыцьця, якія ў значнай ступені выклікаюцца палітычнымі фактарамі і амаль заўсёды вымагаюць палітычнай адказнасьці (удзелу ў палітычнай адказнасьці), набываюць рангу праблемы легiтымнасьці. Хоць мэханiзмы лятэнтнага сумневу ў легiтымнасьці, такім чынам, першапачатна не датычаць вымеру канстытуцыйнай палiтыкі, яны прынамсі часткова скасоўваюць рэлятывуючую і балянсуючую сiлу агульнага канстытуцыйна-палiтычнага перакананьня. Узьнікае пагроза перапыненьня дэмакратычнага дыялёгу, хоць прынцыповы сумнеў у сэнсе і вартасьці дэмакратычнага ўрэгуляваньня канфлiктаў нi ў якiм разе ня быў першапачатным кiрункам удару. Амаль усе сумневы ў легiтымнасьці і канкуруючыя гіпотэзы і вызначэньні легiтымнасьцi кружаць наўкола комплексу «вартага чалавека быцьця», то бок у першую чаргу скiраваныя не на асабовыя і канстытуцыйна-структурныя, а на зьмястоўна-вартасныя фактары легiтымнасьці. Яны перапрацоўваюць той досьвед, што і ўнутры адзiнай сыстэмы ёсьць супернiцтва і канфрантацыя, якiя на добры лад аказваюцца непераадольнымi і прынцыпова незамiрэнчымі. Такое супернiцтва можа, хоць першапачатна яно зусім не закранае палітычнага ладу, у доўгатэрміновай пэрспэктыве працаваць як разбуральнiк самога гэтага ладу.
Няправiльна зразуметы падзел улады
Калi і ёсьць у палiтычнай тэорыi які-небудзь канкрэтны падыход ці ясна акрэсьленая «тэорыя», адказная за шэраг гэтаксама канкрэтных непаразуменьняў, дык гэта тэорыя падзелу ўлады. Ужо сам тэрмiн выбраны надзвычай няўдала, бо ён лiтаральна правакуе на няслушныя трактаваньні. Нават сам «вынаходнiк» гэтай тэорыі, Мантэск’ё, у сваiм славутым ідэалізаваным «апiсаньні» ангельскай канстытуцыйнай сыстэмы, якое мела моцную нарматыўную афарбоўку і прэзэнтавала пэўны ідэальны тып, зусiм не прапагандаваў падзелу ўладаў, а прадэманстраваў iх функцыянальнае дапаўненьне, узаемасувязь і ўзаемаўплыў. (Пра дух законаў, XI, разьдз. 6). Лепш было б называць гэта збалянсаванасьцю ўладаў, стрымлiваньнем уладаў ці кантролем над уладамi. Таму што немагчыма нi адназначна адрозьніць паводле функцыі заканадаўчыя, выканаўчыя і прававыя задачы дзяржавы, нi прызначыць выкананьне кажнай з гэтых задачаў выключна кампэтэнтным органам, як загадвае Асноўны закон Фэдэратыўнай Рэспублiкi, прынамсі ў ключавым арт. 20, абз. 2, сказ 2. Там кажацца, што дзяржаўная ўлада, якая выходзiць ад народу, «ажыцьцяўляецца адмысловымі органамi заканадаўства, выканаўчай улады і правасудзьдзя».
Таксама і Фэдэральны Канстытуцыйны суд сваёй «тэорыяй сфэры кампэтэнцыі» падтрымлiвае такi спрошчана-дагматычны пагляд на падзел уладаў, уважаючы неабмежаваную самастойнасьць і незалежнасьць асобных дзяржаўных органаў за «iдэальны» выточны стан канстытуцыйнай палiтыкі, які, адылі, парушаецца ўжо ў шэрагу пунктаў падрабязна апісаных арганізацыйных правілаў Асноўнага закону: узаемны ўплыў не забараняецца, калі ён не датычыць «сфэры кампэтэнцыі» іншых уладаў, выразна аддзеленых адна ад адной згодна зь iхнымі функцыямi.
У клясыкаў, у Лока і Мантэск’ё, «тэорыя падзелу ўладаў» сфармулявана не дагматычна, як прагматычная тэорыя прадухiленьня злоўжываньня ўладай. Да таго, што толькi меншая яе частка ўспрымалася менавіта як такая, яе гiстарычныя продкi спрычыніліся хіба што некалькімі занадта рэзкiмі фармулёўкамі, але ж не праз пабудову самой іхнай аргумэнтацыi. Калi яны і адрозьнівалi ўлады паводле функцыі і зьвязвалi гэтае адрозьненьне з арганiзацыйнымi ды сацыяльнымi структурнымi прыкметамi, дык жа канчальнай іхнай мэтай былі ня строгія дысацыяцыi, а хутчэй нутраное перасячэньне і перапляценьне ўладаў.
Гэты пункт гледжаньня мае доўгую традыцыю, якая асабліва ў Англii заўсёды была жывою. Ён належыць да iдэйна-гiстарычнага кантэксту тэорыі «мяшанай канстытуцыi», палiтычнай «тэорыі абмежаваньня», якой цi ня столькi сама гадоў, колькi самой тэорыі палiтыкi. Як і шмат іншых прынцыпаў палітычнага ладу сучаснай прававой дзяржавы, прынцып стрымлiваньня ўладаў мы знаходзiм ужо ў Арыстотэлевай тэорыi дзяржавы, дзе ён абгрунтаваны ўжо досыць важка. Арыстотэль ужо адрозьнівае паводле функцыi такія задачы дзяржавы, як «дарадніцтва», «навучаньне» і «нагляд над правам». «Мяшаная канстытуцыя», якая стаіць у цэнтры ягоных развагаў, мае на мэце зьмешваньне элемэнтаў розных дзяржаўных формаў з мэтай улучэньня й забавязваньня, па магчымасьці, усiх удзельных у супольнасьці сацыяльных групаў. Да гэтай iдэi constitutio mixta схінаюцца ангельскія палiтычныя тэарэтыкi XVII стагодзьдзя. Балянс улады памiж каралём, арыстакратыяй і народам у параўнаньні да першапачатнага стану рэчаў, вядома, моцна зрушыўся на карысьць парлямэнцкага народнага прадстаўнiцтва; цалкам ён ня зьнік у Англii і ў нашыя днi.
Накiд gouvernement modéré Мантэск’ё таксама ня мае на мэце прававую сыстэму са строгім падзелам уладаў, у якой тры розныя функцыi дзяржавы рэалiзуюцца праз тры розныя органы. Для яго важным ёсьць хутчэй удзел у дзяржаўнай уладзе усiх рэлевантных носьбiтаў сацыяльнасьці. Якраз гэта — сацыяльнае зьмяшаньне — гарантуе, на ягоную думку, збалянсаваную канстытуцыю.
Перад бацькамi амэрыканскай канстытуцыi таксама, але ў варунках рэспублiканскай роўнасьці, стаяла гэтая праблема: як пры дапамозе дыфэрэнцыяванай сыстэмы «checks and balances» паменшыць напружаньне паміж супрацьлеглымі палітычнымі інтарэсамі бальшыні ды меншыні і як забясьпечыць у рамках збалянсаванай канстытуцыi ўдзел у жыцьці дзяржавы, па магчымасьці, усiх сацыяльных групаў. Канстытуцыйнаму канцэпту абмежаваньня і ўраўнаважаньня ўладаў, на якім будуецца ўзаемадзеяньне найважнейшых дзяржаўных органаў, адпавядае ў сацыяльнай структуры такі атрыбут, як плюралiзм. Калi ж найвышэйшай мэтай абвяшчаецца, наадварот, адзiнства грамадзкай структуры альбо дзяржаўнай волi, як у тэорыях сувэрэннасьці ад Гобса да Русо і ў спэцыфічных тэорыях, што наступнічалі ім, тэорыях Карла Шмiта ды, часткова, новых левых, дык тады і кантроль за ўладаю, і збалянсаванасьць уладаў як стрымліваючыя і разьмеркавальныя элемэнты непажаданыя; больш таго — яны замiнаюць.
Нямецкая вэрсія падзелу ўладаў у канцавым выніку таксама мае на мэце не падзел улады, а канцэнтрацыю ўлады. Нямецкi канстытуцыялiзм адаптаваў няправiльна зразуметага Мантэск’ё і ўсталяваў схематычна-фармальны падзел улады памiж узглядна безуладным парлямэнтам і амаль неабмежавана аўтаномнай выканаўчай уладай, якой, паводле канстытуцыі, выпадае цэнтральная роля. Якраз незьвязанасьць абедзьвюх галiнаў улады стабiлiзавала гэтую няроўнасьць сілаў і забясьпечыла недатыкальнасьць дамiнантнай пазыцыі ўраду апошнім часам.
На думку аднаго з найдасьціпнейшых тэарэтыкаў і iнтэрпрэтатараў ангельскай канстытуцыi Ўолтэра Бэйджгота (1867), акурат паступовае счапленьне, нават зрастаньне, выканаўчай і заканадаўчай улады станавіла сабой спэцыфіку ангельскага варыянту разьвіцьця канстытуцыялiзму і адначасова наймагутнейшую тэндэнцыю ў кiрунку «дэмакратызацыi» ўсёй сыстэмы. Нямецкія тэарэтыкі дзяржавы, насупраць, так ніколі й не навучыліся па сутнасьці бачыць у парлямэнтарызьме нешта іншае, чымся супрацьстаяньне неўзаемазьвязаных ураду і парлямэнту. Ад кайзэра да канцлера надта вялікіх зрухаў у гэтым не адбылося. Мы ўсё яшчэ бачым ува ўрадоўцу гэткую ўладу з собскім правам, мы ўсё яшчэ баiмся разглядаць парлямэнцкiя буднi як канфлікт iнтарэсаў і ўплываў, якім яны насамрэч ёсьць, вiртуальна ахiнаючы іх флёрам высакароднага шчыраваньня дзеля ўсеагульнага дабрабыту. Такім чынам памiж парлямэнтам і ўрадам узьнікае ў найвышэйшай ступені праблематычная рознасьць годнасьці, у залежнасьці ад пазыцыі назіральніка: з аднаго боку, мы традыцыйна аддаем належнае перавазе выканаўчай галіны ўва ўплывовасьці і ўладзе, зь іншага боку, вiзавi аблытанага палітычнымі інтарэсамі і ўплывамі ўраду, парлямэнт, якраз на падставе сваёй узгляднай далёкасьці ад улады прэтэндуе на прызнаньне сваёй маральнай устойлiвасьці супраць спакусаў улады. З палiтычнай і канстытуцыйнай гiсторыi немцаў мы ведаем iх спэцыфічную ўразьлівасьць да абедзьвюх рэчаў: да спакусаў вольнай ад маралi сфэры ўлады, а таксама да жэстаў маральнай бясьсільнасьці.
Калi сёньня пашукаць, напрыклад, глыбейшых прычынаў таго, чаму фундамэнталiсцкая фракцыя партыі зялёных гэтак баязьліва цураецца ўдзелу ў кіраваньні дзяржавай і адпаведнай адказнасьці ў землях і на фэдэральным узроўнi, дык жа ясна, што мы зноў сутыкаемся з гэтым маральным стэрэатыпам успыманьня і з жыцьцястойкiмi мэханiзмамi ўцёкаў ад рэчаiснасьці праз уважаньне жаданага за рэальнае: маўляў, верным сабе і сваiм палiтычным iдэям можна заставацца толькi на як мага большай дыстанцыі ад улады зь ейнай карупцыяй. Для «фундамэнталiстаў» удзел у апазыцыйнай парлямэнцкай працы, нібыта абумоўлены і абмежаваны ратацыяй і мэханiзмам дэмакратычнай «зваротнай сувязi», становіць сама скрайнюю мяжу дапушчальнай «iнтэграцыі» ў сыстэму, магчымай, як падаецца, бяз страты палiтычнай і маральнай тоеснасьці. Адылі грэхападзеньне, удзел ува ўладзе, пачаўся для iх, уласна кажучы, раней: ад самога ўтварэньня партыi зялёных і зьвязанага зь ім удзелу ў парлямэнцкіх выбарах. Паводле свайго паходжаньня й статусу, «антыпартыйныя партыйцы» хутчэй схiляюцца да мадэлi «вялiкай грамадзянскай iнiцыятывы», чымся да мадэлi парлямэнцкай партыi, што спаборнічае за месца ў Бонскім парлямэнце.
Асноўныя канфлiкты спаміж зялёнымі штораз пасьля іхнага «разьвязаньня» будуць тлець далей не ў апошнюю чаргу з гэтай прычыны, але, мабыць, таксама і таму, што «дыспут памiж рэалiстамi і фундамэнталiстамi» ўвасабляе частку нямецкага канфлiкту традыцыяў, канфлiкт са спэцыфічным клічам нямецкай дэмакратыі — «запозьненая нацыя»: новая рэдакцыя спрэчкi аб рангах, аб прэрагатывах партыi ды фракцыi, вядомай яшчэ з гiсторыi сацыял-дэмакратыi; гэтая спрэчка разьвязалася сама сабой там, дзе iснуе парлямэнцкi рэжым.
