Драмы
Юхнавец Янка
Успамiны
(Дзея першая i другая адбываецца бы ў кiно-фiльме; можна сказаць, гэты твор да чытаньня)
Дзея Першая
(Летнi сонячны дзень, нi хмурынкi на небе. Крыху воддальку вiднеяцца пушча, зiхнея лука ракi, i невялiкае балотнае возера. Двое, мужчыны, iдуць па ўзьбярэжжу досыць шыракаватай рэчкi, што ўпадае да ракi. У iхных руках рыбалоўчыя снадзiвы; iдуць памалу, часта прыпыняюцца: азiраюць рэчку. Iхная гутарка стала чутней.)
Першы: (прыпынiўшыся) Дык во-о што?
Другi: А нiчога. Уторвую нiчога! Гаворацца пра гэта бадай штодня, бо ведаюся з табой ад маленства... але я старэйшы за цябе, i я з досьведам жыцьця, таму не падкнiчавай мяне супроць цябе.
Першы: Жыцьцё? Жыцьцё як слова, i ягоны сэнс я цемлю разам з iншымi людзьмi адным наўцёмам: яно вось, пакуль iсную, я жадаю жыць, адчуваць i мець тое-сёе...
Другi: А прынамсi: што?
Першы: Зусiм маленькае... (ён пачанае крэсьлiць вудовiшчам квадраты на зямлi). Добрага суседа каля маёй сялiбы, хоць мая сялiба яшчэ не збудаваная... каб кожны раз, пасьля працы, ведаць: я вяртаюся да роднага кутка, дзе пахне любiмай стравай, дзе вадрыць маiм целам, дзе бачу рэчы цi партрэты людзей, якiя пачалi маё жыцьцё i памаглi мне ў нешчасьцi вайной, бо гэтакае было i здаралася... Пра маленькае, што належыць мне, я магу казаць шмат. Я люблю дарыць яго!..
Другi: А я супраць гэтаму!
Першы: (крыху ступаючы ў кiрунку рэчкi) Некаторыя людзi ад дастатку i дабрабыту губляюць чуцьцё меры ўласнасьцi, але толькi напакуль... Вось чаму торкаешся сваiмi думкамi, што напiсаў у невялiкай кнiжцы-успамiных: яны мае, яны належуць мне? Яно маё бяз азiрку!
Другi: (крыху крыўдна) ...i не аддам iх нiкому. Я кроўю аблiваў iх!
Першы: Сваю цi зь iншых?
Другi: У збанок не зьлiваў нi маю, нi iншых. Кроў ёсьць кроў! Ня твая справа далпасiць мне!
Першы: Я заўважыў, даўно заўважыў, што любiш аглядаць сябе бы пастаўленым вiдошна на пэдысталь... стаiш на iм, цi можа гнiбеш у сваiх мроях-выдумках?
Другi: Судзьдзём хочаш быць?
Першы: Не, падсудным жадаю. Падсудным, што ня любiць адказваць судзьдзям, а асуджваць iхныя пытаньнi й наўмеры асудзiць мяне выверчанай законамернасьцяй.
Другi: Лепш да ракi пабарзьдзiм, а то месца зоймуць наша... сяньня-ж нядзеля. (iдуць)
Першы: Зноў чую маё, маё.
Другi: Не падцяквай! Я таксама маю права шчасьлiвым чуцца, хоць i ў неспадобе свайму: хачу нюхаць свой пот. (моршчыць нос)
Першы: Але! Люблю маё...
Другi: Я разумею цябе, i не ўпiсваюся тваiм суседам быць...
Першы: ...бо старэiш.
Другi: Памыляешся. У старосьцi людзi становяцца больш цынiчнымi. Нахабна абмацоўваюць утрачанае ў ранейшым жыцьцi.
Першы: (пахопна-уцемна) Уваходзiш у газард, як калiсьцi вайной. Пашануй сябе! Даруй мне, я хацеў сказаць: пашануй iхных.
Другi: Я старэйшы за цябе. Мушу верыць у што паверыў. Таму магу назваць цябе самым брыдкiм словам, каб абаранiць сябе.
Першы: Абаранiць сябе? Вайны больш няма. Жывi цiхатой сваёй душы.
Другi: (крыху адвярнуўшыся) Сваёй душы? Я нiколi не дзялiў яе. Я толькi баяўся i баюся болi майго цела.
Першы: А душа ад цела ня жыве далёка.
Другi: Утопiя! Цела не адолея, душа твая надвор’я поўна сонца, няма хмараў, а неба захмараная — чакай перамены...
