Паліталёгія
Асноўны курс
5. Нутраная палітыка - Камунальная палітыка
1. Паліталёгія і камунальная палітыка
«Белая пляма»
Калі хтосьці пачне займацца камунальнай палітыкай з паліталягічнай пэрспэктывы, хутка наштурхнецца на неверагодны факт: да другой паловы шэсьцьдзясятых гадоў камунальная палітыка паліталёгіяй у ФРН, незалежна ад «школы» ці палітычных «кірункаў», альбо зусім не бралася да ведама, альбо ўспрымалася як пэрыфэрыйная зьява(1). Яшчэ ў перавыдадзенай у 1972 годзе перапрацаванай і дапоўненай кнізе, якая ў астатнім на вельмі высокім узроўні і рознабакова ўводзіць у праблемы паліталёгіі, падаецца ляпідарны сказ: «Праблематыка мясцовага самакіраваньня выносіцца за межы разгляду» (Blank, у: Kress / Senghaas 1972, S. 371). Гэты сказ мог бы быць ляйтматывам усіх вядомых мне ўводзінаў у паліталёгію.
Зь цягам часу з прычынаў, на якіх я яшчэ спынюся, становішча зьмянілася: паліталёгія ўжо даўно ўвайшла на камунальную дзялянку, адважылася спусьціцца ў «даліны» мясцовай палітыкі, умяшацца ў яе, і ўжо даўно гэтая тэндэнцыя набыла пэўнае значэньне для практыкі камунальнай палітыкі. Але паліталёгія яшчэ не дала здавальняючага адказу на пытаньне, як можна растлумачыць гэтую «белую пляму», першапачатную незацікаўленасьць у камунальнай палітыцы, яе ігнараваньне. Дзе-кольвек гэтае пытаньне мімаходам згадваецца, але ў літаратуры, прысьвечанай праблематыцы стасункаў паміж паліталёгіяй і камунальнай палітыкай, дамінуе хутчэй выцясьненьне гэтай тэмы, чымся самакрытычны аналіз. Такі аналіз, без сумневу, ужо даўно патрэбны, і тут будзе дадзены штуршок да яго. Пры гэтым ідзецца, з аднаго боку, пра лепшае, гэта значыць больш дэмакратычнае самаразуменьне паліталёгіі. Але яшчэ ў большай меры ідзецца пра саму камунальную палітыку, яе грамадзка-палітычнае значэньне, яе сацыяльныя і дэмакратычныя формы і зьместы, магчымасьці і межы, праблемы ейнай структуры, эканамічныя, палітычныя і культурныя перадумовы, гістарычна ўзьніклыя і праўныя рамкавыя ўмовы і не ў апошнюю чаргу пра тых, каго беспасярэдне датычыць камунальная палітыка. Магчыма, значэньне гэтага комплексу праблемаў можна ацаніць, калі разгледзець паваенны пэрыяд ад краху нацысцкай дзяржавы і падзелу Нямеччыны да часу адкрытага выбуху назапашаных сацыяльных канфліктаў у заходненямецкіх буйных гарадох у канцы 60-х — пачатку 70-х гадоў. У гэты пэрыяд пры адначасным абвастрэньні канфлікту паміж Усходам і Захадам трэба было аднавіць разбураную дэмакратыю, зруйнаваныя гарады і вёскі, разагнаныя партыі і прафсаюзы, інтэграваць мільёны ўцекачоў, выгнанцаў, жаўнераў, якія вярталіся на радзіму, пераадолець глыбокія зьмены дэмаграфічнай, сацыяльнай, прафэсійнай, транспартнай, гаспадарчай структуры. І заразом гэты працэс, наступствы паразы і сацыяльных зьменаў трэба было пераасэнсаваць і пераадолець у грамадзкай сьвядомасьці.
У разьвязаньні гэтых праблемаў, без сумневу, магло б дапамагчы пастаяннае ўмяшальніцтва паліталёгіі, абгрунтаваная крытыка, фармаваньне дэмакратычна арыентаванай сьвядомасьці шляхам практычнай падтрымкі камунальных палітыкаў і камунальнай сыстэмы ўлады. Безумоўна, нават пры найбольш крытычных дыскусіях і рэфлексіях над рэчаіснасьцю дэмакратычная паліталёгія ня здолела б запабегчы памылковым рашэньням у горадзе і ў вёсцы; але яна магла б прынамсі дапамагчы раней усьвядоміць памылкі, прадухіліць альбо аслабіць іх скрайнія наступствы. Магчыма, у пэўных выпадках яна нават магла б паспрыяць пераадоленьню найбольш сур’ёзных адмоўных тэндэнцыяў. Канструктыўная крытыка і праекты новай, лепшай палітыкі землекарыстаньня, жыльлёвага будаўніцтва, плянаваньня гарадоў, транспарту і сацыяльнай інфраструктуры — палітыкі, якая б больш зважала на інтарэсы бальшыні насельніцтва ці наагул ставіла б іх у цэнтар увагі, але заразом была б сапраўды дэмакратычнай камунальнай эканамічнай, сацыяльнай, адукацыйнай і культурнай палітыкай, напэўна, маглі б зрабіць важкі ўнёсак у прадухіленьне сталай небясьпекі аднаўленьня аўтарытарных структураў улады, кіраваньня і сьвядомасьці(2).
Але пасьля вайны доўгі час амаль не было палітолягаў, якія цікавіліся б камунальнай палітыкай. Наадварот, акурат палітолягі аспрэчвалі альбо прынамсі ставілі пад сумнеў тое, што камунальную палітыку насамрэч трэба разглядаць як палітыку і, такім чынам, як прадмет дасьледаваньня і вывучэньня.
Камунальныя навукі і камунальная палітыка
Палітолягі пакінулі камунальную палітыку камунальным навукам, якія, аднак, у выніку іхнай гісторыі ўважаліся і дагэтуль уважаюцца за галіну правазнаўства, і таму дасьледуюць камунальную сфэру і праблемы, якія маюць дачыненьне да гміны («Gemeinde»), аб’яднаньня гмінаў, самакіраваньня, дзяржаўнага нагляду, структурнага перадзелу гмінаў і г.д. толькі «нарматыўна», г.зн. з гледзішча існуючага правапарадку і з дапамогай юрыдычных мэтадаў (Peters 1956, Bd. 1, S. 1 ff). У вузейшым сэнсе камунальныя навукі трэба залічаць да клясычнага адміністрацыйнага права. Камунальныя навукі, якія працінаюць традыцыйную сыстэму навук, ад самага пачатку свайго разьвіцьця былі ў вялікай ступені зарыентаваныя на практыку кіраваньня і з гэтай прычыны зьвярталіся таксама да фінансавых і эканамічных навук, краем увагі захоплівалі таксама сацыялёгію самакіраваньня і тэхнічныя навуковыя дысцыпліны. Паліталёгія, праўда, з прычыны сваёй адсутнасьці нічога не магла прапанаваць камунальным навукам.
Нарматыўны спосаб, якім камунальныя навукі разглядаюць камуны, ужо як такі выключаў сапраўды сур’ёзны разгляд праблемаў камунальнай палітыкі. У аўтарытэтнай кнізе «Падручнік камунальнай тэорыі і практыкі» ў 1956 годзе ўкладальнік Ганс Пэтэрс пасьля вызначэньня прадмету дасьледаваньня камунальных навук піша:
«Адсутнасьць камунальнай палітыкі ў пададзеным вышэй пераліку не без падставы будзе ўспрымацца як прагал. Але ў той меры, як у асобных параграфах гэтага падручніка фактычнае і праўнае разглядаюцца разам, у адпаведных месцах будуць давацца і ацэнкі. Тым ня менш, у эпоху паскоранага разьвіцьця навукі аб палітыцы варта паразважаць над сэнсам і сыстэмай гіпатэтычнай камунальнай палітыкі... Калі тут заходзіць размова пра камунальную палітыку, то пры гэтым маецца на ўвазе не «навука пра палітыку», якая вельмі агульна пазыцыянуе сябе як навуку пра дзяржаўныя справы і, такім чынам, як частку грамадзкіх навук, якія займаюцца апісаньнем і вытлумачэньнем. Ідзецца хутчэй пра навуковую фіксацыю ацэначных крытэраў, якімі вызначаюцца паводзіны камунальных органаў, калі яны дзеюць у рамках законаў» (тамсама, S. 5).
Камунальная палітыка тут зводзіцца да праблемы крытэраў і ацэнак, якімі камунальныя палітыкі — сьвядома альбо не — кіруюцца пры прыняцьці рашэньняў. І гэта прыводзіць дасьледчыка, які займаецца камунальнымі навукамі, да высновы, «што дзеля навуковага абгрунтаваньня ўсіх кірункаў работы гміны камунальнае кіраваньне вымагае дапаўненьня ў выглядзе камунальнай палітыкі». (тамсама, S. 6). Але дасьледаваньні камунальных навук — і гэта нельга ня ставіць ім у віну — да сёньня адно ледзь закранаюць паліталягічныя пытаньні камунальнай палітыкі. Такім чынам, камунальная навука — гэта навука аб адміністрацыі, а не аб палітыцы.
Навука аб дзяржаўных справах
Паліталёгія прыкладна да канца 60-х гадоў насамрэч разумела сябе — як гэта сфармуляваў Ганс Пэтэрс — «вельмі агульна як навука аб дзяржаўных справах». Вольф-Дытэр Нар у іншым кантэксьце — прычым у тых самых уводзінах у паліталёгію, дзе іншы аўтар абвясьціў праблематыку мясцовага самакіраваньня «вынесенай за межы разгляду» — канстатаваў, што «неабачлівае звужэньне» паняцьця палітычнага да цэнтральнай сфэры прыняцьця рашэньняў, а менавіта да дзяржавы, прывяло да таго, што паліталёгія «замала ўвагі надае палітычнаму вымярэньню палітыкі самакіраваньня альбо адміністрацыі, якія разумеюцца як «непалітычныя» (у: Kress / Senghaas, 1972, S. 23). Натуральна, Нар разумее, што абмежаваньне паняцьця палітыкі тлумачыцца не неабачлівым разьвязаньнем праблемы дэфініцыі, а пэўным чынам зьвязанае з палітыкай, з дачыненьнямі ўлады і кіраваньня, з рашэньнямі, зь дзяржаўнай эканамічнай палітыкай. На жаль, далей ён гэтую думку не разьвіў, так што і ў гэтай значнай кнізе ідзецца толькі пра «дзяржаўныя справы».
Гістарычныя карані праблемы канкрэтна называе Ральф Цоль. Ён належыць да тых сацыёлягаў, якія пры канцы 60-х — у пачатку 70-х гадоў спрабавалі дапамагчы пераадолець «кульганьне», адставаньне дасьледаваньня самакіраваньня у ФРН ад іншых краінаў, у першую чаргу ЗША. Ён, праўда, тлумачыць хібы дасьледаваньня не паняцьцем палітыкі, а — вельмі ў духу рынкавай эканомікі — бракам попыту. Бо «ў Нямеччыне традыцыя вяршэнства дзяржавы, а таксама вызначаная ёю спэцыфічная форма мясцовага самакіраваньня, не маглі спарадзіць асаблівай цікавасьці да пытаньняў удзелу насельніцтва ў прыняцьці важных для яго рашэньняў і ў адпаведных структурах» (Zoll 1972, S. 30). Вось жа, нямецкія навукоўцы і не рабілі дасьледаваньняў у гэтым кірунку. Хіба так трэба разумець гэты сказ? Ува ўсякім выпадку, праблема занадта спрошчана выясьняецца антыдэмакратычнай традыцыяй, калі Цоль працягвае: «Прагалы сацыяльных дасьледаваньняў, такім чынам, толькі адлюстроўваюць агульную грамадзкую і палітычную тэндэнцыю» (тамсама).