Рэальнае перапляценьне ўладаў у партыйна-парлямэнцкай дэмакратыi — выканаўчая ўлада і заканадаўчая ўлада
Каб усьвядоміць, як глыбака сядзяць такiя памылковыя ўяўленьні і неадэкватнае разуменьне, якiя нават падаюцца папросту невыкараняльнымi, дастаткова згадаць паўсюдна прысутную традыцыю палiтычнай адукацыi, паводле якой як нешта само сабой зразумелае вырозьніваюцца «заканадаўчая» і «выканаўчая» функцыi, — больш за тое, калі ёй верыць, дык iснуюць дакладна разьмежаваныя органы, якiм даручылі выконваць гэтыя функцыі. Зусiм ня трэба ведаць iнтымных дэталяў нямецкай палiтычнай кухнi, каб зразумець, што ўсё гэта належыць да казачнага сьвету палiтычна-пэдагагiчнага дыснэйлэнду. На якой падставе, уласна кажучы, мы гаворым пра ўрад як «выканаўчы», а парлямэнт як «заканадаўчы» орган? З 624 законапраектаў, якiя разглядалiся першым нямецкiм бундэстагам (1949—1953), ня менш як 417(!) былi прапанаваныя «выканаўчай» уладай, гэта значыць, былi праектамі мiнiстэрстваў і мiнiстэрскiх бюракратаў, якія кабінэт падаў на заканадаўчы разгляд. І нават калi падчас працэдуры iх разгляду і зацьвярджэньня, перадусім на паседжаньнях камісіяў бундэстагу, гэтыя праекты нейкiм чынам дапаўнялiся цi зьмянялiся, дык карэнныя зьмены, неадпаведныя намерам ураду, былi і дагэтуль застаюцца зьявай вельмі рэдкай. А зь іншага боку: ці чыста заканадаўчай працай заняты парлямэнт, калi ён абмяркоўвае паведамленьне аб стане нацыi, дамовы з Усходам альбо ўрадавую дэклярацыю? Пэўна ж, не! Хутчэй ён, з большай цi меншай заглыбленасьцю, працуе над фармаваньнем агульнай палiтычнай дактрыны, — праца, якая згодна з Асноўным законам як «кампэтэнцыя вызначэньня накіравальных лініяў» у апошняй iнстанцыі выпадае канцлеру. Магчыма, што якраз гэтыя вялiкiя рэпрэзэнтацыйныя дыскусii, падчас якiх часта йдзецца выключна пра iнтэрпрэтацыю, крытыку і кантроль справаў выканаўчай улады, належаць да найважнейшых справаў парлямэнту.
Такiм чынам, ані фэдэральны ўрад ня ёсьць выканаўчай інстанцыяй з адназначна незаканадаўчымi функцыямi, ані бундэстаг ня ёсьць адназначна невыканаўчым, далёкiм ад практычнай штодзённай палiтыкi органам, адказным толькi за агульныя фармулёўкi законаў, разьлічаныя на доўгую пэрспэктыву. Насупраць, «выканаўчая» ўлада ўвесь час займаецца падрыхтоўкай i фармуляваньнем пераважнай бальшыні заканадаўчых iнiцыятываў, і наадварот, заканадаўцы непазьбежна ўблытваюцца ў справы ўраду, прычым ня толькі з мэтай крытычнага камэнтару якасьці выкананьня, але і каб беспасярэдне ўдзельнічаць у прыняцьці неабходных рашэньняў.
Наколькi ўводзiць у зман гэтае ўяўна «клясычнае» адрозьненьне галiнаў улады і адпаведных органаў, ясна відаць ня толькi з акрэсьленага тут фактычнага сьціраньня мяжы памiж сфэрамi адказнасьці, але таксама — можа, яшчэ ў большай ступені — зь перапляценьня і ўзаемнага перакрыцьця асабістых кампэтэнцыяў. Першай важнай задачай новаабранага бундэстагу ёсьць выбары фэдэральнага канцлера, г.зн. «заканадаўчая» ўлада стварае кiраўнiка «выканаўчай». Апошні дагэтуль таксама быў сябрам парлямэнту і зазвычай яшчэ й палiтычным лiдэрам партыi бальшыні. Тое самае датычыць і прызначанага канцлерам кабiнэту: калі беспартыйны і / ці не дэпутат парлямэнту стаецца сябром ураду — гэта вельмi рэдкі вынятак, які пацьвярджае правiла прыналежнасьці патэнцыйных міністраў да партыi і парлямэнту, прычым зазвычай на выбітнай пазыцыі. Адзін з канстытуцыйных тармазных мэханізмаў на шляху да ўтварэньня парлямэнцка-партыйнай сыстэмы, прынцып несумяшчальнасьці зь Бісмаркавай канстытуцыяй 1871 году, быў скасаваны толькi ў 1918 годзе, напярэдаднi ўсталяваньня рэспублiкi. Да таго часу кажны, хто заступаў дзяржаўную пасаду, мусiў адмаўляцца ад свайго дэпутацкага мандату.
У Бонскай дэмакратыi ўрадоўцы, як правiла, заразом ёсьць дэпутатамi нямецкага Бундэстагу. Гэтая падвойная пыналежнасьць ёсьць, мабыць, найвыразьнейшай праявай фактычнага зьмяшаньня ўладаў. Найбольш наглядна для назiральнiка гэта выяўляе тапаграфiя крэслаў у парлямэнце. Кажны ўрадовец, якi адначасна мае мандат дэпутата, займае ў парлямэнце два крэслы: адно ў парлямэнцкiм партэры, другое на — трохі вышэйшым — урадавым памосьце перад паўкругам парлямэнтараў. У такой расстаноўцы і зьвязаных зь ёй парлямэнцкiх традыцыях (права выступаць з прамовай, права звароту і г.д.) выяўляюцца абодва моманты: дактрына падзелу ўладаў, што працягвае дзейнічаць на другiм пляне, і ўжо даўно рэальнае зьмяшаньне ўладаў.
Насамрэч пра «парлямэнцкую сыстэму кіраваньня» ў шырокiм сэнсе слова ход можа быць толькi там, дзе ўрад прызначаецца парлямэнтам і выбіраецца зь ліку яго сяброў. Толькi парлямэнт, якi, у вышэйназваным сэнсе, «стварае» раду міністраў, сапраўды стаецца цэнтральнай арэнай палiтычнага жыцьця ў рамках канстытуцыйнай дзяржавы і таму робіць слушным ужыцьцё азначэньня «парлямэнцкая» для сыстэмы кіраваньня ўвогуле. У гэтым сэнсе толькi Бонская рэспублiка стала поўнай «парлямэнцкай дэмакратыяй». У Ваймарскай рэспублiцы ўрад прызначаў райхспрэзыдэнт; парлямэнт мог толькi адправiць урад у адстаўку вотумам недаверу. Такiм чынам, парлямэнт ня мусіў удзельнічаць у кіраваньні «канструктыўна». Да страху перад адказнасьцяй і «пасіўнасьці» Ваймарскага парлямэнту, пэўна, не ў апошнюю чаргу спрычыніўся надалей дзейны канстытуцыйны прынцып падзелу ўладаў. Ваймарскi парлямэнт тут зусім загруз у багне традыцыйнай самаідэнтыфікацыі нямецкага парлямэнту: старой традыцыі глыбокага страху «пераступіць мяжу» кiраваньня і кіраўніцтва, традыцыі фальшывага самаўтаймаваньня і браку рашучасьці да таго, каб самiм «завалодаць» выканаўчай уладай. Калi ў багатай на падзеi гiсторыi нямецкага парлямэнтарызму і ёсьць сталая велiчыня, дык гэта дэфiцыт «выканаўчай» волi, амаль поўная — у параўнаньні, напрыклад, да канстытуцыйнага разьвіцьця Англіі — адсутнасьць станаўкога iмкненьня да таго, каб самiм утвараць урад, самiм вырашаць, адыгрываць важную ролю ў кiраваньні лёсамi грамадзтва. Да канца першай сусьветнай вайны панаваў амаль узорны падзел галiнаў улады. Таму гiсторыя парлямэнтарызму ў Нямеччыне зусiм ня выбрукаваная перамогамi народнага прадстаўнiцтва. Ад прускага «канстытуцыйнага канфлiкту» да ўхваленьня ваенных крэдытаў у 1914 годзе парлямэнты, баязьліва ўнікаючы кантактаў і канфлiктаў з урадам, пакiдалi дзяржаўна-кіраўнічыя паўнамоцтвы ўраду ў недатыкальнасьці. Здаецца, што нiкому й да галавы не прыходзiла пераскочыць роў памiж парлямэнтам і ўрадам. Паводле іроніі лёсу, нават першую вялiкую перамогу, увядзеньне (напалову) парлямэнцкай сыстэмы кiраваньня пасьля паразы 1918 году, парлямэнт заўдзячвае не рашучым дзеяньням парлямэнцкіх рухаў і партыяў, а хутчэй адзінаасабовай «выканаўчай» пастанове сапраўднай «моцнай асобы», генэрала Людэндорфа.
Тое, што мусовай перадумовай парлямэнцкай сыстэмы кiраваньня ёсьць «удзел парлямэнту ў кіраваньні», яшчэ зусім не ўсьведамлялася нават на пачатку другой спробы нямецкай дэмакратыi, пасьля 1949 году, дарма што фактычныя суадносіны заканадаўчай і выканаўчай уладаў ужо даўно адназначна падпарадкоўваліся гэтай неабходнасьці. Безумоўнае супрацьстаўленьне канстытуцыйнага патрабаваньня і канстытуцыйнай рэчаiснасьці, якое да сёньня застаецца часта ўжыванай фігурай крытычнай аргумэнтацыі, грунтуецца разам зь іншым на згаданым, заснаваным на паняцьці «ідэальнага тыпу», адрозьненьні заканадаўчай і выканаўчай уладаў і ягоным выкарыстаньні ў стасунку да iхнага рэальнага перапляценьня, якое насамрэч мае бясконца складанейшы характар. Парлямэнцкiя буднi, якiя адзначаюцца цесным узаемадзеяньнем памiж урадам і парлямэнцкай бальшынёй, адразу можна было б абвясьціць «недастатковымі» ў гэтым сэнсе.
З гледзішча «канстытуцыйнай рэчаiснасьці» дачыненьне памiж парлямэнтам і ўрадам у варунках сучаснай шматпартыйнай дэмакратыі насамрэч можна апiсаць як дачыненьне ўзаемазалежнасьці, хоць увогуле, бадай, даволi выразна акрэсьліваецца тэндэнцыя да прыярытэтнай пазыцыі ўраду ці вяршэнства ўраду. Зрэшты, гэта дытычыць амаль усiх супастаўных заходнiх сыстэмаў кіраваньня. Улада перасунулася ад парлямэнту да кіраўніка ўраду, якi звычайна заразом ёсьць старшынём наймацнейшай парлямэнцкай партыi. Вядома, парлямэнт фармальна прызначае кiраўнiка ўраду, вядома, парлямэнт можа ўсялякiм чынам абцяжваць яму кiраваньне, кантраляваць яго, нават пазбавiць яго пасады абвяшчэньнем «канструктыўнага вотуму недаверу» і абраньнем новага канцлера. Адылі ўсе гэтыя віды «зброi» можна ўжываць толькi абмежавана, калi ўзяць у разьлік, што часта асабiсты лёс скрозь зьвязаных з пэўнай палітычнай партыяй дэпутатаў вельмі моцна залежыць ад посьпеху цi правалу «іхнага» канцлера ў вачах выбарцаў. Кандыдату на пасаду канцлера, якi дамогся посьпеху, нельга нi адмовiць у праве мець прыхiльнiкаў у парлямэнце, нi закідаць яму перасьледаваньне ягоных палiтычных мэтаў, бо параза ўраду заўсёды ўспрымаецца выбарцамі як параза партыi, якая яго сфармавала. У такіх варунках таксама і пагроза парлямэнцкай бальшыні адправiць кiраўнiка ўраду ў адстаўку ёсьць надзвычай небясьпечнай зброяй, пэўна, не прыдатнай для таго, каб пагражаць ёю часта. Вядома, у «канстытуцыйнай рэчаiснасьці» ўпэўненаму ў сабе канцлеру ня надта цяжка зрабiць з парлямэнту, а дакладней, зь вернай/ых ураду парлямэнцкай фракцыi/яў бальшыні падручнага-выканаўцу для сваіх кіраўнічых дзеяньняў. З прычыны таго, што фактычнай моцы апазыцыi ў выніку ейнай колькаснай меншыні стае толькi на — часам непрыемную для ўлады — публiчную рыторыку, але не на эфэктыўны кантроль за ўрадам, сёньня ўжо не парлямэнт, а канцлер рэальна кладзе разнаважкi на шалi вагаў улады. Таму слушна гавораць пра «канцлерскую», альбо «прэм’ер-мiнiстарскую» дэмакратыю.