Першы: (урывiста) ...але дзень аб’яўляецца, прыходзiць!
Другi: Ты пачынаеш навучаць мяне?
Першы: Навука мiнула. Спадзяюся жыцьця. Я ня жыў яшчэ, як трэба чалавеку жыць.
Другi: Не разумней, калi ласка! Адчуваюся пакрыўджаным табой, таму дазволю ацанiць цябе, паказаць табе, хто ты... Ты як рэчка гэтая цячэ, iмкне зьлiцца iз ракой...
Першы: (зноў урывiста) А вось ад сяньня я нарывiсты чалавек, i гэтага-ж каня-чалавека, наравiстага, не запрагнуць больш. Ён хоча цягнуць толькi сваё жыцьцё, i клапацiцца пра дарожоных яму.
Другi: Што тады ад твае мэты астанецца?
Першы: Няхай шкiлет.
Другi: Навошта нiшчыць сябе?
Першы: Каб iншыя гэтага не рабiлi.
Другi: Што з табою сяньня?
Першы: Даўно героям быў. Хачу зноў адчуцца iм.
Другi: (бы насьмешна) Пасьля вайны памеркаваў?.. А ўсё-такi я зрабiў цябе героям... Памятаеш бункер каля мястэчка? Нiколi не забудзеш! Цьвярдзiў, бы цыркун ўзапечку: — Зьнiшчыць! Зьнiшчыць iх! Што не каштавала нас — зьнiшчыць!...
Першы: Карацей гавары. Карацей! Апраметныя ў гутарках i дзеях хутчэйшыя.
Другi: А-а, тады карацей! Падчас вайны з маiх кален кроў цякла таму, што абвярэдзiў паўзучы далей ад куляў. Маё аблiчча, здрапаная сухiмi тарчакамi пушчы, ведала калi трэба ўцякяць ад сьмерцi, наўпярэймай сьцiгаванага ваўка...
Першы: Не! Не! Пра мяне кажная даканчвай...
Другi: О-о, праўда! Ты да таго бункера першым падпоўз, бачыў праз бiнокаль. Калi зьбiраўся гранату кiнуць у празорыц, тваю нагу падстрэлiлi. I ты, мо ад страху, папярок празорца звалiўся, кулямёт варожы засланiў.
Першы: Я справiўся кiнуць гранаты ў празорцы бункера.
Другi: Мне ўсёдна! Бяз геройства ты мог забiтым звалiцца на кулямёт...
Першы: Мы сяньня рыбы не наловiм i перамовы: хто быў, i ня быў мець, тое што мае, няскончым... А прызнацца: я жадаў ад цябе пачуць. Даўно пачуць!..
Другi: А што?.. Мне ўсёдна, славячы цябе, i сам прыславiўся.
Першы: Шкадую, не казаў раней пра гэта.
Другi: Будзе мiр! Шаную тваю гордасьць людзкую, а ты шануй мяне?
Першы: Не жадаю!
Другi: Дзеля-вошта ўсё?
Першы: Пра ненавiсьць да цябе ня думай. Адно хачу сказаць, нарэшцi, пакiнь наўмер: — Я iнструктар твайму розаму... Надойчы ты адважыўся сказаць: Як блага гралi ўсе ў аркестры самадзейным пад тваiм кiраўнiцтвам.
Другi: Няўжо я гаварыў пра музыкаў?
Першы: (квялiва) Але першую нагароду прысудзiлi за тое, што некалiсьцi героям вайны быў... Так?
Другi: (кiдае рыбныя снадзiвы на зямлю) Штосьцi здарылася з табой... ну, больш сьвятарна: з тваёй душой!
Дзея Другая
(Шырокi затон ракi. Неба чыста-азяровае. Крыявiд высутупае на небакрай аж за зялёнай сьцяжы пушчы; усьцяжная сенажаць ад ракi)
Другi: Паставiм жыўцоў на шчупакоў, ды пад куст, у сьцень.
Першы: Я хачу на сонцы быць.
Другi: Зы мной не выпеш?
Першы: Не.
Другi: Тады з сабою падзялюся.
Першы: Iз сабой дзялiўся ты...
Другi: Пакiнь пра гэта думаць. Радзьвей думай, ад каго залежым. Не забывайся: мы залежныя ад улады.
Першы: Навошта прызнаешся?
Другi: Пра гэта думаў.
Першы: Няма прычыны?
Другi: Прычыны ад рэчаў i ад дзеi прыходзяць.