Але ці ёсьць навуковец, пагатоў сацыёляг, адно аб’ектам грамадзкіх і палітычных працэсаў? Ці ня ёсьць ён яшчэ і думаючым, дзеючым, палітычным суб’ектам гісторыі? І акрамя таго: хіба разам з традыцыяй вяршэнства дзяржавы не было моцнай дэмакратычнай традыцыі, традыцыі нямецкага рабочага руху зь ягонымі партыямі ды прафсаюзамі? Ці яна не павінна была таксама адбіцца ў камунальным сацыяльным дасьледаваньні? Ці яна не магла прадухіліць «кульгавага адставаньня»? Хіба нямецкі рабочы рух не засьведчыў сваёй барацьбой за дэмакратыю і сваёй практыкай у абсягу камунальнай палітыкі дастатковую цікавасьць да пытаньняў удзелу насельніцтва ў прыняцьці важных для яго рашэньняў і ў адпаведных структурах? Хіба СПН не была вядучай парлямэнцкай партыяй ужо падчас Ваймарскай рэспублікі? І хіба яна ня стала камунальнай партыяй дзяржаўнага значэньня, нават калі пасьля заснаваньня ФРН ёй не ўдалося стаць вядучай дзяржаўнай партыяй (See 1976, S. 412 ff)? — Як паказваюць ужо гэтыя пытаньні, дэклярацыяў агульнага характару накшталт Цолевай — нават калі яны зьвяртаюць увагу на важныя і слушныя аспэкты гісторыі — зусім недастаткова, каб дасягнуць сапраўднага разуменьня разгляданай праблемы.
Антыдэмакратычная навуковая палітыка і мясцовае самакіраваньне
Як аказваецца, ніякае сацыялягічна рэлевантнае пытаньне, у тым ліку і пытаньне аб асабліва праблематычных адносінах паміж паліталёгіяй і камунальнай палітыкай, ня можа быць цалкам вырашанае, калі за межы спробы тлумачэньня выносяцца асноўныя грамадзкія супярэчнасьці, тут: грамадзкая супярэчнасьць паміж капіталам і працай. Акурат наступствы гэтай супярэчнасьці алігархічная дзяржава XIX стагодзьдзя, ня могучы і ня хочучы іх ліквідаваць, спрабавала ўсімі наяўнымі ў яе сродкамі паставіць пад кантроль. Пры гэтым вырашальная роля выпадала (разам з войскам, паліцыяй, дзяржаўнай бюракратыяй і царквой) унівэрсытэту. Ён павінен быў фармаваць і адукоўваць эліты грамадзтва, ён меў — пры ўсёй свабодзе навукі — канчальнае права вызначаць, што магло прызнавацца за навуку і што не, ён арганізоўваў элітнае кола навукоўцаў і вызначаў прыярытэты дасьледаваньня.
Такім чынам, каб растлумачыць, чаму такая маладая, пасьля катастрофы Трэцяга райху інстытуцыялізаваная ў Заходнім Бэрліне і ў заходніх акупацыйных зонах з сацыяльна-пэдагагічных меркаваньняў навука пра палітыку ўзяла такое вузкае і строга прывязанае да дзяржавы паняцьце палітыкі, трэба прасачыць перадгісторыю гэтай навукі да пачатку XIX стагодзьдзя, акурат да таго часу, калі «горды арыстакрат» барон Карл фон і цум Штайн (1757—1831) у сувязі з цэлым шэрагам іншых аснавасяжных рэформаў ініцыяваў усталяваньне мясцовага самакіраваньня.
Ня надта вялікая — як выразіўся Ральф Цоль — зацікаўленасьць «традыцыі вяршэнства дзяржавы» ў пытаньнях удзелу насельніцтва ў прыняцьці важных для яго пастановаў (маецца на ўвазе праблематыка камунальнай дэмакратыі) насамрэч была прадыктаваная — з гістарычнай пэрспэктывы — спэцыфічным інтарэсам паслухмянай бальшыні навукоўцаў у супрацьдзеяньні лібэральным і сацыялістычным дэмакратычным тэндэнцыям, якія пашыраліся з Заходняй Эўропы пры дапамозе духовай, перадусім юрыдычнай зброі.
Насамрэч «навука пра палітыку» ў Нямеччыне існавала ўжо ў час увядзеньня мясцовага самакіраваньня. У некалькіх унівэрсытэтах пад палітызуючым уплывам Францускай рэвалюцыі яна да сярэдзіны XIX стагодзьдзя распрацоўвалася аўтарытэтнымі гісторыкамі, якія часткова былі таксама і палітыкамі, на высокім узроўні — і зусім ня толькі з гістарычнага гледзішча; адылі нават найбольш прагрэсіўныя зь іх (тут назаву толькі Дальмана) не былі прыхільнікамі радыкальна-дэмакратычнага лібэралізму, а займалі пазыцыю паміж рэакцыяй і рэвалюцыяй і абаранялі спадчынную манархію ад буржуазна-рэспубліканскіх замахаў (параўн. Heller 1963, S. 26; Heffter 1969, S. 194 ff). Іншыя былі проста-такі зацятымі рэакцыянэрамі, якія распачалі духовы наступ супраць любых праяваў лібэралізацыі грамадзтва яшчэ да 1848 году, а ўжо ў найлібэральнейшы пэрыяд XIX стагодзьдзя клапаціліся аб пераемнасьці навуковай практыкі адданых уладам нямецкіх прафэсараў.
Гэтыя ў лепшым выпадку кансэрватыўна-лібэральныя навукоўцы ад самага пачатку пачуваліся абароньнікамі прынцыпу вяршэнства дзяржавы. Буржуазныя свабоды, якія па ўвядзеньні мясцовага самакіраваньня ў гарадох былі проста-такі змушаныя да разгортваньня — перапыненага ўсталяваньнем абсалютызму і загамаванага блізу на два стагодзьдзі, — яны адпрэчвалі гэтаксама, як і рэвалюцыю 1848 году. А пасьля паразы рэвалюцыі яны скіравалі сваю навуку яшчэ і супраць дэмакратычнага рабочага руху, які разьвіваўся разам з індустрыялізацыяй, урбанізацыяй і пралетарызацыяй шырокіх масаў, супраць марксісцкага сацыялізму і камунізму, як гэтага і чакала ад сваіх адукаваных у гуманістычным духу падданых, выкладчыкаў нямецкіх самакіраваных ВНУ, навуковая палітыка алігархічнай дзяржавы.
У гэтым палягаюць глыбейшыя прычыны сыстэматычнага адзяржаўленьня паняцьця палітыкі. Разам з падтрымванай і апраўдванай навукоўцамі манапалізацыяй палітыкі цэнтральнай уладай праводзілася дэпалітызацыя камунальнай палітыкі буржуазіі, якая толькі нядаўна атрымала права камунальнага самакіраваньня. Патрабаваньне ўдзелу ў палітычным самавызначэньні на дзяржаўным узроўні, якое ў гарадзкой заможнай буржуазіі заўсёды было прысутнае ў лятэнтнай форме і час ад часу выстаўлялася адкрыта, пры паступовай зьмене рамкавых сацыяльна-эканамічных варункаў зводзілася на нішто пры дапамозе ўзаконеньня аджылых рэшткаў фэадальнай сыстэмы, што мацавала ўладу. Праз выкладніцкую і дасьледніцкую працу (і абапіраючыся на высокі прэстыж навукі, якая ўсё больш пасьлядоўна прэтэндавала на надпартыйнасьць, аб’ектыўнасьць, бесстароннасьць) гэтае звужанае паняцьце палітыкі глыбака засела ў галовах многіх пакаленьняў навукоўцаў і палітыкаў, з усім вядомымі фатальнымі наступствамі.
Такім чынам, ужо пачаткі нямецкай паліталёгіі былі зьвязаныя з адназначным прызнаньнем сваёй ролі як кансэрватыўнай навукі кіраваньня (Heller 1963, S. 21, параўн. таксама Fraenkel / Bracher 1957, S. 5). Таму нямецкая паліталёгія пасьля паразы першай буржуазнай рэвалюцыі 1848 году, якая ўсё ж паспрабавала праз Нацыянальны сход закласьці гарантыі на будучыню для мясцовага самакіраваньня ў першай нямецкай канстытуцыі (§ 184), што так ніколі і не ўступіла ў сілу, зусім лягічна «перацякае» ў тую пазытывісцкую дапаможную навуку дзяржаўнага права, якая да канца Ваймарскай рэспублікі ў якасьці «агульнай тэорыі дзяржавы» адказвала на гістарычны працэс паступальнай дэмакратызацыі дзяржавы, грамадзтва і эканомікі сваім быццам бы непалітычным супрацівам.
Адзін зь нешматлікіх тэарэтыкаў дзяржавы, якія падчас Ваймарскай рэспублікі сур’ёзна спрабавалі распрацаваць дэмакратычную «тэорыю дзяржавы» і зламаць манаполію «агульнай тэорыі дзяржавы», якая да таго часу распрацоўвалася чыста «юрыдычна» і чыста «тэарэтычна», а наймя Герман Гелер, папракаў сваіх калегаў-навукоўцаў: «Два апошнія пакаленьні нямецкай буржуазіі вызначаюцца самазадаволенасьцяй, а нямецкія тэарэтыкі дзяржавы, якія ганарацца тым, што ня маюць нічога супольнага з практычнай палітыкай, прыкладаюць найвялікшыя высілкі дзеля «дэпалітызацыі» тэорыі дзяржавы» (1963, S. 26). Ён жа, насупраць, прыкладаў найвялікшыя высілкі, каб зноў ператварыць яе ў палітычную паліталёгію, і з прычыны адсутнасьці лепшага тэрміну называў сваю тэорыю дзяржавы «палітыкалёгіяй». Кніга Гелера выйшла ў Нідэрляндах толькі ў 1934 годзе (пасьмяротна), калі антыдэмакратычная традыцыя вяршэнства дзяржавы ўжо стварыла ў Нямеччыне свой фашысцкі «парадак».
Пад уражаньнем сусьветнага крызысу капіталістычнай эканомікі і з увагі на немагчымасьць зглуміць узрастаючае імкненьне рабочага руху да большай дэмакратыі пры дапамозе стратэгіі дэпалітызацыі, шмат якія тэарэтыкі дзяржаўнага права і прадстаўнікі «агульнай тэорыі дзяржавы» зрабілі выбар на карысьць антыдэмакратычнага разьвязаньня праблемаў і цяпер ужо зноў палітызаванымі «юрыдычнымі» аргумэнтамі зрабілі немалы ўнёсак у пракладаньне шляху да ўлады рэжыму Гітлера, пры якім мясцовае самакіраваньне было зьнішчанае. Такім чынам, па-над дэмакратычнымі грамадзкімі тэндэнцыямі і насуперак ім была захаваная пераемнасьць антыдэмакратычнай навукі і навуковай палітыкі ад абсалютысцкай манархічнай дзяржавы да абсалютысцкай фюрэрскай дзяржавы (See 1975, S. 83 ff).