Прычыну гэтага павелiчэньня ўлады трэба, бадай, бачыць у росьце ўплыву партыяў і партыйных арганiзацыяў, наймацнейшую зь якiх зазвычай ачольвае сам кiраўнiк ураду, але таксама і ў працяглым заняпадзе ўплыву і значэньня самога парлямэнту, у выніку сталага росту ўплыву дзяржаўных органаў кiраваньня і бюракратыi. У муніцыпальнай палiтыцы хiба што значна раней і больш выразна абазначылася тое, што паводле сутнасьці слушнае таксама і для вялiкай палiтыкi на узроўнi асобных зямель і ўсёй фэдэрацыі: цэнтар цяжару ўплыву і фактычныя паўнамоцтвы да прыняцьця рашэньняў даўно ссунуліся ў бок спэцыялiстаў-бюракратаў, якiя працуюць на сталай аснове і маюць досьвед у сваім абсягу. Таму, вядома, невыпадкова, што «паўстаньне базысу» і заклік да «ўдзелу» і «палiтызацыi» працэдуры прыняцьця рашэньняў прабiваюць сабе дарогу акурат тут.
Рэальнае зьмяшаньне ўладаў праяўляецца таксама і ў Бундэсраце (Фэдэральнай радзе), якая разам з Бундэстагам бярэ ўдзел у працэсе заканатворчасьці ў якасьці свайго роду «другой гасподы». Ейныя сябры, якiя займаюцца заканадаўчымі справамі, усе без вынятку ёсьць кiраўнiкамi выканаўчых органаў, а наймя кiраўнiкамi ўрадаў, мiнiстрамi і сябрамi кабiнэтаў асобных фэдэральных земляў. Асабліва на прыкладзе Гасподы зямельных прадстаўнiцтваў відаць, наколькi дагматычная канцэпцыя падзелу ўладаў, засяроджаная на разьмежаваньні функцыяў дзяржавы, няздатная да апісаньня жывой разнастайнасьці рэальнага «падзелу ўладаў» у парлямэнцкай сыстэме кiраваньня альбо адстае ад яе магчымасьцяў і багацьця формаў. У той час як communis opinio ўсё яшчэ прывязанае да казкi пра прыроджаную процiлегласьць заканадаўчай і выканаўчай уладаў, то бок парлямэнту і ўраду, комплексная рэчаiснасьць шматпартыйнай парлямэнцкай сыстэмы даўно ўжо пазбавілася застыглага схематызму падзелу ўладаў, гэтай сумнеўнай спадчыны алiгархiчнай дзяржавы. Колiшняе канстытуцыйнае супрацьстаяньне ўраду i парлямэнту саступiла месца спаборнiцтву меркаваньняў і ўплываў ураду і сфармавалай яго парлямэнцкай фракцыi з аднаго боку, і парлямэнцкай апазыцыi зь іншага боку. Гарызантальнае стрымлiваньне ўладаў дапаўняецца і перакрываецца цэлай сеткай элемэнтаў вэртыкальнай дыфэрэнцыяцыi ўладаў. У якасьці лягеру, які супрацьстаіць непадзельнай уладзе парлямэнту ці ўраду, даўно ўжо замацавалiся партыi і зьвязы, прэса і грамадзкая думка, а ў апошнiя гады ўзмацнілася й беспасярэдняе выказваньне сваёй думкі самiмі грамадзянамі, праз грамадзянскiя iнiцыятывы, свабодныя бесстатутныя арганiзацыi, спантанныя згуртаваньні прыхільнікаў ці праціўнікаў пэўнай ідэі. «Базыс» паўсюдна нагадвае фармальным носьбітам паўнамоцтваў пра іхныя межы і змушае iх да заўсёднага палiтычнага самаапраўданьня.
Праз мэханiзмы «каапэрацыйнага фэдэралiзму» і дэцэнтралiзацыi, праз партыйны плюралiзм і абумоўленую iм неабходнасьць стварэньня каалiцыяў, праз выбарчыя і партыйныя кодэксы, праз пашырэньне магчымасьцяў удзелу ў вызначэньні і новы, абумоўлены дзейнасьцю СМI прымус да легітымацыі дзеяньняў выбудоўваецца шматкаляровая й шматгранная фігура, складзеная з элемэнтаў рэальнага падзелу і балянсу ўладаў. У дастатковай ступені палiтычную рэчаiснасьць парлямэнцкага шматпартыйнага кіраваньня можна апiсаць толькi ў катэгорыях комплекснай, зусім не пазбаўленай нутраных супярэчнасьцяў канцэпцыi палiтычнага парадку, што грунтуецца на стрымлiваньні ўладаў, а не на спрашчальнай дактрыне падзелу ўладаў.
Немалая частка сучаснай «левай» крытыкi парлямэнтарызму таксама хворая на гэткі анахранiзм аргумэнтацыі, якi ў вялiкай меры аслабляе ейную пераканаўчасьць і ўплывовасьць. Калi параўнаць проста-такi стылеўтваральныя, рэпрэзэнтатыўныя для новых левых тэзысы Аньёлi і Брыкнэра аб «трансфармацыi дэмакратыi» і аргумэнты сучаснага «дыспуту фундамэнталістаў і рэалістаў» у партыі зялёных, нельга не заўважыць паралеляў. Перадусiм успадае на вока так характэрная для нямецкай парлямэнтарнай традыцыi пераемнасьць антыўрадавай перадузятасьці. Наколькi сёньняшняя «боязь прыкласьціся да выкананьня» карэнiцца ў старых, аджылых уяўленьнях пра «добры парлямэнт», які незалежна супрацьстаіць «ліхім сілам» ураду, нiдзе не відаць лепей, чымся ў параўнаньні рыторыкi сучасных крытыкаў дэмакратыi і парлямэнтарызму з надзвычай уплывовай працай Карла Шмiта пра «Духоўна-гiстарычны стан сёньняшняга парлямэнтарызму». Шмiт таксама разглядае ўдзел парлямэнту ў кіраваньні як прычыну яго маральнага і палiтычнага заняпаду. Маўляў, зьняважлівы ўдзел ува ўладзе дэзавуюе «старую iдэю парлямэнтарызму», размываючы і разбураючы ейны падмурак, строгі падзел сфэраў улады. Толькi калi парлямэнт не апускаецца ў нiзiны ангажаванай палiтыкi, ён застаецца органам «усяго народу» і можа дзейнiчаць як рупар адзiнай народнай волi, якая стаiць па-над канкурэнтнымі групавымi iнтарэсамi. Іначай «уся парлямэнцкая сыстэма ў канцавым выніку ператворыцца толькi ў кепскi фасад для панаваньня партыяў і лабiстаў».
Зьнеслаўленьне iнтарэсаў і ганьбаваньне шматстайнасьці меркаваньняў і пазыцый, якiя выражаюцца партыямi і палітычнымі групоўкамi і абумоўліваюць і спрыяюць кампрамісным формам камунікацыі, — усё гэта належыць да спадчыны алiгархiчнай дзяржавы, таго цяжару праблемаў, якi не пакідае і другую нямецкую спробу дэмакратыi. Iдэя падзелу ўладаў, натуральна, вельмi добра стасуецца да маральнага рыгарызму «альбо—альбо» і патаемнай настальгіі за «праўдай і яснасьцяй», ці, словамi Карла Шмiта, да дакладнага разьмежаваньня на «свайго і чужога». Усё, што абцяжвае палiтычнае вызначэньне і сьцірае маральную адназначнасьць: плюралiзм, шматстайнасьць iнтарэсаў, кампрамiсы, узаемнае стрымлiваньне і кантроль, абмежаваньне, талерантнасьць і гатовасьць да кампрамiсаў у межах правiлаў гульнi — усё гэта для палiтычнага пурыста ганебнае, апалiтычнае, нават «звыроднае». Дактрына падзелу ўладаў — гэта стыхія маральнага пурыста, а ня этыка палiтычнай адказнасьці.
3. Ня толькі свабодны і ня проста абавязаны — статус дэпутата пры партыйна-парлямэнцкай дэмакратыi
Свабодны й імпэратыўны мандат
Тое, што дыскусiя аб пазыцыі і пасадзе дэпутата да сёньня iстотным чынам вызначаецца супрацьстаўленьнем свабоднага й імпэратыўнага мандату[2], пацьвярджае пастаўлены вышэй дыягназ: мы да сёньня не стварылi яшчэ формаў палiтычна-культурнай самаiнтэрпрэтацыі, якiя б суадносіліся з канстытуцыйнай рэчаiснасьцяй шматпартыйнай дзяржавы. Разуменьне палiтычнага працэсу, адпаведнае парлямэнцкай шматпартыйнай дэмакратыi, дагэтуль застаецца недаразьвітым. Мы дагэтуль чакаем ад канстытуцыйных фармулёвак перадусім несупярэчлівасьці. Таму няма дзіва, што акурат пазыцыя і пасада дэпутата становяць для нас такую цяжкую праблему. Бо наш навеяны канстытуцыйнай палiтыкай вобраз дэпутата грунтуецца на двух (прынамсі звонку) супярэчлівых элемэнтах: па-першае, на канстытуцыйнай гарантыi свабоднага мандату, сфармуляванай без усякіх «калi» і «але» ў артыкуле 38 АЗ: «Дэпутаты нямецкага бундэстагу ёсьць прадстаўнiкамi ўсяго народу, не зьвязанымі нiякiмi даручэньнямi і ўказаньнямi і падначаленымі толькі собскаму сумленьню»; па-другое, на агульным удзеле партыяў у палiтычным волевыяўленьні, як гэта зафіксавана ў арт. 21, абз. 1 АЗ: «Партыi бяруць удзел у палiтычным волевыяўленьні народу».
Калi ў жорсткай «сьвядомасна-этычнай» iнтэрпрэтацыi свабоднага мандату, якая iгнаруе канстытуцыйнае «навакольле» і балянс усёй пабудовы, асобны дэпутат выступае як адзiны носьбiт і аракул палiтычнай волi, то згодна з блізкім паводле структуры, але процiлеглым паводле зьместу меркаваньнем, якое аднабакова абапiраецца на азначэньне артыкулу 21, абз. 1 АЗ, у першую чаргу легiтымнымi актыўнымi адзiнкамi масавай дэмакратыi ёсьць партыi, прычым з усiмi наступствамi, якiя гэта мусiць мець для легiтымацыi паўнамоцтваў дэпутата. Так, Гергард Ляйбгольц (1967), бацька тэорыi шматпартыйнай дзяржавы (якi сам, праўда, нiколi не настойваў на практычнай выснове, якая аўтаматычна вынiкае беспасярэдне зь ягонай канструкцыі — на імпэратыўным мандаце), прынцыпова аспрэчвае «легiтымнае права дэпутата праводзiць палітычную лiнiю, адрозную ад лiнii партыi ды фракцыi» ў шматпартыйнай дзяржаве.
Абедзьве iнтэрпрэтацыі ёсьць аднабаковымі, у іх зыходзіць на нішто тонкая лінія напяцьця паміж гэтымі дзьвюма сфармуляванымі ў канстытуцыi нормамі. Тэарэтычны пастулят несупярэчлiвасьці не пасуе нi да прынцыпаў і арыентацыяў штодзённага жыцьця, нi да афармленьня палiтычных узаемінаў. Уласна кажучы, у палiтыцы, як і ў жыцьці, нiколi не выпадае фiксаваць «канчальныя вартасьці» альбо кіравацца ў сваіх учынках нейкiм найвышэйшым ідэалам. У штодзённай практыцы ў абодвух выпадках усё нашмат прасьцей: даводзіцца ўзважваць, якое зло ёсьць большым, альбо, кажучы пазытыўна: зьвязаць міжсобку шмат неадназначных вартасьцяў і дабротаў такім чынам, каб узьнікаў трывалы балянс. Асноўны закон таксама ёсьць такой сыстэмай збалянсаваных вартасьцяў. У выпадку з дэпутацкiм мандатам вiдавочна, што жорсткая арыентацыя на iдэальны свабодны мандат не аддае належнага істотнаму «працэсу легiтымацыi ў масавай дэмакратыi, у цэнтры якога стаяць партыi» (В.Рудзiё). І наадварот, акцэнт на «норме» шматпартыйнай дэмакратыi і ўгрунтаваным на ёй імпэратыўным мандаце выклікае сьлепату што да iстотных, бесьпярэчных у парлямэнцкай шматпартыйнай дэмакратыi магчымасьцяў свабоднага мандату, перадусiм да таго, што за ягонай дапамогай можна душыць найбольш злаякасныя пухліны ўсё апанавалай шматпартыйнай дэмакратыi.
Поўны сыход з палiтыкi асабістага, iндывiдуальнага пачатку як магчымы вынiк «узаконеньня» імпэратыўнага мандату выключаны дзякуючы артыкулу 38 АЗ. Юрыдычна важкія задачы і прававыя ўмовы несумяшчальныя са свабодным мандатам. Такім чынам, партыі ня маюць магчымасьці адклiкаць (recall) непажаданага дэпутата падчас тэрміну дзеяньня яго паўнамоцтваў. Індывід, прынамсi тэарэтычна, застаецца на палітычнай сцэне як суб’ект таксама і ў шматпартыйнай дэмакратыі!