Першы: Не патрабуй салюту маiм дзеям i прылукам. Зьявiлiся ад таго: я жывы яшчэ.
Другi: Тады адкiнь прычыны ад прычынаў.
Першы: Я досьвед маю. Я непакiнуты сабе самiм.
Другi: Адкiнутым будзь у мамэнту асабiстае свабоды.
Першы: О не! Я нiколi не палажу галаву маю памiж тваiх ног. (пазiрае за вудаю) Сваё дзеля свайго жыцьця! Не скажу, ад прыроды злы i барбар. Я люблю падпраўку прыроды. Люблю — i добры, пакуль жывеш.
Другi: Ты сваё у свае асяродкi цягнеш... Не разхiнай жыцьця карэньнi — яны самi знойдуць прыць для iснаваньня... Вуду цягнi — нешта падчапiлася.
Першы: (не чапае вуду; iдзе пад куст дзе сядзiць Другi) У маёй дабротнасьцi да людзей i жыцьця не сумнiвайся.
Другi: Дай мне спакой. Прашу! Выпi са мной. Сяньня мой дзень, як ня глядзi: дзень народжаньня надараўся.
Першы: Потым?
Другi: А-а потым? (азiрае Першага) Дзеля чаго гутарка пра дабротнасьць? Ты-ж мяне ранiш i сябе самога.
Першы: (больш падступна) Мо ад таго такi прыгожы дзень, мо ад таго шукаем тых, што бяз часу пайшлi ў руку сьмерцi.
Другi: О неспадзеўны дзень! (у посе да неба) Ён адчуваецца сьвятым, i ў веры сьвятой, мiнулай вайны, сам дзеля сьвятасьцi гэтай, нiшчыў людзей i дабро iхнае. (пазiрае на Першага). I вось цяпер ты герой-гарой! Задавольваўся дзеля свайго геройства помстай i сьмерцяй.
Першы: Усё сказана сяньня, цi можа больш скажыш? А калi так, дык на сваю карысьць, на сваё апраўданьне. (прысядае каля Другога; глядзiць на вудовiшча — прыгiнаецца...) Вось скажы, чаму ты растрэлiў тую бабульку?
Другi: (упэўнена) Вайсковым плянам перашкаджала. Разам з намi старэча адступаць ня магла.
Першы: Памятаеш, што яна казала? Усё ахвяравала вам: сыноў дваiх i усе спажыткi iз сьвiрана; я хачу бачыць iх пасьля вайны жывымi, хачу зноў крануцца iх. А ты сказаў: — Айчына большая, чым ты i твае сыны!.. Расстрэлiць. Карнiкi ад яе пра нас даведаюцца... i ты сам растрэлiў яе. У маршчакi старэчага лобу стрэлiў.
Другi: Чаму-ж тады не заступiўся?
Першы: Шкадую... i можа не шкадую... бязумства творыць цароў.
Другi: (махнуўшы правiцай) Запозьненае шкадаваньне не памагае!.. Ты ў нянавiсьцi да немцаў, у спадзеве астацца жывым, кропляй розуму асiлiваўся як захавацца. Але Айчыну мець — не памылка! (парывiста) Я ўспомню больш. Памятаеш тую шырока-плечую, даўгатварую жанчыну?
Першы: Памятую.
Другi: Дык вось, сэрца-балючы, што любiць адказваць каротка цяпер, i як некалiсьцi, перад мной iз зброяй у руках: — Так ёсьць, камандзер, заданьня выканую!..
Паслухай, шаптаў мне: — тую жанчыну я пагарджаю. (крывiць аблiчча) Адважалася дзеля сваёй шкуры застрэлiць родная дзiцiня, каб яно не плакала ў пушчы i не выдавала нас усiх... А мы-ж сiла былi, мы абаранялiся ад ворага i нiшчылi яго... Ах, сябёр! Я даўно заўважаў: то не пашаны, нi прывiтаньня да мяне ня знойдзiш. Па-твойму, я вiна ўсiх пакутаў зямных? (зьменлiва) Прызнайся: ты пагарджаеш мяне, цi мо так, да сумленьня клiкаеш?
Першы: Да сумленьня? Яно не магчыма.
Другi: Ты як дурань захоўваешся... Што хочыш ад мяне? Каяньня? Разбурэньня, што тварыў я i ты?.. О не! Чалавечае жыцьцё кароткае! Пакаленьне наша знойдзе, што трэба разбураць, а што будаваць i тварыць, тварыць. (iдзе да вуды; падчэпленая рыба цягне валасьню ува ўсю шырынь ракi; пакiдае, зноў уторквае вудзiлiшча ў узьбярэжжа). А ўсё-такi, навошта на сьвеце вечная вiноўнасьць?