Адкрыцьцё камунальнай палітыкі левымі дэмакратамі
Нават Герман Гелер, які настойваў на тым, што «крытычная палітыкалёгія» павінна зьвяртаць сваю ўвагу «ў значна меншай ступені на агульнае, а перадусім на індывідуальныя адрозьненьні палітычных крытэраў і формаў», яшчэ не высноўваў з гэтага — хоць выснова насоўвалася, — што ў сфэру паліталягічнага разгляду трэба ўлучыць таксама і камунальную палітыку. Нават там, дзе ён згадвае барона фон Штайна, няма нічога пра грамадзкую і палітычную рэальнасьць гарадоў, акругаў і гмінаў, пра камунальнае самакіраваньне і камунальную палітыку (Heller 1963, S. 114).
Дэмакратычны паварот ды вяртаньне да палітычнай «навукі аб палітыцы», што пачаліся пасьля 1945 году ў Заходнім Бэрліне і Заходняй Нямеччыне, аж да палітычных хваляваньняў 60—70-х гадоў, якія ахапілі перадусім буйныя гарады, таксама не прывялі да ўлучэньня камунальнай палітыкі ў паняцьце палітыкі. Палітолягам буржуазна-дэмакратычнага лягеру ў найлепшым выпадку ўдавалася толькі ўмовіцца аб тым, што цяпер яны прадстаўляюць пазыцыю Гелера, што яны і ў навуцы вызнаюць буржуазную прадстаўнічую парлямэнцкую дэмакратыю, г.зн. нарэшце зноў успрымаюць сваю навуку як палітычную. Але на фоне рэзка антыкапіталістычнай дэмакратычнай плыні і халоднай вайны, у першыя паваенныя гады, калі нават ХДЗ у сваёй «Аленскай праграме»[1] (1947) яшчэ выступаў за хоць і хрысьціянскі, але антыкапіталістычны сацыялізм, клясычнае паняцьце палітыкі хутка — як кажа Вольф-Дытэр Нар, «неабачліва» — зноў было ўзьведзенае на трон паліталёгіі. Нягледзячы на тое, што апрача камунаў яшчэ не было ніякага дзяржаўнага ладу ўвогуле, а былі спачатку толькі акупацыйныя зоны і пазьней землі, якія функцыянавалі як дзяржавы (пад апекай хаўрусьнікаў), зноў стаяла заданьне ўзяць пад кантроль усёабсяжныя патрабаваньні дэмакратызацыі, палітычную дэмакратыю ў камунах, якая ставалася занадта канкрэтнай, пагатоў тут зноў (як да 1933 году) дамінавала СПН. Вось жа палітолягі, якія паважалі сябе і сваю дысцыпліну, якая яшчэ доўга змагалася за прызнаньне, адразу начапілі, як нешта цалкам натуральнае, старыя звыклыя «дзяржаўныя акуляры» і празь іх зьверху ўніз паглядалі на камунальную палітыку. Нават нешматлікія марксісцкія палітолягі, якія тады, нягледзячы на пачатак халоднай вайны, яшчэ мелі шанец атрымаць прафэсарскую пасаду, у вялікай меры выносілі камунальную палітыку за межы выкладніцкай і дасьледніцкай працы — дарма што для іхнага разуменьня навукі было ўласьцівае не абмежаванае паняцьце палітыкі, а патрабаваньне маштабнай палітызацыі ўсіх сфэраў грамадзтва(3).
Найважнейшыя прычыны гэтага трэба шукаць у тэорыі грамадзтва, рэвалюцыі і дзяржавы, распрацаванай Марксам у процівагу буржуазнаму паняцьцю дзяржавы, у марксісцкай арыентацыі на сфэру вытворчасьці і на рабочую клясу як арганізаваную палітычную сілу, якая супрацьстаіць капіталу і яго найважнейшаму «інструмэнту ўладараньня» — дзяржаве; адылі ня менш важныя прычыны можна знайсьці таксама і ў супярэчлівым разьвіцьці самога рабочага руху. Бо пасьля таго, як буржуа з пляцдарму гарадоў захапілі дзяржаву і ў вялікай меры паставілі яе на службу капіталістычным інтарэсам, праваму, рэфармісцкаму і рэвізіянісцкаму крылу нямецкай сацыял-дэмакратыі ўсё-ткі ўдавалася, нягледзячы на ўсе дзяржаўныя рэпрэсіі, нягледзячы на трохклясавае выбарнае права і іншыя антыдэмакратычныя захады, пранікаць у буржуазную дзялянку, мясцовае самакіраваньне, і праз палітызацыю перадусім гарадзкіх і прыгарадных рабочых масаў праўдападобна выдаваць сацыял-дэмакратычную камунальную палітыку за альтэрнатыву пануючай практыцы буржуазнай палітыкі ўва ўсьцяж большай колькасьці гарадоў і рабочых селішчаў.
Пасьля расколу сацыял-дэмакратыі і крывавага канца антракту нямецкай гісторыі, калі на сцэну выйшлі дэмакратычныя рады, які доўжыўся з 1918 па 1920 год і ў часе якога рэвалюцыйная частка рабочага руху спрабавала, насьлядуючы вялікаму прыкладу Парыскай камуны 1871 году, на практыцы ажыцьцявіць марксісцкую мадэль камунальнай палітыкі, камунальная палітыка стала проста-такі сынонімам сацыял-дэмакратычнай рэфармісцкай палітыкі, спробы пабудовы «акруговага сацыялізму» на аснове прадстаўнічага буржуазнага парлямэнтарызму (параўн. Fülberth 1984). Камуністы, якія датрымліваліся рэвалюцыйнага марксізму, у гэтым рашуча адпрэчвалі не неабходнасьць палітызацыі камунальнай палітыкі, але камунальную палітыку як пераддзяржаўны (г.зн. перадпалітычны) палігон для адаптацыі марксістаў да капіталістычнай практыкі дзяржаўнай палітыкі. Яны датрымліваліся канцэпцыі дэмакратычных радаў, згодна зь якой усе дзяржаўныя ўзроўні (ад камунаў і земляў да фэдэральнай дзяржавы) павінны быць прасякнутыя інтэграванай сыстэмай радаў, якая ахоплівала б таксама эканоміку і сельскую гаспадарку, бо іначай, на іх думку, немагчыма было б ажыцьцявіць сапраўды сацыялістычную дэмакратыю (якая вызначалася як дыктатура пралетарыяту).
Левае крыло СПН падтрымвала мадэль «акруговага сацыялізму», пакуль больш актыўнаму на камунальным узроўні праваму крылу ўдавалася суцяшаць іх тым, што антысацыялістычная дзяржаўная палітыка буржуазных партыяў быццам бы імкнецца тарпэдаваць ажыцьцяўленьне сацыялістычнай камунальнай палітыкі праз узмацненьне дзяржаўнага ўплыву на мясцовыя адміністрацыі (See 1971, S. 428).
Такім чынам, рэфармісцка-рэвізіянісцка настроеныя марксісты працягвалі гаварыць сваім выбарцам, што хочуць пераадолець заганы капіталістычнай дзяржавы шляхам рэформаў. Відаць, яны і самі ў гэта верылі. Сацыялістычная камунальная палітыка, якая разумелася як грамадзкая палітыка і якая на практыцы ў якасьці антыкапіталістычнай карэктывы ажыцьцяўлялася згодна з уяўленьнямі аб фэдэратыўнай сыстэме вэртыкальнага падзелу ўладаў, мусіла разам з партыяй і прафсаюзамі паспрыяць такому зруху ў суадносінах сілаў унутры капіталістычнага клясавага грамадзтва, які б дазволіў пабудаваць сацыял-дэмакратычнае грамадзтва шляхам рэформаў, без рэвалюцыі і пралетарскай дыктатуры.
Калі палітоляг-марксіст Вольфганг Абэндрот у 50-я гады сапраўды прынізіў СПН — у чым яго папракаў Фрыц Фільмар, — назваўшы яе «камунальнай каляпалітычнай партыяй» (1973, Bd. 1, S. 402; 442; параўн. Rudzio, у: Naßmacher 1977, S. 79), то ён, напэўна, зрабіў гэта не таму, што схіляўся да разуменьня камунальнай палітыкі як нейкага «запаснага шляху» альбо «падварыянту» ўласна палітыкі (у духу паняцьця палітыкі, якое буржуазія даўно пераняла ад традыцыі вяршэнства дзяржавы дзеля дэпалітызацыі сацыялістычнай камунальнай палітыкі). Такім чынам ён крытыкаваў толькі тых асыміляваных дробнай буржуазіяй сацыял-дэмакратаў, якія перасталі разумець сваю камунальную палітыку як камунальна-сацыялістычную апазыцыйную палітыку і цалкам прагматычна прыстасаваліся да ажыцьцяўлянай «ХДЗ-аўскай дзяржавай» Адэнаўэра палітыкі капіталу, адкрылі ратушы і кабінэты адміністрацыяў земляў і акругаў для будаўнічых і зямельных спэкулянтаў і сваім скрайне арыентаваным на капітал кіраваньнем камунамі практычна падрыхтавалі поўны разрыў з уласным марксісцкім мінулым, які адбыўся ў Годэсбэргу ў 1959 годзе пад лёзунгам усебаковага разьвіцьця камунаў[2]. СПН, якая абвясьціла сябе партыяй сацыяльна арыентаванай рынкавай эканомікі, народнай партыяй, пракладаючы аўтамабілям гоначныя трасы праз гарады і вёскі, тым самым пракладала сабе просты шлях да ўрадавай адказнасьці.
Істэблішмэнт СПН ад камунальнай палітыкі, заслугі якога дагэтуль не забытыя і не адпрэчаныя, на працягу гадоў апраўдваў усе непарадкі ў гарадох, акругах і гмінах тым, што ў Боне, маўляў, кіруе ХДЗ / ХСЗ, якая імкнецца разбурыць «чырвоныя ратушы» сваёй варожай да камунальнай сфэры фінансавай палітыкай і заканадаўствам (See 1976, S. 428). Але пазьней, калі СПН пачала браць удзел у фэдэральным урадзе, нават прызначаць канцлераў, а становішча ў камунах хутчэй пагоршылася, таму што расьлі ня толькі высотныя дамы і лавіны аўтамабіляў, цэны на зямлю і плата за жытло, але і горы даўгоў мясцовых адміністрацый, што пагражала каляпсам, гэты аргумэнт давялося адкінуць.