Такiм чынам, калi зьвязаць міжсобку ўяўна супярэчлiвыя канстытуцыйныя нормы, дык стаецца відавочным сукрыты сэнс гэтай канстытуцыйна-палiтычнай канфiгурацыi: кажная фармулёўка памякчае аднабаковасьць сваёй процілеглай пары, згладжвае, аслабляе і гэтак стварае тую гнуткасьць, якая губляецца паўсюль, дзе свабодны альбо імпэратыўны мандат, рэпрэзэнтацыю ці ідэнтычнасьць, абвяшчаюць бесьпярэчным прынцыпам. Свабодны альбо імпэратыўны мандат — такі расклад відавочна кульгавы. Ды хто ж усур’ёз пажадае такога палiтычнага ладу, у якiм сябры парлямэнту ёсьць «вольнымі і нікому не абавязанымі» ажно да голай сваволi? І хто, наадварот, можа быць насамрэч зацiкаўлены ў тым, каб без магчымасьці легітымнага супраціву павялiчыць у нашай краіне ўплыў партыяў, якi і без таго сягае за межы дапушчальнага, ажно да памераў імпэратарскага? І дзе ж апынуцца — ня кажучы пра ўсё іншае — палiтычныя правы грамадзянiна ў такiх сыстэмах? Хто зможа са спакойным сумленьнем назваць такi лад, зь якога грамадзянін быццам «звольнены», дэмакратычным?
Дэпутат у палiтычнай рэальнасьці
Жорсткая палярызацыя — тут свабодны, там імпэратыўны мандат — нiяк не адпавядае праблеме. Гэтая праблема гучыць наступным чынам: як у сыстэме, стрыжнем якой зьяўляюцца партыi, забясьпечыць дзеяздольнасьць (г.зн. здольнасьць да ўтварэньня бальшыні), не ўніфікуючы ў палітычных партыях асобных прадстаўнікоў волi народу? Як мусiць выглядаць свабодны мандат у рамках шматпартыйнай дэмакратыi? Уся драматычнасьць праблемы зьнікае, калi яе здымаюць з п’едэсталу канфлікту прынцыпаў і ставяць на глебу цьвярозага эмпірызму: з гледзішча практычнага досьведу «свабодны» мандат, гэтаксама як і «імпэратыўны», — канстытуцыйна-тэарэтычная фiкцыя. Не шматпартыйная дзяржава пагражае зьнішчыць старадаўнюю свабоду дэпутата. Гэтай свабоды, з пункту гледжаньня гiсторыi палiтыкi, у выглядзе чыстага ідэальнага тыпу, нiколi не было. Ужо само цалкам зразумелае жаданьне быць абраным на яшчэ адзiн тэрмiн у «канстытуцыйнай рэчаiснасьці» заўсёды задавала свабоднаму мандату пэўныя межы.
Палiтычная рэчаiснасьць нашых дзён вызначаецца партыямi альбо партыйнымi фракцыямi. Дэпутат, якi займаецца палiтыкай незалежна ад вонкавых дырэктываў, кіруючыся толькi сваiм сумленьнем і сваiм адказным меркаваньнем, і заўсёды дбае пра дабро цэлага грамадзтва, а ня пэўнага слою, асобнай групы альбо вузкага кола зацiкаўленых, ёсьць iдэалам — цi надта цнатлівым, пакуль ня мае значэньня. А вось той, хто, апiсваючы палажэньне дэпутата, не ганяецца за фантомамi, а імкнецца да як мага праўдзівага адлюстраваньня палiтычнай рэальнасьці, — той ня можа ня бачыць, што сучасны сярэднестатыстычны дэпутат, незалежна ад палiтычнага кiрунку, зусiм не адпавядае высакароднаму вобразу вольнай, бязгрэшнай, не зьвязанай нiякiмi iнтарэсамi і замовамі асобы, якая ўсё яшчэ пануе ў казкавым сьвеце шмат якiх палітычных прамоваў. Насуперак такому iдэалiзуючаму пагляду, кажны дэпутат у рэальнасьці зьвязаны мноствам канкрэтных умоваў, уплываў, залежнасьцяў і абавязкаў. Ён аблытаны павучыньнем шматстайных сувязяў і залежнасьцяў зь мясцовымi, акруговымi, зямельнымi і фэдэральнымi партыямi. Апроч таго, ён абмежаваны ўказаньнямі экспэртаў фракцыi; у якасьці сябра парлямэнцкай камiсii ён падлягае ўплывам, якія цяжка кантраляваць, з боку ўраду ці зацікаўленых групаў, а таксама з боку лобi яго ўласнай выбарчай акругі. Такiм чынам, кажны дэпутат у палітычных буднях зазнае мноства надзвычай канкрэтных прагматычных і праграмных «парушэньняў» сваёй свабоды дзеяньняў.
З мноства абавязкаў, разьлікаў і залежнасьцяў вылучаюцца абавязкі ў стасунку да партыі; асабліва дэпутат, абраны не беспасярэдне, а па партыйным сьпісе, заўдзячвае партыі свой мандат і праз гэта ўвесь зьмест сваёй палiтычнай дзейнасьці. Ягоная залежнасьць ад партыi ёсьць экзыстэнцыйнай — у простым сэнсе гэтага слова. Прэтэндэнт на дэпутацкi мандат, калі ён хоча мець хоць якiя пэрспэктывы на посьпех, мусiць спачатку пераадолець бар’ер вылучэньня сваёй партыяй. Калі ён хоча трапіць ці замацавацца ў партыйным сьпісе, ён мусіць заваяваць прыхiльнасьць адпаведных партыйных органаў, прынамсі, уплывовых апекуноў у партыi. Ужо адна гэтая акалiчнасьць, як правiла, не дазваляе рэалізоўваць дэпутацкія паўнамоцтвы занадта «свабодна». Дэпутат, якi, нібы карабель на паветранай падушцы, лунае над партыйным базысам і толькi раз на чатыры гады задае сабе працу прызямліцца, каб хуценька «заправiцца» — калi згадаць часта досыць дробязныя працэдуры дэпутацкай справаздачы «на месцы», усярэдзіне партыі, — належыць, бадай, да сьвету казак. Прынамсi, ён належыць да таго віду дэпутатаў, якi, здаецца, ува ўсiх партыях знаходзіцца пад пагрозай вымiраньня — на шчасьце.
Праўда, факт шматстайных залежнасьцяў і разьлікаў нічога ня кажа пра формы і магчымасьці дзейснага кантролю, які магла б ажыцьцяўляць дзеяздольная ўнутрыпартыйная грамадзкасьць альбо ўвогуле грамадзкасьць рэлевантнай часткi жыхарства выбарчай акругі. Нават калi юрыдычных абавязкаў і падставаў для ціску звонку няма, дык усё адно паўсюль, дзе зьбіраюцца людзi, утвараецца шчыльная сетка сацыяльнай залежнасьці, часта нават цэлая «сыстэма» псыхалягічных прымусаў, разьлікаў і абавязкаў. Калі б не магчымасьць утварэньня адзiнай партыйнай і фракцыйнай волi, г.зн. магчымасьць яднаньня асобных воляў, не магла б паўстаць палiтычна дзеяздольная адзiнка. Сапраўднае значэньне свабоднага мандату зусім ня ў тым, каб асобны дэпутат увесь час карыстаў зь яго ў парлямэнцкiм штодзённым жыцьці. Яго значэньне палягае хутчэй у канстытуцыйнай гарантыi таго, што ў архiважным выпадку дэпутат можа спаслацца на ўласнае сумленьне насуперак волi партыi ды фракцыi, не зважаючы пры гэтым на цiск беспасярэдніх санкцыяў. Такiм чынам, «свабодны мандат» утрымлівае зусiм не рэцэпт паводзінаў у палітычным «нармальным выпадку», а толькі засьцярогу ultima ratio для канфлiкту, якi немагчыма свабодна і дэмакратычна разьвязаць іншым чынам.
Прадстаўнiчая і зарыентаваная на базыс дэмакратыя
Якой бы абмежаванай нi была канстытуцыйная норма свабоднага мандату ў палiтычна-парлямэнцкай рэчаiснасьці, яна ёсьць нечым большым, чымся толькi «канстытуцыйным выкапнем»; ёй, відавочна, уласьцівае «лятэнтнае канстытуцыйнае дзеяньне, якое стала б заўважным пасьля скасаваньня гэтай нормы з канстытуцыі» (Trautmann 1976, S. 146). З другога боку, імпэратыўнага мандату ў чыстым выглядзе таксама нiколi не было. Простага ўдзелу «базысу» ў абмеркаваньні — ці то гэтым базысам ёсьць выбарцы, ці то партыя — нiколi не ўдавалася зладзiць настала нiдзе, за выняткам маленькiх дзяржаваў. Еднасьць кiруючых і кiраваных заўсёды была ў большай ступені палымяным лёзунгам, чымся эмпiрычным апiсаньнем стану. Нешматлiкiя прыклады з гiсторыi радавых дэмакратыяў, дзе, як можна прыпусьціць, існуюць у пэўнай ступені «спрыяльныя» рэальныя варункі для імпэратыўнага мандату, сьведчаць хутчэй пра дыялёг і адказнае выкананьне мандату на яго аснове, чымся пра рэальнае скасаваньне розьніцы памiж дэпутатам і выбарцам, памiж дзейнымі і кантралюючымi інстанцыямi.
Калi ж на практыцы гэтая розьніца ня зьнікла, дык у чым тады палягае якаснае адрозьненьне ад свабоднага мандату, улучанага ў працэдуры кантролю і пад справаздачнасьці? Зусім не зважаючы на тое, ці гэта ёсьць пажаданым: шчыльныя ўзаеміны тыпу «загад-выкананьне» памiж дэпутатамi і «базысам» (выбарцамi альбо партыйным базысам) лiтаральна немагчыма ажыцьцявiць на практыцы, немагчыма настала забясьпечыць iх інстытуцыйна і арганiзацыйна. Яны нерэальныя, таму што няма «цэльнага» народу, «цэльнай» базы як адзiнства меркаваньняў і палiтычнай волi. Сьвядома альбо падсьвядома, усе выказваньні за імпэратыўны мандат грунтуюцца на ўяўленьні пра базысную фармацыю з цэльнай палiтычнай воляй, якая ведае, што трэба рабiць, што будзе слушнейшым і справядлівейшым і, у адрозьненьне ад асобнага дэпутата, дэфiлюе дабрачынным шляхам у правільным кірунку да ўсеагульнага дабрабыту, маючы iмунiтэт ад аблуды і памылак.
На фоне такой канцэпцыi ўсякае ўмяшаньне дэпутата, якi мае собскую «жыцьцёвую прастору», дзе ён дзее і прымае рашэньні, непазьбежна выдае на фальш і адступнiцтва ад волi базысу. Любое намесьніцтва, любая перадача паўнамоцтваў, любая прамежкавая ўлада адпрэчваецца як чужародны для сапраўднай дэмакратыi элемэнт. Для Русо, бацькi тэорыi iдэнтытарнай дэмакратыi (identitaeren Demokratietheorie), ангельскi народ, зусiм у рэчышчы гэтай канцэпцыi, быў вольны толькi адзiн дзень, а менавiта ў той дзень, калі абіраў свой парлямэнт. Як толькi парлямэнцкiя выбары адбываюцца, ён «зноў жыве ў прыгоне, зноў стаецца нiчым». Такiм чынам, калi народ хоча застацца свабодным, ён нi ў якiм выпадку не павінен улазiць у ярмо працэдураў выпрацоўкi рашэньня з падзелам працы, як іх прадугледжвае прадстаўнiчая дэмакратыя: «Кажны закон, не зацьверджаны беспасярэдне народам, нiчога ня варты, гэта не закон».
Гэтая жорсткая, нягнуткая формула грунтуецца на эмпірычна хісткай фiкцыi гамагеннай волi народу. Тыя, кiм кiруюць, і тыя, хто кiруе, iдэнтычныя толькi ў супольнай спасылцы на ўсеагульны дабрабыт, які прыпушчаецца a priori, але нідзе ня мае рэальных пацьверджаньняў. Тут найбольш наглядна выяўляецца супрацьлегласьць да плюралiстычна-рэпрэзэнтацыйнай тэорыi дэмакратыi. Змагары за плюралiзм выходзяць з таго, што першачарговасьць уласнай карысьці належыць да незьнішчальных рысаў чалавечай прыроды. Таму мэтай усёй палiтыкi павінна быць не аднароднасьць думак і жаданьняў, а насупраць, якраз як мага больш поўнае адлюстраваньне («прадстаўленьне») шматстайных грамадзкiх iнтарэсаў і меркаваньняў. Нешта накшталт «усеагульнага дабрабыту» ўзьнікае толькi празь перайманьне наяўнымі супярэчнасьцямі, у працэсе супастаўленьня і процiпастаўленьня.