Першы: Бо злачынцы жыцьця ёсьць.
Другi: Ад гэтага прысуду ў мяне анiколькi ўражаньня. (да неба) Сяньняшняе неба поўная толькi сонцам, уразiць мяне. Вiтаю наша адвечная сьвяцiла! Сяньня ў мяне толькi страх. Страх, што я астаўся жыць. Страх ад мiнулых здарэньняў... Можна ня верыць у бога, але чалавеку трэба верыць... Наканаваньне было дурное для мяне. Таму i не паважаю тваё “мець”. Я жадаў “мець” ад свайго спрыту-здольнасьцi, каб потым “мець” прыносiла мне, дабаўляла, што разам дзялiлi ў нядолi вайны i змаганьня... Дзе развязка ў прызвольлi?
Першы: ...i не здарылася. (на твары i ў позiрку асуднасьць да Другога) Пуп астаўся на жываце — жывi!
Другi: Налiваю — вып’ем за маё народжаньне, за плебеяў, якiх у людзкiм жыцьцi вельмi й вельмi шмат.
Першы: Сам пачаў, сам i ўторвай.
Другi: (налiвае гарэлкi) Жыцьцё — прынука. Патрэбы жыцьця прымушаюць усiх да ўсяго. (падумаўшы) Няхай i да злога. Апошняе сказаў, каб цябе задаволiць. (выплёсквае гарэлку) Чаго нахмураўся? Вiтай мяне!
Першы: (адыйшоўся да ракi; паглядзеў на вудзiлiшча — яно зноў зыгнулася; Другi пазiрае за iм, замаркоцiў цiхотны напеў) А тады на зямлi усе вiноўныя. Вiноўнасьць зьнiшчаецца вiноўнасьцяй. (неспадзеўна) Даруй мне, але тое дзiцiня ад даўгатварай, у часе вайны ад цябе нарадзiлася. Пад кусьцiкамi рабiлася й пад кусьцiкамi пахавалася. Цi патрэбна помста за яго?
Другi: Яно не жыве — сцерана жыцьцём у патрэбе. У нас абаiх тое самая было. Амiн! Мой сусед знаёмы сябра! А-а! (ён спакмечвае. Першы пачынае яго бiць; разбуджаецца. Ускаквае нэрвова з пасьцелi, падбегае да вакна, шырока расчыняе яго. На знадворку раняшняе сонца; птушыны сьпеў; вакно у сад. Дзея, што адбывалася у сьне i паказана праз кiно-фiльм, працягваецца на яву. Iмя Другога — Зыбайла.)
Зыбайла: (адыходзiць ад акна, усхвалявана клiча) Алена! Алена!
Алена: (з кухнi) Чаго табе? Iду. (уваходзiць да спальнi)
Зыбайла: Сяньня нядзеля цi буднi дзень?
Алена: Ня буднi, а нядзеля — адпачынак.
Зыбайла: Ня буднi — а нядзеля. (сядае на ложак, падумаўшы) Страшна... страшны сон. Гэты Недабайла зь мяне жывога кiшкi цягне, нават у снох.
Алена: (абыякава) Блiны прыгараць. Слухаць няма часу адно i тое: сьнiў... i сьнiў. (выходзiць)
Зыбайла: (цiхотна) Блiны прыгараць. (ходзiць па пакоi спальнi; чуцень тахканьня насьценнага гадзiньнiка; глянуў на яго) Якая рань яшчэ, а ён? Сядзiць дзесьцi з Цiмкам-дурням i вудзiць рыбу. Цiмка апавядае яму, што белая можа пагаржаць чырвоная, сiнiм стацца; а потым вазьмi гэтую рыбiну - яна завялiкая для мяне. А потым ад Алены слухаць: шкада Цiмку... Шкада, шкада! Хто шкадаваў мяне? Добра, што жывым астаўся... Я люблю вайну... Цiмкамi i Недабайлымi толькi i камандаваць. (зноў падыходзiць да вакна; расставiўшы ногi, бы стаiць на чымсьцi хiсткiм) Зьлева: ворага кулямётным вагнём, зправа: Нядбайла гранатамi iх... Справядлiва, хлопцы! Справядлiва i дакладна! Наша узяла! (зноў ходзiць) Дурань! Самы сапраўдны дурань! Як Цiмка — я... Мне нiчога ня трэба. Мне 35 год — 35? Магло быць i 60, але быў-бы той самы Зыбайла. Маё прозьвiшча Зыбайла, яно ворагам прыносiць непакой. (клiча) Алена! (яна з кухнi — Няма часу) “Няма часу”. Час таксама гарыць, ад гарэньня попел астаецца”, — напэўна-б, сказаў Цiмка. (уваходзiць Алена)
Алена:(вясёлая, абдымае Зыбайлу) Будзь з мной добры i церпялiвы. Я цi не цяжарная. (усьмешна-пяшчотная). Нараджу табе дачку. Сыноў ня трэба. У кадэцкую школу выправеш — буду зноў адна. (бы не гаварыла ранейшая, пазiрае у вакно i на гадзiньнек на сьцяне) Добрае надвор’я сяньня. Мо пойдзем у рэку купацца?