Цяпер колішняя перадвыбарная агітацыя біла па самой СПН як камунальнай партыі. ХДЗ / ХСЗ, выгнаная ў Боне на апазыцыйныя лавы, скарыстала з растучай незадаволенасьці расчараванага электарату СПН, каб набраць пункты на камунальных выбарах. Пры гэтым яна нават не пабаялася пераступіць цераз буржуазны прынцып, згодна зь якім камунальную палітыку нельга палітызаваць. Да наступу справа далучыліся і атакі собскага левага крыла, перадусім маладых сацыялістаў, якія пасьпелі адкрыць для сябе камунальную палітыку як магчымае поле антыкапіталістычных рэформаў і сьвядома ўвялі крытыку сыстэмы на ўзровень мясцовага самакіраваньня. Цяпер шэфы СПН, баючыся страціць сваю бальшыню, мусілі мяняць аргумэнтацыю ў ратушах буйных гарадоў, а неўзабаве і ў меншых камунах. Тут ім прыдаўся твор былога обэр-бурмістра Ота Цыбіля, заслужанага і аўтарытэтнага калегі. Цыбіль, выяўна выходзячы з найчасьцей ужыванага ў навуковых дыскусіях паняцьця палітыкі, згодна зь якім палітыка не ахоплівае ўсіх сфэраў чалавечага жыцьця ўвогуле, а абмяжоўваецца — тут ён цытуе Макса Вэбэра — «кіраваньнем альбо ўплывам на пэўнае палітычнае аб’яднаньне, сёньня г.зн.: дзяржаву» — прапануе наступную аргумэнтацыю (1972, S. 65 f):
Цалкам у духу сацыялістычнай традыцыі сваёй партыі ён пагаджаецца з тым, што і камунальная палітыка зьяўляецца палітыкай. І ён цалкам недвухсэнсоўна кажа, што непалітычнай камунальнай адміністрацыі не бывае. Але потым ён намінае на тое, што трэба праводзіць выразную мяжу паміж паняцьцямі камунальнай і партыйнай палітыкі. Ён сьцьвярджае, што ў кіраваньні ёсьць шматлікія пытаньні, якія належыць вызначаць як «непартыйныя». Гэтыя пытаньні паддаюцца разьвязаньню камунальнай палітыкай, але не партыйнай. Партыі — пры гэтым ён мае на ўвазе перадусім сваю ўласную партыю, упаасобку левае крыло маладых сацыялістаў, якое з часу студэнцкіх хваляваньняў і ўступленьня СПН у сацыял-лібэральную кааліцыю патрабавала звароту партыі да сацыялістычнай камунальнай палітыкі — павінны ўсьведамляць, што партыйнай палітыцы ўва ўласным сэнсе слова «няма чаго лавіць» ува ўбесьпячэньні дарожнага руху альбо дарожным будаўніцтве, у будоўлі басэйну альбо стадыёну (атамныя электрастанцыі, вайсковыя комплексы і экалягічна небясьпечныя прамысловыя прадпрыемствы ён ня згадвае). Яшчэ ясьней: «Яны не павінны штучна рабіць гэтыя пытаньні камунальнай палітыкі прадметам партыйнай палітыкі»(4).
Каб падкрэсьліць свой заклік і пацьвердзіць, што адстойванае ім паняцьце палітыкі ня страціла сваёй слушнасьці і пасьля другой сусьветнай вайны, Цыбіль цытуе (1972, S. 63) Людвіга Бэргштрэсэра, які ўжо ў 1961 годзе вызначыў палітыку — вельмі блізка да старога, выходзячага зь вяршэнства дзяржавы і прапанаванага Максам Вэбэрам паняцьця палітыкі — як «кіруючы альбо ўплываючы на кіраваньне клопат» толькі тых аб’яднаньняў, «якія надзеленыя выяўнай распарадчай уладай і ажыцьцяўляюць яе».
Мясцовае самакіраваньне, пазбаўленае сваёй «самасьці», прыніжанае да ўзроўню простага камунальнага кіраваньня, камунальная палітыка, якая не ўспрымаецца як палітыка, пагатоў як партыйная палітыка, ды й нават ня мае права ўспрымацца такою, можа быць толькі працягам усё больш цэнтралісцкай дзяржаўнай палітыкі(5). З такога гледзішча, празь «дзяржаўныя акуляры», пад сумнеў ставіцца нават палітыка земляў як палітыка рэгіянальнага фэдэралізму. Узмацненьне цэнтралісцкага ўмяшаньня лёгка апраўдаць у часы, калі аселасьць насельніцтва ўжо амаль ня мае значэньня, а вынікаючая з гаспадарчай сыстэмы неабходнасьць забесьпячэньня капіталу патрэбнай колькасьцю і якасьцю рабочай сілы ў любым абраным ім месцы прыводзіць да масавых міграцый у моцна індустрыялізаваныя раёны. Натуральна, ёсьць апраўданая патрэба ўсяго грамадзтва ў фэдэральным заканадаўчым рэгуляваньні ў выпадках, калі — як гэта абгрунтоўваецца ў арт. 72, абз. 2, сказ 3 Асноўнага закону — яго «вымагае захаваньне прававога і эканамічнага адзінства, упаасобку адзінства жыцьцёвых варункаў на ўсім прасьцягу краіны». Але — дапусьцім, што тут маецца на ўвазе ня толькі гарантыя дзяржаўнай бясьпекі і адзіная ў фэдэральным маштабе рэалізацыя інтарэсаў капіталу — як могуць палітолягі надаваць якое-небудзь палітычнае значэньне мясцоваму самакіраваньню, камунальнай палітыцы, нават камунальнай партыйнай палітыцы, калі ў выніку гэтай прынцыповай легітымацыі ўмяшаньняў цэнтральнай дзяржавы ў заканадаўства земляў аўтарытэтныя нямецкія тэарэтыкі дзяржаўнага права ўжо ў пяцьдзясятыя гады нават «землі» разглядалі толькі як самакіраваныя правінцыі (параўн. v.d. Gablentz 1965, S. 68)?
Адылі тое, што ёсьць палітыкай, канчальна вызначаецца супярэчлівымі фактамі і неразьвязанымі праблемамі грамадзтва, а не — прынамсі, не на доўгі час — меркаваньнем хай нават найбольш выбітных навукоўцаў і палітыкаў аб гэтых фактах. Таму пасьля першага працяглага эканамічнага крызысу з часу заснаваньня ФРН у 1966 годзе (і з прычыны яго наступстваў) працэсы палітызацыі ўжо нельга было спыніць таксама і на ўзроўні мясцовага самакіраваньня. Вось жа, памалу павялічваецца колькасьць палітолягаў, якія ўважаюць камунальную палітыку за частку грамадзкай палітыкі і паддаюць яе навуковаму разгляду. З таго ж часу расьце і колькасьць камунальных палітыкаў, якія сур’ёзна цікавяцца пытаньнем аб тым, у якой меры камунальная палітыка можа ці павінна быць сапраўднай палітыкай. Аднак гэта, напэўна, ня столькі заслуга палітолягаў, якія адкрылі камунальную палітыку, колькі заўдзячваецца выступу «зялёных» і «альтэрнатывы» ў якасьці палітычных партыяў у камунальных парлямэнтах і іхным посьпехам на выбарах зямельнага і фэдэральнага ўзроўню (параўн. Schiller u.a. 1981).
2. Камунальная палітыка паміж бюракратычнай дзяржаўнай апекай і антыбюракратычнымі базыснымі рухамі
Камунальная палітыка як дэмакратычная сацыяльная палітыка
Пасьля таго, як у першай частцы, дзякуючы разгляду важных тэндэнцыяў нямецкай гісторыі, была зроблена спроба наглядна паказаць складанае дачыненьне паміж паліталёгіяй і мясцовым самакіраваньнем ды камунальнай палітыкай, і такім чынам заразом патлумачыць праблематычнасьць палітызацыі камунальнай палітыкі, тут будуць схематычна апісаныя чатыры комплексы пытаньняў, якія тэматызуюцца ў навейшых дасьледаваньнях камунальнай палітыкі. Спачатку я хачу сумясьціць агляд дасьледчых тэндэнцыяў зь іх палітычнай ацэнкай, — то бок, гэта ня будзе справаздачай з дасьледаваньняў(6). Пасьля я коратка спынюся яшчэ на трох аспэктах, якія датычаць беспасярэдне камунальнай палітыкі, а не яе дасьледаваньня: на суадносінах эканомікі, дзяржавы і мясцовага самакіраваньня, на праблеме камунальнай дэмакратыі ў працэсе дэмакратызацыі ўсяго грамадзтва і, нарэшце, на ролі камунальнай палітыкі ў галіне адукацыі і культуры.
Спачатку пра дасьледаваньне камунальнай палітыкі. Тут немагчыма абмеркаваць цяжкія навукова-тэарэтычныя і мэтадычныя пытаньні ды праблемныя вузлы дасьледаваньня. Аднак можна сьцьвярджаць, што ў спэцыяльнай літаратуры, якую цалкам наўрад ці ўжо можна агледзець, няма агульнапрызнаных тэорыяў і мэтадаў дасьледаваньня, але ёсьць шмат цікавых дыскусіяў і пераканаўчых спробаў стварэньня тэорыяў. Шэраг абгрунтаваных канцэпцыяў і вынікаў дасьледаваньняў, якія часткова дапаўняюць адно аднаго, часткова ставяць адно аднаго пад сумнеў, пасьпелі давесьці сваю плённасьць і здольнасьць да разьвіцьця, адкрылі і прызналі прадметам дасьледаваньня ўзровень і праблемы камунаў (параўн. Voigt 1984).
Можна канстатаваць, што пераважае імкненьне дасьледнікаў — і тут ужо можна гаварыць пра агульны назоўнік усіх «кірункаў» — спачатку «выратаваць» мясцовае самакіраваньне, вымываньне зьместу якога ў выніку росту дзяржаўнага ўмяшаньня фіксуецца бальшынёй дасьледнікаў і прызнаецца небясьпечнай тэндэнцыяй для дэмакратычнай і сацыяльнай праўнай дзяржавы, для свабоды і дэмакратычнай культуры. У залежнасьці ад дамінуючых у навукоўцаў канцэпцыяў дэмакратычнай і сацыяльнай дзяржавы мясцовае самакіраваньне і камунальная палітыка ў большай альбо меншай меры інтэрпрэтуюцца ў кірунку абароны існуючых варункаў альбо ў якасьці пакуль у значнай ступені невыкарыстоўванай прасторы палітыкі дэмакратызацыі грамадзтва.
Аформіліся важныя прынцыпы дасьледаваньня, зь якіх я тут магу назваць толькі найважнейшыя.
Кірунак дасьледаваньня супольнасьць—улада («Communіty-Power-Forschung») дасьледуе камунальныя структуры ўлады і мэханізмы ўтварэньня элітаў, мае моцную эмпірычную арыентацыю і, як правіла, абмяжоўваецца дасьледаваньнем сыстэмы ўлады унутры дробных адміністрацыйных адзінак (гл. Schmals / Siewert 1982, Gau 1983).
Кірунак дасьледаваньня мясцовай палітыкі («Lokale Polіtіkforschung») выходзіць за гэтыя рамкі, бо ўважае іх за занадта вузкія, і дасьледуе, пераважна з гледзішча эканамічнай тэорыі ды тэорыі дэмакратыі, уплыў эканомікі і дзяржавы на лякальныя рашэньні, поле кампэтынцыі камунаў і дэтэрмінаванасьць альбо магчымасьць зьмяненьня рамкавых умоваў (капіталізм, канстытуцыя, права, палітыка, дзяржава; параўн. Grauchan 1975; Grauchan / Lindner 1974).