Чым больш комплексна складваецца палiтычны працэс, чым больш дыфэрэнцыяванымi і спэцыялiзаванымi стаюцца асобныя праблемы, якiя патрабуюць вырашэньня, тым больш iрэальным здаецца гiпатэтычны выходны пункт імпэратыўнага мандату, вучэньне пра volonté générale (Русо). Паляпшэньня дэмакратычнай якасьці сучаснага грамадзтва, пэўна, нельга дасягнуць шляхам заўсёднага ўдзелу ўсіх ува ўсiм. Бесьперапынны прымус да палiтыкі, прымусовая пэрманэнтная палiтызацыя ў межах плюралiстычнага грамадзтва з падзелам працы ўспрымаюцца хутчэй як лятэнтна таталiтарны элемэнт.
Імпэратыўны мандат, канцэптуальна задуманы як iнструмэнт самаўладзьдзя народу, лёгка можа стаць iнструмэнтам улады «асьвечанай меншыні», якая заступае месца т.зв. «базысу». Бо пад «базысам» нiколі не разумеюць усіх выбарцаў разам. У розных канцэпцыях, прыкладам, у мадэлі шматпартыйнай дзяржавы Ляйбгольца, менавіта воля пэўнай партыi альбо пэўнай клясы падмяняе сапраўдную волю народу. Такiм чынам, у бальшыні выпадкаў на ўвасабленьне «базысу» прэтэндуюць сябры адной партыi — якія зазвычай, зноў жа, рэпрэзэнтуюцца адно дэлегатамі адпаведнага партыйнага органу; ці меншыня актывiстаў, якая спрытна карыстае з таго факту, што сталая мабiлiзацыя сапраўднага базысу немагчымая, хіба што з асобных канкрэтных нагодаў. У абодвух выпадках бачна, што імпэратыўны мандат таксама не абавязкова гарантуе падкантрольнасьці, ня кажучы ўжо пра шырокі ўдзел «адпаведных асобаў» у абмеркаваньні і прыняцьці пастановаў; ён хутчэй замацоўвае некантраляваны ўплыў меншыні, што складаецца з найбольш ангажаваных палітычна актывiстаў, якiя кiруюцца ўстойлівымі iдэалягічнымi матывамi.
Патрабаваньне «імпэратыўнай» зваротнай сувязi з дэлегуючым базысам, якое мае на мэце iстотнае паляпшэньне палiтыкi і ейнай дэмакратычнай якасьці, заўсёды — хоць зазвычай пра гэта ня кажуць уголас — грунтуецца на даверы да маральнай сiлы мноства людзей, якi наўрад ці апраўдваецца рэальным досьведам. Цi можам мы беззасьцярожна падзяляць гэты давер пасьля досьведу палiтычнага спакушэньня масаў, напрыклад, нацыянал-сацыялiзмам? Калi б сёньня эмпiрычны базыс, то бок звычайнага грамадзяніна, абывацеля, прыцягнулі да ўдзелу ў прыняцьці рашэньняў па пэўных канкрэтных праблемах, напрыклад, калi б ён узяў удзел у рашэньні пытаньня дапамогі разьвіваным краiнам, пытаньня крымінальнага перасьледу гомасэксуалізму, аднаўленьня сьмяротнай кары, адукацыйнай палiтыкi — хто можа ўсур’ёз меркаваць, што гэты ўдзел сапраўды меў бы вынiкам лепшыя, лібэральнейшыя, менш канфрантацыйныя, больш кампэтэнтныя рашэньні? Калi выходзiць з рэальных людзей, а ня зь нейкiх выдуманых iстотаў, якiх яшчэ трэба стварыць скіраваным на зьмяненьне патрэбаў і сьвядомасьці выхаваўчым уплывам, дык хутчэй выпадае баяцца, што ўсё будзе якраз наадварот.
А разам з тым у аснове iдэі прадстаўнiчага прыняцьця палiтычных пастановаў ляжыць ня толькі змрочны намер абараніцца ад удзелу базысу, але таксама і спэцыфічная аптымістычная пэрспэктыва. Пры пасярэдніцтве ўзглядна свабодных, здольных да ўласнага меркаваньня, адказных «прадстаўнікоў народу» як мага далей адсоўваецца момант адвольнага, непрадказальнага, эмацыйнага ў палiтыцы; свабодны абмен меркаваньнямi і аргумэнтамi павінен зрабіць ступень «рацыянальнасьці» палiтычнага рашэньня як мага большай. Менавiта з прычыны эмпiрычна заўважнага браку палiтычнай цэльнасьці «базысу» і з прычыны сумневу што да ягонай здольнасьці да палiтычнай ацэнкi і адказнасьці апасродкаваньне прыняцьця рашэньняў адказнымі прадстаўнiкамі падаецца адпаведным рэальнасьці і дастаткова дэмакратычным «выйсьцем».
Жорсткi імпэратыўны партыйны мандат, насупраць, ёсьць элемэнтам «беспасярэдне-дэмакратычнай» улады, чужым па сваёй сутнасьці рэпрэзэнтатыўна-парлямэнцкай сыстэме. Калi б яго практыкавалі, ён непазьбежна ўступiў бы ў канфлiкт з абодвума цэнтральнымi элемэнтамi рэпрэзэнтатыўнай дэмакратыi: з канцэпцыяй дзяржаўнай службы і з iдэяй адказнага ўраду з часовымі паўнамоцтвамi. Пад заўсёдным цiскам партыйнага базысу дэпутат стаў бы ня больш як выканаўцам загадаў партыйных функцыянэраў. З асабіста адказнага прадстаўнiка ўсяго народу ён ператварыўся б у «палiтычнага паштальёна» «партыйнага базысу». Апошняга ж — бо ён не паўстае ў выніку ўсеагульных выбараў — ніколі немагчыма прыцягнуць да адказнасьці за ягоныя рашэньні і дзеяньні канкрэтна, то бок праз адказнасьць пэўных асобаў. Самазваныя рупары базысу ажыцьцяўлялi б, такім чынам, нефармальную і ў вялiкай ступенi недаступную для кантролю ўладу, наступствы якой, калі што, нават не закранулі б іх асабіста.
Імпэратыўны партыйны мандат, так бы мовіць, перасунуў бы ўніз дэмаркацыйную лінію палiтыкі. Рашэньні прымалiся б ужо не на ўзроўнi парлямэнту і ўраду, а адно на ўзроўнi партыйных зьездаў. Гэта прывяло б да паступовага «ўсыханьня» натуральнай дзяржаўнай сфэры і да падвышэньня значнасьці партыяў як адзiных эфэктыўных, г.зн. маючых сапраўдныя паўнамоцтвы да прыняцьця рашэньняў, дзяржаўных органаў. Кампэтэнтнасьць пастаянна працуючай бюракратыi, якая падаецца незаменнай у варунках сучаснай рынкавай дзяржавы, наўрад ці выкарыстоўвалася б у працэдурах прыняцьця імпэратыўных рашэньняў партыйнымі зьездамі. Цi магчыма, у доўгатэрміновай пэрспэктыве, прымаць палітычна жыцьцяздольныя і кампэтэнтныя рашэньні па прынцыповых пытаньнях, ад якіх залежыць кірунак дзяржавы, у мітусьлівай атмасфэры кароткачасовых партыйных зьездаў, цi не спрычыніла б падвышэньне партыйнай кампэтэнцыi партыйную бюракратызацыю як аўтаматычнае паўтарэньне бюракратызацыі цяперашнiх дзяржаўных органаў, якiя прымаюць рашэньні, — вось, бадай, цэнтральныя пытаньні, якiя тут варта было б разгледзець. Цi не выклiкае любое падвышэньне кампэтэнцыi аўтаматычнае пашырэньне структуры, павелiчэньне апарату, неабходнага для выкананьня задачаў? І цi не спараджае арганiзацыя, якая паўстала дзеля неабходнага аб’яднаньня волi, новае антыдэмакратычнае ліха? Калi мы прыйдзем да высновы, што манапалiзацыя прыняцьця рашэньняў у партыйным базысе абавязкова прывядзе да падобнай бюракратычнай закарэласьці і алiгархiчных уплываў на ўнутрыпартыйную выпрацоўку волi — а да гэтай высновы і без таго ўжо падштурхоўвае працэс «адзяржаўленьня» партыяў, — то гэта трэба разумець як сьведчаньне ўзгляднай непрыдатнасьці імпэратыўнага мандату да рэалiзацыi радыкальна-дэмакратычнай формы ўладкаваньня.
4. Асноўныя элемэнты канцэпцыі прадстаўнiчай дэмакратыi
Найбольш распаўсюджанай формай сучаснай дэмакратыi ёсьць «прадстаўнiчая дэмакратыя». Да яе належыць найперш iдэя стрымлiваньня: воля народу выяўляецца не як нешта непадзельнае, беспасярэдняе, а паслугоўваецца апасродкаваньнем праз падключэньне прадстаўнiкоў народу, якiя ёсьць ня проста выканаўцамі папярэдне сфармаванай волi народу, але запачаткоўваюць само фармаваньне волi народу як працэс, кiруюць гэтым працэсам альбо, калi ім даводзіцца прымаць палiтычнае рашэньне, на сваю адказнасьць iнтэрпрэтуюць і адгадваюць гэтую волю. Памiж прадстаўнiком і тымi, каго ён прадстаўляе, iснуюць адносiны даручэньня, альбо даверу (trust), для якiх у аднолькавай меры канстытуцыйнымi ёсьць два моманты: незалежнасьць (у канстытуцыйных рамках) і прафэсіяналізм дэпутата з аднаго боку, і ягонае ўпаўнаважаньне (праз абраньне) народам з другога боку.
Застыглая, дагматычная тэорыя прадстаўнiчай дэмакратыi, характэрная найперш для Нямеччыны, ня ў меншай меры ёсьць заслугаю крытыкаў, чымся самiх iдэалягічных змагароў за iдэю прадстаўнiчай дэмакратыi. На свой лад і тыя, і гэтыя ў XIX стагодзьдзі дазволiлi аплясьці легендамі супольныя iдэю і гiсторыю рэпрэзэнтацыі і рэпрэзэнтатыўнай сыстэмы, а тэорыю канстытуцыi, гiсторыю і палiтычную навуку засунулі ў ідэалягічную ўтаймавальную кашулю, зь якой яны да сёньня ня здолелі цалкам вызвалiцца. Сучасная дыскусiя пра рэпрэзэнтацыю і тоеснасьць, пра становішча дэпутата, свабодны мандат, адносiны памiж партыяй і фракцыяй і г.д. абцяжаная, часта надта непразрыстым чынам, непаразуменьнямі і гiстарычна памылковымi трактаваньнямі, якiя адчувальна ўплываюць на абмен аргумэнтамi.
У адрозьненьне ад ангельска-амэрыканскай традыцыi прадстаўнiчай iдэi, на эўрапейскiм кантынэнце, і асабліва ў нямецкай традыцыi, рэпрэзэнтацыя ад самага пачатку задумвалася як супрацьвага абсалютнай сувэрэннасьці манархаў; такiм чынам, прадстаўнiчая сыстэма заўсёды абгрунтоўвае таксама й такі канстытуцыйны лад, які будуецца на недаверы да традыцыйна ўсталяванай улады. Прынцыпова крытычны ў стасунку да ўлады кампанэнт, якi з гледзішча ягонага гiстарычнага паходжаньня быў цалкам слушным сьцьвярджэньнем iнтарэсаў і меркаваньняў падданых, народу ў процівагу неабмежаванаму панаваньню манарха, ня надта спрыяе адпаведнаму разуменьню функцыянальных патрэбаў і неабходнасьцяў сучаснага парлямэнтарнага шматпартыйнага кіраваньня, бо ўрад павiнен абірацца і карыстацца падтрымкаю бальшыні традыцыйна недаверлівага парлямэнту. Занадта лёгка ўзьнікае тое сьмяротнае для ўсякай рэальнай (і таму мусова не бездакорнай) палiтыкi празьмернае патрабаваньне прынцыповасьці. «Прадстаўнiк» раптам апынаецца на дабрачыннай вышыні трывалай альтруiстычнай арыентацыi на ўсеагульны дабрабыт — заўжды такія чаканьні «рэпрэзэнтаваных» непазьбежна будуць вылівацца ў расчараваньне.