Вельмі падобныя мэты, але з нашмат мацнейшым акцэнтам на юрыдычныя рамкавыя ўмовы, то бок, хутчэй на камунальную альбо адміністрацыйную тэорыю, перасьлядуе дасьледаваньне ажыцьцяўленьня і мэтодыкі дзейнасьці («Іmplementatіon- und Wіrkungsforschung») (Wollmann 1980). Яно цікавіцца цяжкасьцямі, што ўзьнікаюць пры ажыцьцяўленьні дзяржаўнай палітыкі адміністрацыямі ўсіх узроўняў, і дасьледуе працэсы прыняцьця і выкананьня рашэньняў на камунальным узроўні паміж полюсам дзяржаўных патрабаваньняў, з аднаго боку, і полюсам чаканьняў мэтавых групаў адміністрацыйнай дзейнасьці (напрыклад, дробных прадпрымальнікаў, удзельнікаў дарожнага руху, атрымальнікаў сацыяльнай дапамогі), з другога боку. У рамках гэтага кірунку дасьледнікі спрабуюць таксама адказаць на пытаньні аб выніках рэформы адміністрацыйнага падзелу і кіраваньня, аб кантролі за камунальнымі службамі, але таксама і аб магчымасьці сабатажу рашэньняў і іх так званага «завальваньня» (Вольман). Дасьледаваньне ажыцьцяўленьня абдымае ўсе магчымасьці, ад тэорыі стабілізуючай уладу бюракратыі да тэорыі рэформаў, якія пераадольваюць ціск сыстэмы.
Да гэтай канцэпцыі належыць таксама і дасьледаваньне палітычных узаемасувязяў («Polіtіkverflechtungsforschung») (параўн. Scharpf u.a. 1976), пазнавальны інтарэс якога таксама скіраваны на ўзаемадзеяньне зьвёнаў нямецкай вэртыкальна структураванай фэдэралісцкай сыстэмы, але амаль выключна з гледзішча падвышэньня рэформаздатнасьці капіталістычнай дзяржавы. Праўдападобна, тут разьвіваюцца пачаткі дэпалітызаванага дасьледаваньня грамадзкіх запатрабаваньняў.
Ува ўсіх гэтых падыходах значную ролю адыгрывае праблема растучай патрэбы ў плянаваньні — і з рэфарматарска-сацыялістычнага, і з плянава-капіталістычнага гледзішча — і сумяшчальнасьці гэтай патрэбы з «блізкім да грамадзяніна кіраваньнем» і больш крытычнымі дэмакратычнымі запатрабаваньнямі жыхароў у камунах, г.зн. ідзецца пра пытаньні агучаньня інтарэсаў, адваротнай сувязі, удзелу ў прыняцьці рашэньняў, удзелу ў вызначэньні ці ўвогуле самавызначэньня. Ацэнка гэтых паняцьцяў залежыць ад таго, адкуль паходзяць парадыгмы дасьледаваньня: з марксісцкай палітычнай эканоміі, з буржуазнай клясавай тэорыі альбо з канцэпцыі дынамічных групаў, базыснай дэмакратыі і экалёгіі, якая дамінуе ў шматлікіх грамадзянскіх ініцыятывах, у партыі «зялёных» і ў іншых групоўках альтэрнатыўнага руху (параўн. Schiller u.a. 1981).
Любая тэорыя камунальнай палітыкі, якая ўважае сябе за дэмакратычную, шукае «свой» патэнцыял дэмакратызацыі, каб на ўсімі канстатаваны працэс станаўленьня дзяржаўна-бюракратычнага цэнтралізму, пры якім рашэньні вызначаюцца амаль выключна паноўнымі інтарэсамі выкарыстаньня капіталу і стабілізацыі сыстэмы, можна было адказаць утварэньнем пэўнай супрацьлежнай сілы(7). Тое, што гэта магчыма і неабходна, даўно давялі пазапарлямэнцкія рухі, грамадзянскія ініцыятывы і партыйныя ўтварэньні, якія ўзьніклі на іх аснове. Каб і надалей дзейсна актывізоўваць новыя тэндэнцыі, альбо браць іх пад кантроль, г.зн. скіроўваць новыя рухі ў рэчышчы, якія ўважаюцца «правільнымі», шматлікія паліталягічныя дасьледаваньні спрабуюць нанова вызначыць суадносіны эканомікі, дзяржавы і камунаў на аснове крытычных, у тым ліку і гістарычных, інвэнтарызацыяў(8).
Паказальна, што палітолягі, якія ўважаюць сябе за марксістаў, у пошуках сілы, якая магла б даць рады капіталізму, амаль ня згадваюць рабочую клясу(9). Прыпушчэньне, што прафсаюзы і СПН (напрыклад, як дасьведчаная камунальная партыя) маглі б адыграць у гэтай справе ролю рухавіка, выклікае ўсё больш сур’ёзныя сумневы. Надзеі ўскладаюцца на новыя пазапарлямэнцкія базысна-дэмакратычныя рухі, сацыяльны склад якіх дазваляе зрабіць выснову аб тым, што ўдзел у іх бяруць пераважна службоўцы і ўрадоўцы, занятыя на дзяржаўных пасадах, з вышэйшай адукацыяй альбо групы сярэдняй клясы з тых сфэраў жыцьцядзейнасьці і прафэсійных асяродкаў, якія асабліва моцна адчуваюць на сабе адмоўны ўплыў альбо пагрозу ўплыву палітычных тэндэнцыяў (узбраеньне, пагроза міру, засьмячэньне навакольнага асяродзьдзя, няўпэўненасьць у заўтрашнім дні ў сьвеце канкурэнтнай і адначасна манапольнай эканомікі, адчужэньне на рабоце ці ў сям’і) таму, што яны лепей інфармаваныя, чымся рабочыя масы, лепш разьбіраюцца ў палітыках і прафэсійных адміністратарах і пры ажыцьцяўленьні сваіх палітычных мэтаў ня так беспасярэдне, як рабочыя, залежаць ад заўсёды спадарожных рынку працы структурных пераменаў (параўн. Halfmann, у: Soziale Welt 3/84).
Зразумела, што паміж рэвалюцыйна і рэфармісцка настроенымі марксістамі, з аднаго боку, і марксісцка-рэфармісцкімі навуковымі поглядамі, з другога боку, праходзяць больш ці менш выразныя ідэалягічныя межы, якія пэўна маюць ня толькі чыста акадэмічнае значэньне, але, збольшага, таксама і істотнае палітычнае значэньне. Аднак па-над гэтымі межамі пануе, хай нават толькі на паверхні, згода наконт таго, што мясцовае самакіраваньне трэба ўмацоўваць. Ніводзін навуковы падыход не выступае за радыкальны цэнтралізм, які (ставячы пад пытаньне гарантыю самакіраваньня, зафіксаваную ў Асноўным законе, арт. 28, абз. 2) скасаваў бы апошнія рэшткі камунальнай аўтаноміі альбо патрабаваньняў аўтаноміі на той падставе, што яны ўспрымаліся б як перашкоды на шляху пажаданай беспраблемнай дзяржаўнай апекі — ці то на карысьць супольных інтарэсаў капіталу, ці то супраць іх, г.зн. больш на карысьць ніжэйшых сацыяльных клясаў і слаёў, перадусім так званых пэрыфэрыйных групаў(10).
Няма таксама і такіх тэарэтычных падыходаў, якія б бачылі ў самакіраваньні скразны грамадзкі і дзяржаўны структурны прынцып, накшталт югаслаўскай мадэлі сацыялізму. Здаецца, не назіраецца і больш-менш істотнай зацікаўленасьці дасьледнікаў у распрацоўцы і актуалізацыі канцэпцыі дэмакратычных радаў, хоць рэвалюцыйна-марксісцкае крыло, прынамсі тэарэтычна, магчыма, усё яшчэ разглядае гэтую канцэпцыю як адзіную альтэрнатыву існай палітычнай сыстэме.
У наступных разьдзелах я паспрабую на матэрыяле трох галоўных праблемаў паказаць рост значэньня мясцовага самакіраваньня і камунальнай палітыкі як сацыяльнай палітыкі. Зразумела, што тут можна толькі прапанаваць тэмы для дэталёвага аналізу тэорыі і практыкі, і таму праблемы будуць паказаныя толькі схематычна.
Эканоміка, дзяржава і мясцовае самакіраваньне
Мясцовае самакіраваньне набыло сваё значэньне ў выніку комплексных прускіх рэформаў. Увядзеньне свабоды прадпрымальніцтва (1807—1810 гг.), скасаваньне спадчыннага прыгону, вядомае таксама як вызваленьне сялянаў альбо вяртаньне сялянам зямлі (з 1807 г.), цэлы шэраг іншых захадаў, якія грунтоўна зьмянілі хрысьціянска-фэадальны лад і ўстанавілі свабоду ўласнасьці на зямлю, сродкі вытворчасьці і маёмасьць, скасаваўшы такім чынам абявязковую прыналежнасьць да цэхаў і ейную ахоўную функцыю (параўн Heffter 1969, S. 109 f), азначалі «рэвалюцыю зьверху» і могуць разглядацца як «палітычная перадумова перамогі капіталістычнага спосабу вытворчасьці» (Rodenstein, у: Emenlauer u.a. 1964, S. 43).
На вёсцы, як і раней, панавалі юнкеры і землеўладальнікі, становішча якіх дадаткова ўзмацніліся дзякуючы вызваленьню сялян і ўвядзеньню аграрнага капіталізму і якім да 1918 году ўдавалася не дапускаць буржуазію да ключавых цэнтраў улады. Акругі і вёскі не атрымалі такога права самакіраваньня, якое існавала ў гарадох (параўн. v. Unruh 1964; ён жа 1966).
Аднак гарадзкое мясцовае самакіраваньне забясьпечвала грамадзяніну ў пэўнай меры адпаведнае стану разьвіцьця гаспадаркі, у вялікай меры свабоднае ад дзяржаўнага ўмяшаньня палітычнае поле дзейнасьці на аснове адносна свабоднай канкурэнтнай эканомікі і закрытага для бедных «шляхецкага парлямэнтарызму». Ужо Штайнаў гарадзкі рэгулямін (§ 85) забясьпечыў заможным грамадзянам адназначную бальшыню месцаў у сходах гарадзкіх дэпутатаў і магістрацкіх органах, бо прынамсі дзьве траціны абраных прадстаўнікоў павінны былі мець свой дом у межах гораду. Паўсюдна ўсталяванае пасьля 1848 году трохклясавае выбарчае права, як правіла, забясьпечвала дзьвюм першым паводле прыбыткаў клясам, якія разам узятыя часта не складалі і 20 % выбарцаў, значна больш за дзьве траціны мандатаў і пасадаў, тады як выбарцы трэцяй клясы практычна былі адлучаныя ад палітычнага ўплыву (Vogel u.a. 1971, S. 89).
Такім чынам, ратушы былі ў першую чаргу «клірынгавымі канторамі», празь якія праводзілася палітыка інтарэсаў заможных грамадзянаў. Буйныя і дробныя буржуа, рамесьнікі, гандляры, крамнікі і фабрыканты мусілі ўжывацца адзін з адным, тым больш што згодна з гарадзкім рэгулямінам ад 1808 году (§ 178) толькі магістрат меў права загадваць выдачай канцэсіяў на рамесьніцтва, гандлёвымі, энэргетычнымі, мануфактурнымі і фабрычнамі справамі, справамі воднага транспарту.