У аснове рэпрэзэнтатыўнага структурнага прынцыпу, якi вырас зь сярэднявечнага станавага прадстаўнiцтва, найперш заўсёды ляжала надзвычай прагматычная iдэя: прадстаўнiцтва, заступніцтва былі пакліканыя перадусім зрабiць супольнасьць дзеяздольнай. Калi ўсе ня могуць зьберціся ў адзiн час у адным месцы, то як тады можна, нягледзячы на гэта, прымаць абавязковыя для ўсiх рашэньні? Гэтую функцыю прадстаўнiцтва — забесьпячэньне «эфэктыўных» варункаў дзейнасьці і прыняцьця рашэньняў — можна вызначыць як «функцыю ўпарадкаваньня» (Маер-Таш). Разам з гэтым элемэнтам прагматычнага ўпарадкаваньня дзейнасьці і прыняцьця рашэньняў рэпрэзэнтатыўная канцэпцыя ўжо на вельмі раньняй ступені разьвіцьця абапіралася на другую цэнтральную iдэю, шчыльна зьвязаную зь першай. Па сутнасьці, толькі гэтая другая ідэя і дае першай зразумелае і праўдападобнае абгрунтаваньне: iдэя таго, што прадстаўнiцтва ня толькі ўвогуле ўмагчымляе прыняцьцё рашэньняў у буйной супольнасьці, але можа і якасна палепшыць рашэньне, якое трэба прыняць — наймя тады, калi ўва ўзглядна вольных ад эмоцыяў і цiску ўмовах дзеля дасягненьня ўсеагульнага дабрабыту зьбіраюцца сапраўды «найлепшыя» і найбольш «кампэтэнтныя» прадстаўнiкi народу. Перадача паўнамоцтваў на прыняцьцё рашэньняў свабодным прадстаўнiкам, якія адказна ўзважваюць усё датычнае да справы — не раўнуючы «спэцыялiстам па ўсеагульным дабрабыце», — павiнна была спрыяць прыняцьцю максымальна «добрых» рашэньняў, г.зн. ачышчаных ад выяўных ірацыянальнасьцяў і прыватных iнтарэсаў. Гэтую функцыю прадстаўнiцтва можна яшчэ вызначыць як «функцыю паляпшэньня» альбо «аптымізацыi» (Маер-Таш). Узаемадзеяньне гэтых дзьвюх функцыяў, зь якіх першая ёсьць хутчэй прагматычнай, а другая — хутчэй нарматыўнай, павiнна забясьпечваць і гарантаваць наяўнасьць палiтычных інстытуцый, здольных прымаць рашэньні і заразом павінных адказваць за iх.
Такiм чынам, цэнтральным топасам у апiсаньні прадстаўнiчай дэмакратыi англасаксонскага паходжаньня ёсьць ейнае азначэньне як responsible government (адказнае кiраваньне), як урад, якi ў стане прымаць рашэньні, але заразом мусіць і адказваць за іх. Галоўнай мэтай тут ёсьць не скасаваньне розьніцы памiж уладарамі і падуладнымі (якое складае галоўную мэту дэмакратыi ў iдэнтытарным, зарыентаваным на Русо кантынэнтальна-эўрапейскім разуменьні), ня ўдзел па магчымасьці ўсiх ува ўсiм, а прыняцьцё адказных, пасьлядоўных рашэньняў. Прадстаўнiчая дэмакратыя, такiм чынам, скіраваная перадусiм на ўмагчымленьне і нагляднае афармленьне адказнасьці, а тады ўжо на ўдзел, хоць практычна праблема адказнасьці ўраду разьвязваецца праз працэдуры ўдзелу.
Дэмакратызацыя з гэтага пункту гледжаньня азначае ня толькі «максымiзацыю магчымасьцяў удзелу», але адначасна і «максымiзацыю палiтычнай адказнасьці» (Mandt 1974, S. 86), г.зн. вялiкую ступень свабоды абраных прадстаўнiкоў у прыняцьці рашэньня, адылі такога рашэньня, якое яны мусяць пасьля абгрунтаваць для санкцыянуючай грамадзкай iнстанцыі — грамадзкай думкі альбо выбарцаў. Такiм чынам: канстытуяваньне і абмежаваньне палiтычнай улады ёсьць асноўнымі элемэнтамі рэпрэзэнтатыўнага панятку дэмакратыi. Тэарэтыкi iдэнтытарна-плебiсцытарнага варыянту дэмакратыi нібы зачараваныя толькi адным элемэнтам — абмежаваньнем, кантролем, стрымлiваньнем улады праз удзел па магчымасьці ўсіх у канцавым выніку, нават скасаваньнем улады наагул дзякуючы тоеснасьці кіраўнікоў і кіраваных. Калі прыхiльнiкi iдэi жорсткага прадстаўнiцтва схiляюцца да таго, каб адказваць на пытаньне аб пажаданасьці альбо непажаданасьці палiтычнага саўдзелу хутчэй у залежнасьці ад прагматыкi функцыянальных патрэбаў сыстэмы, дык крытыкi прадстаўнiчай сыстэмы, змагары за беспасярэдняе волевыяўленьне народу, маюць тэндэнцыю стылiзаваць палiтычны ўдзел як «самавартасьць». Такiм чынам, калі адна пазыцыя падлягае небясьпецы недаацэнкі дзеяздольнасьці сыстэмы, другой пазыцыі пагражае небясьпека занядбаньня таго аспэкту, што праз пашырэньне прасторы сацыяльнай дзейнасьці індывіда павялічваюцца ягоныя магчымасьці да самапазнаньня і паляпшаецца духоўна-псыхічная якасьць ягонага жыцьця. Саўдзел у палiтыцы ня ёсьць эксклюзiўнай самамэтай, і яе вартасьць яшчэ не вычэрпваецца ейным унёскам у функцыянаваньне палiтычнай сыстэмы. У палiтычнай рэальнасьці йдзецца не пра iзаляванае самасьцьвярджэньне аднаго прынцыпу над другім, а пра як мага больш эфэктыўнае перапляценьне абодвух. У межах нашага канстытуцыйнага кансэнсусу ня можа быць найвышэйшай мэтай функцыянаваньне само па сабе, адарванае ад вызначальнага зьмястоўнага элемэнту — вольнага, справядлiвага і вартага чалавека ладу, якi якраз ёсьць адной зь неабходных умоваў самога гэтага «функцыянаваньня». Гэтаксама ня можа быць самамэтай удзел як такі, без увагі на тое, у чым бяруць удзел, то бок у канцавым выніку без увагі на дзеяздольнасьць адпаведнага палiтычнага ўзроўню рашэньняў альбо адпаведнай сацыяльнай сфэры. Ня проста забесьпячэньне дзеяздольнасьці, а забесьпячэньне дзеяздольнасьці ў рамках дэмакратычнага ладу, у якім рашэньні павінны ўхваляцца, г.зн. які залежыць ад удзелу грамадзянаў — вось праблема, зь якой у сучаснай канстытуцыйнай дзяржаве палiтыка сутыкаецца на ўсiх сваіх роўнях.
Дэмакратыя ёсьць нечым большым, чымся адно фармальным рэглямэнтам фармаваньня палiтычнай волi. Яна ёсьць ня толькі мэтадам выпрацоўкi палiтычнага рашэньня, як мяркуе «эканамiчная тэорыя палiтыкi», насьлядуючы Шумпэтэру (параўн. артыкул Фэчэра ў гэтай кнiзе), а заразом і грамадзкай мэтай — бо ў варунках дэмакратычнай канстытуцыйнай дзяржавы ня ўсё адно, якiм ёсьць мэханiзм прыняцьця рашэньняў і якім чынам забясьпечваецца палiтычная дзеяздольнасьць. Здольнасьць кіраваць грамадзтвам вымяраецца ня толькі тым, наколькi сувэрэнна і эфэктыўна дзяржава можа ажыцьцяўляць свой тэхнiчна-адміністрацыйны патэнцыял, але — і перадусiм — таксама й тым, у якой меры ёй удаецца знайсьці сярод падуладных падтрымку сваёй дзейнасьці і нутраны рэзананс. Дэмакратычнае кіраваньне, кіраваньне ад iмя народу і пад ягоным кантролем, ёсьць прывязаным да якасных крытэраў як у стасунку да формаў прыняцьця рашэньняў і спосабаў iх рэалiзацыi, так і ў што да зьместу рашэньняў.
5. Палiтычныя ўзаемасувязi
Юстыцыя і палiтыка
Скiраваныя супраць клясычнай тэорыi падзелу ўладаў засьцярогі і абмежаваньні, якiя мы выказалі падчас разгляду зьменлівых узаемінаў выканаўчай і заканадаўчай уладаў і становішча дэпутата ў шматпартыйнай дэмакратыі, маюць сiлу — mutatis mutandis — і для ўзаемінаў судовай улады і палiтыкi (як «заканадаўчай», так і «выканаўчай»). У дадэмакратычнай традыцыі лібэральнай прававой дзяржавы ясна вырозьніваюцца «палiтычны» акт заканадаўства і «непалiтычныя» акты ўжываньня права — супрацьстаўленьне, гісторыю якога няцяжка прасачыць да Мантэск’ё, для якога судовая ўлада не існавала як палiтычная сiла і апiсвалася як «en quelque façon nulle». Прававы пазытывiзм школы Савiньi ў другой палове XIX стагодзьдзя конча замацаваў гэтае непалiтычнае самаабмежаваньне як «чыста юрыдычнае». Пры ўжыцьці юрыдычнай катэгарыяльнай лёгiкi судзьдзя ператвараецца ў бюракратычнага спэцыяліста-адміністратара права, такога сама, як непалiтычны, але высокаквалiфiкаваны спэцыялiст-урадовец у адміністрацыйным штабе алiгархiчнай дзяржавы.
З пашырэньнем дзяржаўнай юрыдычнай (заканадаўчай) дзейнасьці ў выніку пашырэньня палітычных задачаў дзяржавы (перадусiм празь пераход ад лібэральнай да сацыяльнай прававой дзяржавы і зьвязаныя з гэтым пераходам сацыяльна-арганізацыйныя ўмяшаньні ў гаспадарчы і сацыяльны лад) ня толькі ў значнай ступенi зьмяніўся характар заканатворчасьці і саміх асобных законаў, але і мяжа памiж «палiтычнымi» заканадаўчымі дзеяньнямi і «непалiтычнымi» судовымi актамi аказалася нетрывалай. Месца тыповага для лібэральнай эпохi рамкавага закону заступіў «канкрэтна-мэтавы», цалкам прагматычны асобны закон, заканатворчасьць стала больш шматстайнай, спэцыфічнай і пасьлядоўнай. Перадусiм проста непазьбежным стала — з прычыны ўсё больш бурнага тэхнiчнага прагрэсу ды сацыяльных пераваротаў і зрухаў, што адбываліся ўсьлед за ім — падвышэньне «адаптыўнасьці» юрыдычна-тэхнiчнага iнструмэнтара. Імпульсы тахагенных (tachogener) зьменаў навакольнага сьвету паскорылi таксама і працэс устарэньня права і ўсё большай яго неадэкватнасьці. Больш хуткае ўстарэньне законаў, з аднаго боку, і рост грамадзкай патрэбы ў рэгуляваньні, з другога боку, выклікалі збліжэньне заканадаўства і юстыцыі. У абсягу фармуляваньня канкрэтных нормаў і рэгуляваньня канкрэтных сытуацыяў юстыцыя пераняла пэўныя сфэры кампэтэнцыі, якія традыцыйна належалi да заканадаўства. У сьвятле ўсё меншага «тэрмiну паўраспаду» дэталёвых заканадаўчых рэглямэнтацый тэхнiчнага характару, нават нашмат стараньнейшыя парлямэнты й заканадаўчыя iнстанцыі ня здолелі б здаволіць патрэбу ўва ўсё больш падрабязных нормах і іх дынамiчным «працягненьні», далейшай распрацоўцы. Каб сыстэма законаў ня стала плацінай на шляху агульнага індустрыйна-тэхнiчнага і грамадзкага разьвіцьця, а наадварот, пашырала б яго і спрыяла яму, здавальняючы яго пільную патрэбу ў заканадаўчай «iнфраструктуры», трэба было сьвядомае ўлучэньне самой юстыцыi ў працэс бесьперапыннага разьвіцьця законаў. Судзейскае права ўсё больш дапаўняла (а часам і замяняла) права закону. Калі б не разьвіцьцё, «амаладжэньне» і «расшлякаваньне» законаў судзьдзямі, напрыклад, у абсягу ГК (Грамадзянскага кодэксу (Bundesgesetzbuch)), дык своечасовае прававое забесьпячэньне грамадзтва ФРН ужо даўно стала б немагчымым. Калi ў шматлiкiх асаблiва зьменлiвых, патрабуючых праўнага рэгуляваньня праблемных сфэрах, напрыклад, у абсягу абароны навакольнага асяродзьдзя, заканадаўца шукае ратунку ў агульных засьцярогах і панятках сытуацыйнага вытлумачэньня, то гэта нi ў якiм выпадку нельга залічаць адно на рахунак падзеньня тэхнiчнага ўзроўню законаў, на якое так шмат наракаюць; юрыдычная плястычнасьць прававых нормаў ёсьць хутчэй надзвычайным законам часу, якi не дазваляе бясконцыя пошукi тэхнiчна бездакорнага рашэньня.
Найбольш падрабязнае з тэхнiчнага гледзішча, «найдасканалейшае» заканадаўчае рашэньне зазвычай вымагае і найхутчэйшага абнаўленьня. Трэба ўсьведамляць, што кепскім тут ёсьць занадта добрае: чым у большай ступені нормы, замацаваныя ў тэксьце закону, вымагаюць інтэрпрэтацыі, чым больш яны гнуткія, тым у большай меры iснуе патрэба ў здольнасьці юстыцыi да палiтычнага меркаваньня. Калі ў фэдэральным законе пра ахову навакольнага асяродзьдзя ад шкодных адыходаў ад 15 сакавiка 1974 году ўсплывае сумнеўная фармулёўка пра тое, што трэба браць пад увагу «стан тэхнiкi», дык гэта амаль мусова прадвызначае «палiтычны» ўжытак гэтай экалягічнай нормы ў юстыцыі, бо як iнакш, калі не праз «палітычную ацэнку», запоўніць непазьбежныя прагалы ў iнтэрпрэтацыях і разыходжаньнях меркаваньняў?