Лібэральная камунальная палітыка разьвівалася ўва ўсё больш упэўненую мясцовую палітыку ўлады, кіраваньня і выкарыстаньня капіталу. Яна выявілася ў надзвычайнай горадабудаўнічай актыўнасьці, у пабудове шматлікіх прадстаўнічых установаў, банкаў, біржаў, вакзалаў, дзелавых кварталаў, фабрык і каналізацыйных сетак, але ў канцэпцыю горадабудаўніцтва ўваходзілі таксама ціхія паркі, палацы буржуа, кварталы вілаў, установы сыстэмы адукацыі, аховы здароўя і культуры. Архітэктура, горадабудаўніцтва і плянаваньне разьвіцьця гораду вызначаліся экспансіяй капіталу, ростам вытворчасьці, крэдытнай сыстэмы, руху, гандлю, спажываньня, але таксама і насельніцтва, беднасьці, беспрацоўя, алькагалізму, беспрытульнасьці і злачыннасьці. Адпаведна, гарадом трэба было больш жытла, баракаў для бедных, больш больніцаў, больш турмаў (параўн. Helms / Janssen 1971; Werner 1978; Schneider 1973).
Ад усё больш інтэнсіўнай «палітыкі урбанізацыі» капіталам, ад прамысловай рэвалюцыі і дэмаграфічнага выбуху, ад эксплюатацыі беднай вёскі гарадамі і эксплюатацыі гарадзкога пралетарыяту самаўладнымі фабрыкантамі, гандлярамі, спэкулянтамі жытлом і зямлёй, домаўладальнікамі і крэдытадаўцамі, якія вымагалі бессаромныя працэнты, беднасьць і галеча масаў вырасьлі настолькі, што дапаўненьне, нават замена традыцыйнай падтрымкі бедных камунаў на «камунальную сацыяльна арыентаваную палітыку» стала непазьбежнай (параўн. Weitensteiner 1976). Раньнекапіталістычны лібэралізм згодна з сваім самаразуменьнем рабіў стаўку на «самапомач», прыватную дабрачыннасьць і патрыярхальны клопат аб бедных. Маладзейшае пакаленьне адукаваных буржуа гаварыла пра прынцып каапэрацыі, які ў Англіі ды Францыі ўжо даўно стаў модай. Лёзунгі накшталт «свабодная асацыяцыя», «самакіраваньне» былі ў цэнтры буржуазнай дыскусіі пра сацыяльна-палітычныя рэформы. «У заплянаваным стварэньні каапэратываў меркавалася прывязаць ідэю самакіраваньня якраз да сацыяльнай палітыкі; камунальнае самакіраваньне буржуазіі, якое павінна было пашырыцца таксама і на вышэйшыя сфэры кіраваньня, меркавалася дапоўніць і пашырыць яшчэ і далоўкі нечым накшталт каапэратыўнага самакіраваньня простых людзей» (Heffter 1969, S. 274 f).
Галоўнай праблемай лібэральнай сацыяльнай палітыкі і заканадаўства пра бедных было і застаецца тое, што, з аднаго боку, дзеля грамадзкага дабрабыту неабходна клапаціцца аб тым, каб «дзеля прадухіленьня грамадзкіх узрушэньняў зьбяднелыя атрымвалі найбольш неабходнае для жыцьця, але з другога боку, нельга дапускаць, каб забесьпячэньне за грамадзкі кошт падрывала ў ніжэйшых слаёх насельніцтва стымул да эканамічнай дзейнасьці. З увагі на небясьпеку таго, што падтрымка бедных можа спрыяць легкадумству, ляноце і безгаспадарнасьці, заўсёды былі сумневы што да таго, ці варта прызнаваць прынцып, які замацоўвае за бедным права на забесьпячэньне з боку дзяржавы альбо мясцовай адміністрацыі» (Art. «Armengesetzgebung», in: Brockhaus’ Konversations-Lexikon, 1893, S. 892). Прадухіленьню беднасьці перадусім павінны былі служыць народная асьвета, выхаваньне ў набожнасьці і прышчапленьне дысцыпліны, навучаньне навыкам і ўменьням (сёньня прафэсійнае навучаньне), але таксама і ашчадныя, дапаможныя і крэдытныя касы, «бюро працаўладкаваньня», спажывецкія таварыствы і некаторыя іншыя ўстановы, якія грунтуюцца на прынцыпе самапомачы і самакіраваньня. Праўда, гэтыя сродкі былі прадугледжаныя для асобаў, якія мелі цьвёрдую волю абараніцца ад беднасьці. «Асобамі, якія ня маюць гэтай волі, — гаворыцца ў слоўніку Брокгаўза ў артыкуле «Дапамога бедным» (с. 903), — займаецца спэцыяльная паліцыя ў справе жабракоў». Той, хто, на думку гэтай паліцыі, аказаўся ў галечы з собскай віны, прымусова быў абавязаны зарабляць на пражыцьцё сабе і сваім родным. Жабракоў і «неахвотных да працы» валацужнікаў пасьля адбыцьця зьняволеньня на гады зьмяшчалі ў папраўчыя ўстановы і дамы для бедных, каб прывучыць іх там да сталай працы.
Лекары для бедных і школы для бедных служылі захаваньню рабочай сілы і неабходнаму прывучэньню да працавітасьці (пра сыстэму аховы здароўя гл. See 1973, S. 104 ff, пра школы для бедных і фабрычныя школы гл. Alt 1958). Намаганьні, скіраваныя на ліквідацыю недахопу жытла, дэманстравалі высакародныя намеры, але заразом яны заўсёды — ці то йдзецца пра баракі, ці то пра будаваныя такімі фабрыкантамі, як Круп, рабочыя селішчы — служылі для ўтрыманьня рабочай клясы пад кантролем, у залежнасьці, і яшчэ для таго, каб забіраць у яго частку і без таго малога заробку ў выглядзе платы за жытло (параўн. Janssen, а таксама Schlandt, у: Helms / Janssen 1971).
Калі пэрыяды самааднаўленьня крызыснай эканомікі ставаліся ўсё даўжэйшымі, а эканамічныя крызысы пагражалі ператварыцца ў крызысы ўлады — бо галеча адкрывала шлях сацыялізму і камунізму, дзяржаўная палітыка Бісмарка, арыентаваная яшчэ на ўласьцівую абсалютызму хрысьціянска-фэадальную ідэалёгію дабрачыннасьці, выпрацавала канцэпцыю дзяржаўнай сацыяльнай палітыкі, якой мы сёньня заўдзячваем нашыя законы аб пэнсійным, мэдычным страхаваньні і страхаваньні ад няшчаснага выпадку. Адылі закон аб сацыялістах, які адначасна мабілізаваў усю дзяржаўную машыну на барацьбу зь «небясьпечнымі для ўсеагульнага дабрабыту памкненьнямі сацыял-дэмакратыі», ня мог стрымаць афармленьня рабочага руху ў антаганіста ўлады (параўн. Pelinka, у: Naßmacher 1987, S. 63 ff). Паноўныя клясы мусілі йсьці на саступкі, а рабочы рух, са свайго боку, пераключыўся на прафсаюзную тарыфную і партыйную сацыяльную палітыку; пасьля адколу рэвалюцыйнага крыла рабочага руху — КПН — ён стаў сацыяльным і дэмакратычным рэфарматарскім рухам.
Пасьля другой сусьветнай вайны на доўгі час усталявалася кан'юнктура адбудовы. Праблема капіталізму, пра якую шмат гаварылі адразу пасьля заканчэньня вайны, была амаль забытая. Але неўзабаве «эканамічны цуд» раптам скончыўся. У 1966—67 гадох на вуліцы апынулася звыш мільёну беспрацоўных, «Вялікая кааліцыя» выдала закон аб надзвычайным становішчы, а ў парлямэнты камунаў і земляў былі абраныя нэанацысты. Ня толькі ў ФРН, але і ў замежжы абудзіліся найгоршыя ўспаміны пра нямецкую мінуўшчыну, якая здавалася ўжо пераадоленай, пра крах Ваймарскай дэмакратыі.
Гэтым разам ілюзію таго, што дзякуючы пасьлядоўнай дзяржаўнай апецы можна збудаваць бяскрызысны сацыяльна арыентаваны капіталізм, стваралі сацыял-дэмакраты. Цяпер трэба было стварыць інструмэнтар для правядзеньня дзейснай палітыкі пераадоленьня цыклічных крызысаў. Для гэтага ў ліку іншага была патрэбная мацнейшая інтэграцыя земляў і камунаў у тыя фэдэральныя структуры, дзе прымаюцца рашэньні, патрэбнае было глыбокае ўмяшаньне ў структуру камунальнага самакіраваньня і камунальнай дэмакратыі.
Гэтым мэтам паслужылі так званы закон аб стабільнасьці і законы аб «сярэднетэрміновым фінансавым плянаваньні», прынятыя ў 1967 годзе (параўн. Evers/Lehmann 1972, S. 148 ff), а таксама цэлы шэраг іншых рэфарматарскіх законаў, у тым ліку новае бюджэтнае права мясцовых адміністрацый і рэформа адміністрацыйнага падзелу і кіраваньня, якая рэзка скараціла колькасьць самастойных камунальных тэрытарыяльных утварэньняў (разгляданых у якасьці палітычных адзінак) — паміж 1968 і 1984 з 24 282 да 8 507. Колькасьць выбарных прадстаўнікоў гмінаў, гарадзкіх дэпутатаў і акруговых дэпутатаў тым самым паменшылася з 276 000 да 15 300(11). Значнага павелічэньня эфэктыўнасьці дзяржаўнага кіраваньня ў выніку гэтых рэформаў не назіраецца, захоўваецца масавае беспрацоўе і рост беднасьці. У найлепшым выпадку, можна прыпусьціць, што бяз гэтай цэнтралізацыі і антыдэмакратызацыі ўзроўню мясцовага самакіраваньня крызыс шмат для каго быў бы яшчэ цяжэйшым.
Роля камунальнай дэмакратыі ў працэсе дэмакратызацыі ўсяго грамадзтва
Можна канстатаваць, што абмежаваньне поля дзейнасьці камунальнага самакіраваньня і палітыкі, зьдзейсьненае дзяржавай дзеля абароны і стабілізацыі капіталізму, выклікала ў закранутых гэтым частках насельніцтва моцную рэакцыю пратэсту, падштурхнула іх да ўтварэньня грамадзянскіх ініцыятываў і альтэрнатыўных партыяў, у выніку чаго дагэтуль стабільны партыйны ляндшафт пачаў зьмяняцца. Гэтая тэндэнцыя, якая бярэ пачатак ад студэнцкай рэвалюцыі пры канцы 60-х гадоў, актуалізавала праблему партыйнай палітыкі ў абсягу мясцовага самакіраваньня і ўзьняла пытаньне аб тым, якія магчымасьці дэмакратычна зразуметая камунальная палітыка можа выкарыстоўваць для эфэктыўнага ажыцьцяўленьня працэсу дэмакратызацыі ўсяго грамадзтва.