Няма патрэбы адмыслова тлумачыць тут тое, што занадта моцная «палiтызацыя» юстыцыi можа мець фатальныя наступствы. Ніхто ня можа сур’ёзна жадаць перадачы фактычных паўнамоцтваў на прыняцьцё рашэньня і вызначэньня прыярытэтаў у выпадку канкурэтнай барацьбы ў грамадзтве з палiтычнага ўзроўню на юрыдычны. Такi зрух зьвёў бы да абсурду ўсю сыстэму дэмакратычнай адказнасьці і кантролю. Юстыцыя, задуманая і патрэбная як наглядчык ды, радзей, як iнстанцыя ultima ratio, сутыкнулася б зь непасільнай задачай, калі б ёй даверылi ўмяшацца ў прыняцьцё палітычных пастановаў у абсягу «пытаньняў будучынi», вакол якіх якраз ідуць найбольш вострыя спрэчкі ў грамадзтве. Зусім незалежна ад гэтага, старая праблема — хто будзе наглядаць за наглядчыкам? — паўстала б з новай вастрынёй, бо, у рэшце рэшт, няма ніякай гарантыi, што суды заўсёды прымалі б мудрэйшыя, справядлiвейшыя і бліжэйшыя да ідэі ўсеагульнага дабрабыту пастановы, чымся абраныя прадстаўнiкi народу.
Кіраваньне і палiтыка
Пашырэньне сфэры кампэтэнцыі і палiтызацыя юстыцыi шмат у якіх стасунках ёсьць «прыватным выпадкам» агульнага пашырэньня і «палiтызацыi» кiраваньня. Прыкметамі бюракратычнай улады, на якіх грунтуецца перадусім клясычная мадэль бюракратыi Макса Вэбэра, ёсьць: наяўнасьць i магчымасьць ужытку абстрактных правiлаў, якiя дзякуючы менавiта сваёй безасабовасьці і агульнасьці гарантуюць прадказальнасьць і пасьлядоўнасьць кiраваньня; iснаваньне адназначных сфэраў кампэтэнцыі, якiя ўмагчымляюць выразны і функцыянальна вызначаны падзел працы; асаблiвая прафэсійная квалiфiкацыя сяброў бюракратычнага кiраўнічага штабу і iх асаблiвая вернасьць арганiзацыi, забясьпечаная праз сыстэму кар’ернага росту і прывiлеяў; абавязковае захаваньне гiерархiчна пабудаванай сыстэмы службовых абавязкаў і службовых кампэтэнцыяў, якая выключае непасьлядоўныя, спантанныя і самавольныя паводзiны.
Макс Вэбэр тлумачыў трыюмфальнае шэсьце працэсу рацыяналiзацыі Захаду — перамогу рацыянальнай арганiзацыi працы і прафэсійна падрыхтаванага чыноўніцтва, а таксама пашырэньне паводзінскіх матываў «мэтадычнага ладу жыцьця» на ўсё новыя жыцьцёвыя сфэры — бясспрэчнай вiдавочнасьцю ягонай перавагi.
«Вырашальнай прычынай перамогі бюракратычнай арганiзацыi ад самага пачатку была яе чыста тэхнiчная перавага над любой іншай формай. Поўніцай разьвіты бюракратычны мэханiзм суадносіцца з гэтымі формамі, як машына зь немэханiчнымі спосабамі матэрыяльнай вытворчасьці. Дакладнасьць, хуткасьць, адназначнасьць, дакумэнтальнасьць, бесьперапыннасьць, стрыманасьць, цэльнасьць, жорсткае падпарадкаваньне, эканомiя за кошт меншай канфліктнасьці, ашчаджэньне матэрыяльных і людзкіх сродкаў — гэтыя паказьнікі ў строга бюракратычным, у прыватнасьці, манакратычным кiраваньні, якое ажыцьцяўляюць урадоўцы са спэцыяльнай адукацыяй, у параўнаньні да ўсiх калегiяльных альбо грамадзкіх формаў, узрасьлі да аптымальнай велiчыні» (Weber 1922, S. 668 f).
Выяўная перавага рацыянальнай арганiзацыi кiраваньня і справаводзтва над даўнейшымі формамi патрыманiяльнага кiраваньня і дабюракратычнага справаводзтва зрабіла функцыянальныя прынцыпы «ўнармаванай дзейнасьці» і рацыянальнага чыноўніцкага кіраваньня ўнівэрсальнай структурай сучасных індустрыйных грамадзтваў.
Сацыялёгiя ўлады Макса Вэбэра ня так моцна зацыкленая на «матывах паслухмянасьці», як можна было б прыпусьціць на падставе ягонай шмат цытаванай тыпалёгii ўлады («традыцыйная», «харызматычная» і «легальная» ўлада). Ён засяроджваў увагу перадусiм на арганiзацыйных праблемах улады, больш на спосабе, чымся на сутнасьці ўлады, таму што ён бачыў, што ў сучасных варунках уладу больш вызначае сродак уладараньня, чымся спэцыфічная мэта ўладараньня. Штодзённым абліччам уладараньня ёсьць адміністрацыя; а ў паўсюль прысутным грамадзкім апараце ўлады, у адміністрацыі, галоўным сродкам уладараньня, у сваю чаргу, ёсьць бюракратычная арганізацыя. З-пад увагi Макса Вэбэра ня выпала і тое, што зачараваньне вынiковасьцю — без вылучэньня кампанэнтаў ейнага зьместу, — якое спадарожнічала пераможнаму разьвіцьцю бюракратычных апаратаў кіраваньня, увайшло ў шчыльны кантакт са спэцыфічна «капiталiстычнай» патрэбай у «прадказальнасьці посьпеху». І гэтаксама, як машына ня толькі вызваляе чалавека, становячы сродак апанаваньня прыроды, але і ператварае яго ў раба і дысцыплiнуе, — толькі паўпраўдай ёсьць зазначэньне таго, што бюракратычная арганiзацыя як сродак уладараньня аб’ектывізуе адносiны панаваньня людзей над людзьмi праз «дэпэрсанiфiкацыю» і памяншэньне сваволi; бюракратычная арганізацыя ўлады ёсьць таксама й сродкам пабудовы «жалезнага футаралу паслухмянасьці» (М.Вэбэр). Гэтая тэндэнцыя «машынiзацыi» чалавека і трансфармацыi палiтыкi ў адміністрацыю, глыбака ўласьцівая бюракратычнаму ўладараньню, будзе натыкацца на тым больш зацяты супрацiў, чым шырэй будуць распаўсюджвацца, зь іншага боку, iдэалы прадстаўнічай дэмакратыі.
Сёньня гэта зусім ясна відаць у фэномэне грамадзкiх iнiцыятываў, якiя ня толькі становяць рух пярэчаньня і супраціву, скiраваны супраць гэтага празьмернага, занадта хуткага і занадта аднабакова рызыкоўнага прагрэсу, але і ўвасабляюць палiтычнае нежаданьне грамадзянiна дазваляць тое, каб ім паслугоўваліся ў мэханізмах унівэрсальнага кіраваньня. Адрасатам грамадзянскiх iнiцыятываў у пераважнай бальшыні выпадкаў зьяўляюцца муніцыпальныя ўлады, а ня выбарныя гарадзкая цi акруговая рада; грамадзянскiя iнiцыятывы імкнуцца да прадухіленьня, зьмяненьня, удзелу ў фармаваньні ці да скасаваньня менавiта рашэньняў установаў і адміністрацыйных актаў. У гэтым адлюстроўваецца ня толькі працэс пераразьмеркаваньня ўлады ад заканадаўчых органаў да адмiнiстрацыi, што працуе на сталай аснове; тут выяўляецца таксама тое, што сам характар адміністрацыйнай дзейнасьці ў шмат якiх выпадках грунтоўна зьмянiўся. Пра чыстае, датычнае толькі канкрэтнай сытуацыі «выканальнае кіраваньне» ў шмат якiх спрэчных выпадках муніцыпальнай палiтыкі ўжо ня можа быць ходу. Поле рашэньняў на падставе сытуацыйных трактаваньяў бесьперапынна пашыралася ў выніку апераджальнага росту кампэтэнцыi ўстановаў з прычыны ўсё большай складанасьці разьвязваных імі праблемаў. Апроч захадаў дзяржаўнай падтрымкi ў эканамічнай і сацыяльнай палітыцы, якія належаць да гуманітарных задачаў кіраваньня, гэта датычыць перадусiм усё больш маштабнай дзейнасьці, скіраванай на забесьпячэньне грамадзкага быцьця ў рамках «рынкавага» кіраваньня. У звычайным перапляценьні юрыдычнага і прагматычна-сытуацыйнага падыходу заўсёды, калі на вузкім грунце агульных юрыдычных нормаў і палiтычных арыенціраў даводзіцца прымаць стратэгiчныя, вызначальныя для індывідуальных лёсаў рашэньні, адназначна перамагае прагматычна-сытуацыйны спосаб «непалiтычнага» кіраваньня, які ўжо не надаецца для адэкватнага кантролю сродкамi права. Уласьцівы аб’ектыўнаму праву прынцып «законнасьці кіраваньня», калі ўжываць крытэры адміністрацыйна-судовага абскарджаньня, якія маюць на мэце толькi прадухіленьне індывідуальных стратаў і ахову прыватных правоў, ужо ня можа выконвацца. Перавазе адміністрацыйнай бюракратыi, якую палітычна і юрыдычна ўжо немагчыма збалянсаваць, трэба супрацьдзеяць калектыўнымі або грамадзкімі скаргамі. Грамадзянскiя iнiцыятывы і iхныя завадатары, якiя ўжо даволi доўгi час зьбіраюць сілы для рэалізацыі гэтай магчымасьці абскарджаньня ў імя «ўсеагульнага дабрабыту» і аб’ектыўна-прававых крытэраў, спадзяюцца праз калектыўнае абскарджаньне павялiчыць магчымасьці свайго ўдзелу ў працэсе прыняцьця рашэньняў установамі. Адылі падаецца сумнеўным, што «палiтызацыя» і «дэмакратызацыя» мэтадаў кіраваньня, на якія яны спадзяюцца, сапраўды дадуць жаданы эфэкт. Палiтычны эфэкт дзяржаўнага юрыдычнага кантролю надзвычай цяжка ацанiць загадзя. Але, вядома, нельга выключаць магчымасьці таго, што перадусім павялічыцца ня ўплыў грамадзяніна, а — падобна да «юстыцыялiзацыi» палiтыкi праз пэўныя «палiтычныя» прысуды канстытуцыйнага суду — рэзка пашырыцца ўплыў юстыцыi, асабліва адміністрацыйных судоў — аж да фактычнай перадачы ім кампэтэнцыі прыняцьця канкрэтных практычных рашэньняў і эфэктыўнай дэталiзацыi адміністрацыйных праграмаў.
Нягледзячы на ўсе пераканаўчыя матывы і аргумэнты, якiя можна прывесьці на карысьць «калектыўнага абскарджаньня», нельга не заўважыць, што гэтае патрабаваньне належыць да праблематычнай традыцыі: непалiтычнай тугі за надпартыйнымі рашэньнямі. У сваёй аснове абагульнены недавер да дэмакратычна-палiтычнага кiраваньня ёсьць такiм сама дадэмакратычным рэфлексам, як і вера ў несумнеўны плён дзяржаўнага прававога кантролю, якую нельга здавальняюча абгрунтаваць нi з пункту гледжаньня гістарычнага досьведу, нi рацыянальна. «Дзяржава судзьдзяў», безумоўна, ня менш праблематычная, чымся «дзяржава ўрадоўцаў» альбо «дзяржава партыяў».
6. Сучасныя заданьні інстытуцыйнай палітыкі
Незадаволенасьць інстытуцыямі нездарма стаецца вірулентнай менавіта ў растучым iндустрыйным грамадзтве. Бо гэта ж яно дало выхад тым тэндэнцыям, наступствам якіх ёсьць той самы «жалезны футарал паслухмянасьці», пра якi піша Макс Вэбэр: унівэрсальныя працэсы бюракратызацыi, апаратызацыі і «апанаваньня» iндывiда, якi цяпер мае нейкае значэньне ўжо не як «чалавек увогуле», а больш як аб’ект, як функцыянальная, ужывальная як заўгодна сыравiна рацыянальных працэсаў кіраваньня і стратэгіяў забесьпячэньня. У практыцы фармаваньня ўлады iндустрыйнае грамадзтва трывала адмаўляе эманцыпацыйны патэнцыял, якi аб’ектыўна спараджае само гэтае грамадзтва.