Вялікае значэньне камунальнай палітыкі для разьвіцьця буржуазнага парлямэнтарызму ад лібэральнага трохклясавага выбарчага права да сёньняшняй партыйна-дзяржаўнай дэмакратыі і тым самым для ператварэньня канкурэнтна-капіталістычнай «аморфнай» дзяржавы ў сучасную манапольнакапіталістычную «сацыяльна арыентаваную дзяржаву» збольшага не падлягае сумневу. Ота Цыбіль, які яшчэ ў 1972 годзе выказваўся супраць «партыйнай палітызацыі камунальнай палітыкі», у той самай кнізе зь непрыхаваным захапленьнем апавядае пра змагарны дух «камунальнага вальнадумства» падчас павароту ўнутрыпалітычнага вэктару палітыкі Бісмарка супраць лібэралізму, які яскрава паказаў, «што можа адбыцца, калі пэўная палітычная партыя здолее замацавацца ў важных цэнтрах камунальнага самакіраваньня» (1972, S. 16 f).
Гэта выявілася таксама тады, калі антыкапіталістычны рабочы рух пачаў выцясьняць манчэстэрскі лібэралізм з камунальнай сфэры. Нягледзячы на даўно заўважаную схільнасьць сацыял-дэмакратычных камунальных палітыкаў прыстасоўвацца да «асяродзьдзя ратушнай залі» (Fülberth 1984, S. 11), дэмакратычна-сацыялістычная масавая партыя СПН зь ейным арыентаваным на «чырвоную Вену» (Pelinka, у: Naßmacher 1977) самакіраваным сацыялізмам распрацавала сваю рэвізіянісцка-рэфармісцкую альтэрнатыву антыдэмакратычнай традыцыі пераемнасьці ўлады толькі сярод «вярхоў» грамадзтва. У сваёй камунальнай палітыцы — хоць для буржуазнай дзяржавы гэтая палітыка была пераважна сфэрай абмежаванага кіраваньня — яна расставіла ўласныя эканамічныя, сацыяльныя і культурнапалітычныя акцэнты (перадусім у будаўніцтве жытла, у сыстэме адукацыі дзяцей і дарослых і ахове здароўя) і ў высокай ступені выпрацавала ў рабочай клясы імунітэт да антыдэмакратычных фашысцкіх тэндэнцыяў, хоць партыйнае кіраўніцтва было ўжо надта закасьнелым, каб арганізаваць барацьбу супраць «захопу ўлады» Гітлерам з належнай рашучасьцю.
Пасьля 1945 году ў СПН, якая хутка заняла камунальную нішу, адбылася глыбокая сацыяльна-структурная і ідэалягічная перамена, якая была найшчыльнейшым чынам зьвязаная з разьвіцьцём усяго грамадзтва (See 1977, passim). Прагматычнай палітыцы адбудовы адпавядала ўзаемапранікненьне партыі і адміністрацыі. Рабочая партыя ператварылася ў партыю дзяржаўнай службы, левалібэральную народную партыю ў сацыяльна арыентаванай клясавай дзяржаве, у партыю, якая афіцыйным разьвітаньнем з марксізмам прапанавала сябе прагрэсіўнейшай буржуазіі ў якасьці дзяржаўнай партыі (See 1977, passim). Зьліцьцё партыйнага кіраўніцтва, дзяржаўнага апарату і прыватнай эканомікі ўва ўмовах усё большага ціску праблемаў пры канцы кан'юнктуры адбудовы прывяло да вагароў камунальнай улады тэхнакратаў, якія дагэтуль дзейнічалі на другіх ролях. Адданая капіталу дыктатура плянаваньня, усё новыя карупцыйныя скандалы і відавочная няздольнасьць і нежаданьне мясцовых і рэгіянальных партыйных арганізацыяў, у якіх рэй вялі старшыні мясцовых радаў, адкрыцца для публічных дыскусіяў і ўнутрыпартыйнай крытыкі, каб чагосьці зь яе навучыцца, прывяло да таго, што моладзь, калі ня выцесьненая старэйшымі таварышамі з партыі наагул, у складзе грамадзянскіх ініцыятываў актыўна выступала супраць камунальнай палітыкі ўласнай партыі і ўрэшце ў альтэрнатыўных мэдыях узьняла тэмы, якія СПН была не гатовая ўзьняць з прычыны надуманых асьцярогаў і недалёкіх поглядаў: разбурэньне навакольнага асяродзьдзя, спэкуляцыі на будаўнічым і зямельным рынку, зьнішчэньне пад маркай «санацыі» жылых кварталаў старой забудовы, зрошчваньне партыяў, органаў кіраваньня і прыватнай эканомікі і г.д.
Камунальная палітыка ў галіне адукацыі і культуры
Культурна-рэвалюцыйны падрыў манаполіі традыцыйных партыяў і грамадзкіх аб’яднаньняў на мясцовыя супольнасьці, безумоўна, быў сур’ёзным выклікам. Калі СПН у выніку пераходу яе маладых прыхільнікаў да зялёных і альтэрнатывы ў значнай меры здала свае пазыцыі ў камунах хрысьціянскім дэмакратам, апошнія палічылі за сваё заданьне прыняць гэты выклік і асушыць «левае балота», са свайго боку, культурніцкай барацьбой, якую можна характарызаваць як кансэрватыўную ці нават рэакцыйную(12). Камунальная культурная палітыка, якая на працягу гадоў палягала ў клясава нэўтральнай падтрымцы культуры і творчых аб’яднаньняў, і камунальная адукацыйная палітыка, улучна з увядзеньнем адзінай школы і арганізацыі сэмінараў з палітычнай адукацыі ў рамках народных унівэрсытэтаў, вызначаліся як непалітычная адміністрацыйная практыка, і вось раптам яны аказаліся сацыяльна-тэрапэўтычнымі інструмэнтамі дэпалітызацыі. Здаецца, акурат такой кансэрватары хацелі бачыць камунальную адукацыйную і культурную палітыку. З пункту гледжаньня іх і ўсіх іншых, хто адчувае патрэбу забясьпечыць свае прывілеі, уладныя і матэрыяльныя інтарэсы за кошт большых частак насельніцтва (і ўласных прыхільнікаў таксама), гэта правільная камунальная культурная і адукацыйная палітыка. Грошы на опэру і высокае мастацтва — так, грошы на аматарскі масавы спорт — добра; але ці павінны абмежаваныя сродкі бюджэту сілкаваць клюбы верхавой язды, яхт-клюбы, гольф-клюбы, калі грошай не стае — толькі некалькі прыкладаў — на самакіраваныя моладзевыя цэнтры, грамадзка карысную дзейнасьць, альтэрнатыўную культурную працу і жаночыя гурткі?
Камунальная культурная палітыка, пры разуменьні яе як дэмакратычнай грамадзкай палітыкі, каб мець сэнс і посьпех, павінна спрыяць самаарганізацыі крытычна настроенай мясцовай грамадзкасьці, палітычнай эманцыпацыі абдзеленых, магчымасьці сьвядомага ўдзелу ў нашай культуры, станаўленьню дэмакратычнай сьвядомасьці, што датычыць таксама і мясцовых эканамічных суб’ектаў. Яна не павінна быць падпарадкаванай толькі забаўляльнасьці, ні ў якім выпадку яна не павінна кіравацца прынцыпам «хлеба й відовішчаў». Яна мусіць ліквідаваць узрастаючае невуцтва, дапамагаць інтэграцыі замежнікаў, змагацца зь беспрацоўем, прывучаць тыя суб’екты гаспадараньня, якія засьмечваюць навакольнае асяродзьдзе, несьці адказнасьць за сваю дзейнасьць. Палітызаваная культурная палітыка павінна спрыяць перадусім зьяўленьню творчых ідэяў, якія будуць замінаць заняволеньню рабочай сілы на карысьць сьляпога эканамічнага росту.
З. Заключныя заўвагі
Ствараецца ўражаньне, што паліталёгія ўсьвядоміла вялікае грамадзка-палітычнае значэньне камунальнай палітыкі(13). Праўда, ужо можна заўважыць небясьпеку таго, што паслухмяная капіталу палітыка ў галіне вышэйшай адукацыі паспрабуе скіраваць палітызацыю камунальнай сфэры, як і палітызацыю наагул, у свае багатыя рыбай, хоць і даўно ўжо атручаныя воды. Таму дасьледаваньне камунальнай палітыкі павінна быць нечым большым, чымся дасьледаваньнем кіраваньня альбо самакіраваньня. Яно павінна дасьледаваць значэньне для камунаў буйных прадпрыемстваў, буйных банкаў, буйной эканомікі ўвогуле, павінна паказваць стратэгіі, пры дапамозе якіх камуна можа ўплываць на разьмешчаныя на яе тэрыторыі буйныя прадпрыемствы, замест таго каб бездапаможна залежаць ад іх; яно павінна таксама дасьледаваць структурныя перашкоды партыйнай дэмакратыі, якая прасякае ўсе ўзроўні палітычнай арганізацыі дзяржавы, і наступствы новых вытворчых і інфармацыйных тэхналёгіяў для разьвіцьця здольнасьцяў і гатоўнасьці да ўдзелу ў палітычных працэсах плянаваньня і прыняцьця рашэньняў акурат у абсягу мясцовага самакіраваньня. Тут ёсьць ня толькі небясьпекі, ёсьць і вялікія шанцы. Распазнаць і растлумачыць гэтыя шанцы — задача крытычнай камунальнай паліталёгіі.
Зацемы
1. Гэтая канстатацыя датычыць «уводзінаў» у паліталёгію і «падручнікаў» аб палітычных тэорыях і ідэалёгіях, таму што толькі ў іх ставіцца заданьне даць агульны агляд найважнейшых праблемаў і дасьледчых абсягаў дысцыпліны. У якасьці прыкладаў тут можна назваць: O.H. von der Gablentz 1965; W.Abendroth / K.Lenk (Hrsg.) 1968; K.-H.Naßmacher 1973; F.Neumann (Hrsg.) 1977.
2. Ува ўсякім разе, палітолягі з ВНУ бралі ўдзел у адукацыі настаўнікаў, якія, у сваю чаргу, перадавалі палітычныя веды многім пакаленьням вучняў. Наконт магчымасьцяў параўн. H.-G.Wehling 1975, S. 277 ff.
3. Тут я згадваю таксама майго паважанага настаўніка Вольфганга Абэндрота, хоць ён заўсёды асабліва цікавіўся мясцовымі аддзеламі партыяў.
4. Інакш у Т.Эльвайна (1971, S. 21), які бачыць у дэпалітызацыі камунальнай партыйнай палітыкі небясьпеку і гаворыць пра «ўцёкі ў адміністрацыю».
5. Пры нацыянал-сацыялістычным рэжыме самакіраваньне ператварылася ў «апасродкаванае дзяржаўнае кіраваньне», у «простую адміністрацыйную форму цэнтралізаванай унітарнай дзяржавы» — гл. пастанову фэдэральнага канстытуцыйнага суду, Bd. 11 (1961), S. 275.
6. Невялікія справаздачы з вынікаў дасьледаваньня можна знайсьці ў Г.Вольмана (1980) і Шмальса / Зівэрта (1982).
7. Тут найважнейшая роля належыць пытаньню грамадзкіх ініцыятываў. Агляд падае Г.Гросман (1971). Спасылкі на дадатковую літаратуру ў Г.Матгёфэра (1971); параўн. таксама У.Бульман / П.Глічман (1985) да пытаньня ўтварэньня апазыцыі ў камунах.
8. Параўн. Эвэрс / Леман (1972), Р.-Р. Грохан (1972), Р.Эмэнлаўэр / Г.Грымэр і інш. (1974), Хелмс / Янсэн (1971) і, нарэшце, Вэкбах (1981).
9. Толькі ў Тылі (1980) мэтавай групай палітыкі, здаецца, ёсьць «працаздольнае насельніцтва». Падобнае трактаваньне ў рабочай праграме маладых сацыялістаў 1971 году «Камунальная палітыка — для каго?». Уклаў В.Рот.
10. Аднак вельмі па-рознаму ацэньваюцца шанцы ўмагчыміць альбо дабіцца ўдзелу грамадзянаў у камунальным і дзяржаўным плянаваньні.
11. Гэтыя дадзеныя я атрымаў ад Нямецкага парлямэнту гарадоў, якому я тут складаю падзяку.
12. Зыркім прыкладам ёсьць камунальная палітыка ХДЗ у Франкфурце (пры Г.Гофману, вядомым культурным дзеячу СПН). Галоўны бурмістар Вальман (ад ХДЗ) зачыніў «Кітас» (прагрэсіўныя альтэрнатыўныя дзіцячыя садкі, якія атрымалі дазвол на існаваньне і фінансаваньне ад ранейшага ўраду СПН), разграміў «левы» «Тэатар у Вежы», сур’ёзна ўмяшаўся ў структуру народных унівэрсытэтаў і загадаў зачыніць сэмінар для вывучэньня палітыкі. Іншыя прыклады адпаведнай камунальнай палітыкі ў Р.Зількенбоймэра (1980).
13. Праўда, спачатку толькі ў ФРН. Я не палічыў за патрэбнае згадваць НДР і краіны ЭС — камунальная палітыка якіх, безумоўна, уяўляе вялікую цікавасьць, — таму што для гэтага спатрэбіўся б аналіз, які сягае за межы гэтага артыкулу. Той факт, што ўжо ёсьць нават пабрацімскія сувязі гарадоў паміж заходненямецкімі камунамі і камунамі ў вельмі аддаленых рэгіёнах Зямлі (такіх, як Японія ці нават Нікарагуа), падказвае паліталёгіі, што трэба займацца ня толькі камунальнай палітыкай ФРН. Добрыя спасылкі ў Фойгта (1984).
Літаратурныя жаролы
Выкарыстаная літаратура
Abendroth, Wolfgang / Lenk, Kurt (Hrsg.) 1968: Einführung in die Politische Wissenschaft, Bern / München.
Alt, Robert 1958: Kinderausbeutung und Fabrikschulen, Berlin (DDR).
Ellwein, Thomas 1971: Politische Parteien und kommunale Öffentlichkeit; in: Archiv für Kommunalwissenschaften, Jg. 10.
Emenlauer, Rainer / Grymer, Herbert u.a. 1974: Die Kommune in der Staatsorganisation, Frankfurt/M.
Evers, Adalbert / Lehmann, Michael 1972: Politisch-ökonomische Determinanten für Planung und Politik in den Kommunen der Bundesrepublik, Offenbach.
Fraenkel, Ernst/Bracher, Karl Dietrich 1957 ff: Staat und Politik (Das Fischer Lexikon), Frankfurt/M.
Fülberth, Georg 1984: Konzeption und Praxis sozialdemokratischer Kommunalpolitik 1918–1933 — Ein Anfang, Marburg.
Gablentz, Otto Heinrich von der 1965: Einführung in die Politische Wissenschaft, Köln / Opladen.
Gau, Doris 1983: Politische Führungsgruppen auf kommunaler Ebene, München.
Grauhan, Rolf-Richard (Hrsg.) 1972: Großstadt-Politik, Gütersloh.
— (Hrsg.) 1975: Lokale Politikforschung, 2 Bde., Frankfurt/M.
— / Lidner, Wolf 1974: Politik der Verstädterung, Frankfurt/M.
Grossmann, Heinz (Hrsg.) 1971: Bürgerinitiativen — Schritte zur Veränderung?, Frankfurt/M.
Heffter, Heinrich 1969: Die deutsche Selbstverwaltung im 19. Jahrhundert — Geschichte der Ideen und Institutionen, Stuttgart.
Heller, Hermann 1963: Staatslehre, hrsg. von Niemeyer, Leiden.
Heimbrecht, Jörg 1984: Das Milliardending, Köln.
Helms, Hans G. / Janssen, Jöm (Hrsg.) 1971: Kapitalistischer Städtebau, Neuwied / Berlin.
Kress, Gisela / Senghaas, Dieter (Hrsg.) 1972: Politikwissenschaft — Eine Einführung in ihre Probleme, Frankfurt/M.
Matthöfer, Hans (Hrsg.) 1977: Bürgerbeteiligung und Bürgerinitiativen, Argumente in der Energiediskussion, Bd. 3, Villingen.
Naßmacher, Karl-Heinz 1973: Politikwissenschaft I, Düsseldorf.
— (Hrsg.) 1977: Kommunalpolitik und Sozialdemokratie. Der Beitrag des demokratischen Sozialismus zur kommunalen Selbstverwaltung, Bonn / Bad Godesberg.
Neumann, Franz (Hrsg.) 1977: Handbuch politischer Theorien und Ideologien, Reinbek bei Hamburg.
Peters, Hans (Hrsg.) 1956: Handbuch der Kommunalen Wissenschaft und Praxis, 3 Bde., Band l: Kommunalverfassung, Berlin u.a.
Roth, Wolfgang (Hrsg.) 1971: Kommunalpolitik — für wen? Arbeitsprogramm der Jungsozialisten, Frankfurt/M.
Scharpf, Fritz u.a. 1976: Politikverflechtung, Kronberg / Ts.
Schiller-Dickhut / Winter, Michael u.a. 1981: Alternative Stadtpolitik. Grüne, rote und bunte Arbeit in den Rathäusern, Hamburg.
Schmals, Klaus / Siewert, Hans-Jörg 1982: Kommunale Macht- und Entscheidungsstrukturen, München.
Schneider, Dieter 1973: Selbsthilfe, Staatshilfe, Selbstverwaltung. Ein Streifzug durch Theorie und Praxis der Wohnpolitik, Hamburg.
See, Hans 1972: Volkspartei im Klassenstaat oder Das Dilemma der innerparteilichen Demokratie, Reinbek bei Hamburg.
— 1973: Die Gesellschaft und ihre Kranken, Reinbek bei Hamburg.
— 1975: Grundwissen einer kritischen Kommunalpolitik, Köln.
— 1976: Die SPD als Kommunal- und Staatspartei, in: Ebbighausen, Rolf (Hrsg.), Bürgerlicher Staat und politische Legitimation, Frankfurt/M.
— 1977: Strukturwandel und Ideologieprobleme der SPD, eine empirische Studie, in: Narr, Wolf-Dieter (Hrsg.), Auf dem Weg zum Einparteienstaat, Opladen.
Silkenbeumer, Rainer (Hrsg.) 1980: Kulturarbeit. Die Innenpolitik von morgen, Hannover.
Thiele, Grete (Hrsg.) 1980: Kommunalpolitik, Gegenwart und Perspektive, Frankfurt/M.
Unruh, Georg-Christoph v. 1964: Der Kreis. Ursprung und Ordnung einer kommunalen Körperschaft, Köln / Berlin.
— 1966: Der Landrat. Mittler zwischen Staatsverwaltung und kommunaler Selbstverwaltung, Köln / Berlin.
Vilmar, Fritz 1973: Strategien der Demokratisierung, Bd. I, Theorie der Praxis, Darmstadt / Neuwied.
Vogel, Bernhard/Nohlen, Dieter / Schultze, Rainer-Olaf 1971: Wahlen in Deutschland, Berlin / New York.
Voigt, Rüdiger (Hrsg.) 1984: Handwörterbuch zur Kommunalpolitik, Opladen.
Weckbach, Stefan 1981: Polit-ökonomische Untersuchung der Entstehung und Bewältigung städtischer Probleme, Königstein / Ts.
Wehling, Hans-Georg (Hrsg.) 1975: Kommunalpolitik, Hamburg.
Weitensteiner, Hans-Kilian 1976: Karl Flesch — Kommunale Sozialpolitik in Frankfurt am Main, Frankfurt/M.
Werner, Axel 1978: Unsere Städte, Entwicklung — gegenwärtige Situation — Entwicklungstendenzen, Hessische Landeszentrale für politische Bildung.
Wollmann, Hellmut (Hrsg.) 1980: Politik im Dickicht der Bürokratie — Beiträge zur Implementationsforschung, Opladen.
Ziebill, Otto 1972: Politische Parteien und kommunale Selbstverwaltung, Berlin / Köln / Mainz.
Zoll, Ralf 1972: Gemeinde als Alibi, München.
Карысная літаратура
Aich, Prodosh (Hrsg.) 1977: Wie demokratisch ist Kommunalpolitik? Gemeindeverwaltung zwischen Bürgerinitiativen und Mauscheleien, Reinbek bei Hamburg.
Blanke, Bernhard u.a. (Hrsg.) 1986: Die zweite Stadt. Neue Formen lokaler Arbeits- und Sozialpolitik, Opladen.
Bullmann, Udo / Gitschmann, Peter (Hrsg.) 1985: Kommune als Gegenmacht — Alternative Politik in Städten und Gemeinden, Hamburg.
Ellwein, Thomas 1968: Politische Verhaltenslehre, Stuttgart.
Frey, Rainer (Hrsg.) 1976: Kommunale Demokratie. Beiträge für die Praxis der kommunalen Selbstverwaltung, Bonn / Bad Godesberg.
Handbuch der Kommunalen Wissenschaft und Praxis. Hrsg. von G. Püttner, 6 Bde., Berlin u.a. 1985.
Hesse, Joachim Jens (Hrsg.) 1986: Erneuerung der Politik . Stadtpolitik und kommunale Selbstverwaltung im Umbruch, Opladen.
Hollihn, Frank 1978: Partizipation und Demokratie, Bürgerbeteiligung am kommunalen Planungsprozeß, Baden-Baden.
Krämer, Jürgen / Neef, Rainer (Hrsg.) 1985: Krise und Konflikte in der Großstadt im entwickelten Kapitalismus. Texte zur , Basel u.a.
Püttner, Günter (in Verbindung mit den kommunalen Spitzenverbänden) (Hrsg.) 1982—84: Handbuch der kommunalen Wissenschaft und Praxis, Berlin.
Väth, Werner 1985: Lokale Politikforschung; in: Politische Vierteljahresschrift—Literatur, 2 / 85.
Зацемы рэдактара
1. «Аленская праграма» (назоў паходзіць ад нямецкага места Ален, у якім быў прыняты дакумэнт) была ўхвалена 3 лютага 1947 на зьезьдзе ХДЗ. У прэамбуле дакумэнту між іншым сьцьвярджаецца, што «капіталістычная сыстэма эканомікі разыходзіцца з жыцьцёва важнымі дзяржаўнымі і сацыяльнымі інтарэсамі нямецкага народу». Праграма складалася з пунктаў «Новая структура нямецкай прамысловасьці», «Зьмяненьне дачыненьняў паміж работнікам і працадаўцам на вытворчасьці», «Плянаваньне і кіраваньне эканомікай» і г.д.
2. Тут намінка на рэфармісцкую праграму СПН, прынятую 15 лістапада 1959 году ў нямецкім горадзе Бад Годэсбэрг.