Гэтае грамадзтва, засяроджанае — як на капіталістычным Захадзе, так і на камуністычным Усходзе — адно на абстрактным разьвіцьці прадукцыйных сiлаў, вымагае «чалавека парадку», «арганізаванага грамадзянiна», якiм можна манiпуляваць у пераменлівых ролях і дзеля пераменлівых мэтаў. І насамрэч: падчас «непадзельнага панаваньня бюракратычных жыцьцёвых iдэалаў» (Макс Вэбэр) мы прысабечылі й прызвычаіліся да шмат якіх спадзяваных ад нас спосабаў паводзінаў, шмат якiх прагнозаў, так што мы зусiм ужо недалёкія ад таго, каб насамрэч, паводле выслоўя Гелена, «спажывацца кампэтэнтнымі органамі». Ужо паводле Макса Вэбэра паўстаньне, пратэст супраць непазьбежнага лёсу нашай культуры зводзіцца да своеасаблівай «унутранай эмiграцыі»: рэшту таго, што складае чалавечнасьць, можна выратаваць толькi ў чыста нутраным сьвеце iндывiда, у строгай, адмежаванай ад рэчаiснасьці грамадзтва прыватнай сфэры. Зрэшты, гэты прыватны бунт нiчога не мяняе ў тым, што чалавецтва ў цэлым ужо даўно стала даважкам створанай iм самiм машыны, то бок, што ўласныя дасягненьні чалавека даўно адасобiлiся ад яго і скандэнсаваліся ў ягоную «другую прыроду».
Калi ў Вэбэра імкненьні да захаваньня, насуперак плыні часу, чалавечай самасьці яшчэ могуць разьлічваць, прынамсі, на пэўную сымпатыю, дык Гелен успрымае несупынны «бунт супраць iнстытуцыйнага», на якi нахабна наважваюцца непапраўныя iндывiды, проста-такi як нягодніцтва. Сумную неабходнасьць засільля інстытуцыяў і згубы чалавека ў бюракратыі ён ажно абвяшчае цнотай унівэрсальнага адмаўленьня ад волi, угрунтоўваючы ўсемагутнасьць установаў на «непаўнавартасьці чалавечай прыроды». Рыцарскiм дасьпехам установаў пагражае толькi адно: самапераацэнка «паўналетняга» iндывiда, ягоная — хоць і ілюзорная — прэтэнзія на собскі голас. Гелен знаходзiць суцяшэньне ў тым, што людзей, прынамсі, «спальваюць» і «спажываюць» іх уласныя культурныя здабыткі, а ня проста «дзікая прырода»: «Установы, што захоўваюць і спажываюць, ёсьць нашмат даўгавечнейшымі ад нас парадкамі і лёсамі, якiм людзi сьвядома аддаюцца». Сьмерць суб’екта — гэта кошт трыюмфу ўстановаў, падобна да таго, як у структуралiзьме Фуко і Левi-Строса самастрата суб’екта і ўсемагутнасьць структураў узаемна абумоўліваюць адно адно.
Ужо на думку Вэбэра, як мы бачылі, iдэнтычнасьць асобы і патрабаваньне ўстановы былі дзьвюма непаяднальнымi велiчынямi. Шлях, якi прадвызначаюць установы, і Вэбэр адназначна апiсвае як шлях ахвяраваньня суб’ектам. Але ў зацятым, незамірэнчым супрацьстаяньні ўстановы і асобы губляецца тая акалічнасьць, што якраз установы, з гледзішча гiстарычнага разьвіцьця, бяруць вялікі ўдзел у станаўленьні чалавека чалавекам. Хiба ж не ўстановы, ня iхнае паступовае разьвіцьцё, дэмiталягiзацыя, «ачалавечваньне» былі тым, што якраз і сфармавала чалавека як «iндывiда», што сфармавала крытыку і рэфлексiю як сродкi самапазнаньня і аўтаномii? Чым быў бы рэальны чалавек без правоў чалавека, падзелу ўладаў, палiтычнага самавызначэньня, сацыяльнай ангажаванасьці, чым бы ён быў без прававых і сацыяльных здабыткаў сучаснай прававой дзяржавы? Тое, што мы можам мысьліць сябе як iндывiдаў, што свабода — пад якой бы пагрозай яна нi была — азначае для нас неад’емную вартасьць, што салiдарнасьць і ўдзел у лёсе іншага, якiмi б недаразьвітымi яны нi былi, здабываюць усё большае прызнаньне ў якасьці ўзору для практычных паводзiнаў — хiба ня ёсьць усё гэта таксама й вынікам гiсторыi ўстановаў, гiсторыi фармаваньня чалавекам установаў і ўплыву ўстановаў на чалавека? Тое, што бяздумнаму, «мітычнаму» патрабаваньню ўстановаў паўсюдна супрацьстаўляецца зноў абуджаная самасьвядомасьць суб’екта, хiба ня ёсьць гэта таксама і «заслугай» тых сама ўстановаў, што так неймаверна зьмянiлiся зь цягам гiсторыi? Ці ня ёсьць сама «крытычная рацыянальнасьць» здабыткам, які ўсё больш і больш перасягае сiлу суб’екта і ў выніку гэтага можа iснаваць толькi як надоўга наладжаны калектыўны, то бок «iнстытуцыйны працэс дзейнасьці» (Шэльскi)?
Вось жа, калі задумацца над гэтымі пытаньнямі, дык ход ужо ня можа быць пра захаваньне таго жорсткага падзелу сфэраў установы і асобы, пра стабiлiзацыю супярэчнасьці памiж спантаннымі патрэбамi самавыражэньня iндывiда і «жорсткасьцю ўстановаў, што душыць рэфлексiю» (Габэрмас), а толькi пра «замiрэньне» абодвух полюсаў. Гэтага замірэньня можна дасягнуць толькi праз усьведамленьне таго, што зьнішчэньне асобы ў «эпоху суб’ектыўнасьці» было б адначасна канцом установаў, гэтаксама як страта іншага вымярэньня, установаў, адрэзала б шляхi да некатастрафiчных сацыяльных зьменаў і эманцыпацыйнага прагрэсу.
Літаратурныя жаролы
Выкарыстаная літаратура
Adorno, Theodor W. 1966: Negative Dialektik, Frankfurt/M.
Agnoli, Johannes / Brückner, Peter 1967: Die Transformation der Demokratie, Berlin.
Bagehot, Walter (1867) 1963: The English Constitution, London.
Gehlen, Arnold 1964: Urmensch und Spätkultur, Wiesbaden.
— 1969: Moral und Hypermoral. Eine pluralistische Ethik, Frankfur t/ Bonn.
Habermas, Jürgen 1973: Legitimationsprobleme im Spätkapitalismus, Frankfurt/M.
Harich, Wolfgang 1971: Zur Kritik der revolutionären Ungeduld, Basel.
Hayden, Tom 1971: Der Prozeß von Chicago, Frankfurt/M.
Heller, Hermann 1971: Gesammelte Schriften. Hrsg. von Martin Draht u.a. 3 Bde.. Leiden.
Hobbes, Thomas 1966: Leviathan. Hrsg. von Iring Fetscher, Darmstadt / Neuwied.
Inglehart, Ronald 1979: The Silent Revolution. Changing Values and Political Stiles among Western Publics, Princeton.
Kelsen, Hans (1929) 1963: Von Wesen und Wert der Demokratie, Aalen.
— 1934: Reine Rechtslehre. Einleitung in die rechtswissenschaftliche Problematik, Wien.
Klages, H. /Kmieciak, P. (Hrsg.) 1979: Wertwandel und gesellschaftlicher Wandel, Frankfurt/M.
Lasky, Melvin, 1977: Utopia and Revolution, London.
Leibholz, Gerhard 1967: Strukturprobleme der modernen Demokratie, Frankfurt/M.
Locke, John 1967: Zwei Abhandlungen über die Regierung. Hrsg. von Walter Euchner, Frankfurt/M.
Luhmann, Niklas 1969: Legitimation durch Verfahren, Neuwied.
Mandt, Hella 1974: «Responsible Government» und kontinentale Demokratietheorie, in: Civitas, Bd.13, S. 84 ff.
Mayer-Tasch, Peter Cornelius 1971: Korporativismus und Autoritarismus, Frankfurt/M.
—1976: Die Bürgerinitiativbewegung, Reinbek bei Hamburg.
Montesquieu, Charles de Secondat 1951: Vom Geist der Gesetze. Hrsg. von Ernst Forsthoff, Tübingen.
Rousseau, Jean-Jacques 1977 ff: Politische Schriften. 2 Bde., Paderborn.
Rudzio, Wolfgang 1983: Das politische System der Bundesrepublik Deutschland, Opladen.
-1976: Parlamentarische Parteiendemokratie — oder was sonst? In: Guggenberger, Bernd / Veen, Hans Joachim / Zunker, Albrecht (Hrsg.) 1976: Parteienstaat und Abgeordnetenfreiheit, München, S. 177 ff.
Schelsky, Helmut 1965: Der Mensch in der wissenschaftlichen Zivilisation. In: ders.: Auf der Suche nach der Wirklichkeit, Düsseldorf, S. 439—471.
Schmitt, Carl 1923: Die geistesgeschichtliche Lage des heutigen Parlamentarismus, München/Leipzig.
— 1928: Verfassungslehre, München / Leipzig.
— 1931: Der Hüter der Verfassung, Tübingen.
— 1932: Legalität und Legitimität, München / Leipzig.
— 1940: Positionen und Begriffe im Kampf mit Weimar — Genf, Versailles, 1923—1939, Hamburg.
Trautmann, Günter 1976: Parteienstaatliche Verfassung und freies Mandat. In: Guggenberger, Bernd / Veen, Hans-Joachim / Zunker, Albrecht (Hrsg.), a.a. O., S. 127 ff.
Weber, Max 1958: Gesammelte Politische Schriften, Tübingen.
— 1922: Wirtschaft und Gesellschaft. Hrsg. von J. Winckelmann, Tübingen.
Карысная літаратура
Bermbach, Udo (Hrsg.) 1973: Theorie und Praxis der direkten Demokratie, Opladen.
Beyme, Klaus von1981: Das politische System der Bundesrepublik Deutschland, München.
Damkowski, Wulf (Hrsg.) 1987: Der parlamentarische Untersuchungsausschuß, Frankfurt/M. u. New York.
Dittberner, Jürgen 1986: FDP-Partei der zweiten Wahl, Opladen.
Fraenkel, Ernst 1958: Die repräsentative und die plebiszitäre Komponente im demokratischen Verfassungsstaat, Tübingen.
Görlitz, Axel 1970: Verwaltungsgerichtsbarkeit in Deutschland, Neuwied.
Guggenberger, Bernd 1980: Bürgerinitiativen in der Parteiendemokratie, Stuttgart u.a.
Guggenberger, Bernd / Offe, Claus (Hrsg.) 1984: An den Grenzen der Mehrheitsdemokratie, Opladen.
Kempski, Jürgen v. 1965: Recht und Politik, Stuttgart.
Kielmannsegg, Peter Graf (Hrsg.) 1976: Legitimationsprobleme politischer Systeme, PVS-Sonderheft 7.
Küpper, Jost 1985: Die Kanzlerdemokratie. Voraussetzungen, Strukturen u. Änderungen des Regierungsstiles in der Ära Adenauer, Frankfurt/M. u.a.
Landfried, Christine, 1984: Bundesverfassungsgericht und Gesetzgeber. Wirkungen der Verfassungsrechtsprechung auf parlamentarische Willensbildung und soziale Realität, Baden-Baden.
Lenk, Kurt 1972: Wie demokratisch ist der Parlamentarismus?, Stuttgart.
Loewenberg, Gerhard 1969: Parlamentarismus im politischen System der Bundesrepublik, Tübingen.
Luhmann, Niklas 1966: Theorie der Verwaltungswissenschaft. Bestandsaufnahme und Entwurf, Köln / Berlin.
Matz, Ulrich (Hrsg.) 1985: Aktuelle Herausforderungen der repräsentativen Demokratie, Köln u.a.
Morstein-Marx, Fritz (Hrsg.) 1965: Verwaltung. Eine einführende Darstellung, Berlin.
Raschke, Joachim 1985: Soziale Bewegungen. Ein historisch-systematischer Grundriß, Frankfurt/M.
Rausch, Heinz (Hrsg.) 1968: Zur Theorie und Geschichte der Repräsentation und Repräsentativverfassung, Darmstadt.
Roth, Roland / Rucht, Dieter (Hrsg.) 1987: Neue soziale Bewegungen in der BRD, Frankfurt/M.
Sontheimer, Kurt 1980: Grundzüge des politischen Systems der Bundesrepublik Deutschland, München.
Stöss, Richard (Hrsg.) 1983: Parteienhandbuch. Die Parteien der Bundesrepublik Deutschland 1945—1980, Opladen.
Winckelmann, Johannes 1952: Legitimität und Legalität in Max Webers Herrschaftssoziologie, Berlin.
Зацемы рэдактара
1. У гэтым разьдзеле працягваецца апрабаваньне шэрагу падыходаў і інтэрпрэтацыйных мадэляў у дачыненьні інстытуцыйнай палітыкі, якiя аўтар ужо распрацоўваў у ранейшых працах.
2. Свабодны й імпэратыўны (абавязковы)мандат у нямецкім парлямэнтарызьме сымбалізуюць паўнамоцтвы дэпутата, якія ня маюць партыйнай прыналежнасьці, і дэпутатаў-сяброў палітычных партыяў.