Зыбайла: (дражлiва) Пойдзем... пойдзем. Хоць-бы раз было: ня пойдзем! Пабудзь са мной... дома, з дома вулiцы пачынаюцца, а рака пудаў ня творыць, — магчыма, сказаў твой брат Цiмка.
Алена: Неспадзеўна у злосьць кiнуўся?
Зыбайла: А навошта пытацца? Я чуюся непатрэбным, лiшнiм чалавекам каля цябе. Ты настаўнiца, а я герой... герой вайны — рахункавод на чыгуначнай станцыi... Даруй, Алена! (яна не зусiм уражлiвая — ня ўпершыню гэтакiя гутаркi зь iм) Дурны сон сьнiўся, таму ненатва чуюся. (люба) Гатуй сьняданьне, а тады на раку пойдзем. (падумаўшы) Нешта сын лiсты не прысылае...
Алена: Ты забыўся? Учора лiст прыслаў i фатаграфiю. (глядзiцца ў люстэрка на шафе) Мужайным зрабiўся. На цябе падобным робiцца — паўнея, а я люблю мужчын стрункiх. Таўстуны заўсёды бубнявяць, як бочкi парожнiя, а стрункiя хлопцы шумлiвыя, вясёлыя, як сасна ў бары.
Зыбайла: (прывольна-моцна) Тоўсьценькi! Таўставаты! Бубнявiць!
Алена: (азiрнуўшы ягоны твар, люба абдымае) Ня злуйся. Нараджу зноў сына... няхай сына, i табе будзе турбота: — Алена, ён мокры! Алена, дай малака яму — плача! (адступае) Апранайся — сьнедаць будзем. (выходзiць)
Зыбайла: (апранаецца) Малака дай... мокры ён... сына нараджу зноў. (сядае на ложак з незусiм апранутай кашуляй) Я ведаю, што я хачу. (рукой у бок дзьвераў) I тым часам, ня ведаю. Прынамсi, яна ведае: вучань Раман вельмi здольны ў алгэбры,вучань Iгнат разумны, але гультай, значыць, корань вылiчаны. Як яна спраўляецца iх навучыць усяму? (едлiва да сьцяны) А я ведаю, хоць i быўшы,але афiцэр армii, магучай армii. (апрануе кашулю, iдзе да вакна; за вакном летняя вясёласьць: клякочуць буслы, сьпяваюць птушкi) Я прызвычаiны да рэзьлiвых слоў, а не да сьпеваў птушак. Я афiцэр. Сынтымэнты з салдатамi не ратуюць жыцьцё афiцэра. Абавязкава гэтаму павучу сына... Ён таксама па мацеры ўдаўся: панцэры, тэхнiку спадабаў, шумець, як сосны ў бары. Лепш пяхотнiкам будзь — будзеш езьдзiць, будзеш бегаць, уцякяць ад куляў. (прыседае) Усё шпаркае, тэхнiчнае замоўкне прад табой... замоўкне, iржавець будзе. (з кухнi голас Алены: — Iдзi сьнедаць. ён не барзьдзiць: аглядае вайсковыя штаны) Яна здольная настаўнiчаць, гатаваць сьнеданьне, i хэ! — прымушае мяне купацца ў рацэ. (гадзiньнiк адбiрае ранiшнiя гадзiны) Я мушу папярэдзiць яе: наймi дамаведку. Не! Не! Што буду рабiць тады сам?.. Чакаю другога сына... Рахункавод чугуначнае станцыi лiча дзяцей ад настаўнiцы. (уваходзiць у кухню, там Цiмка) Ня чуў вашых галасоў.
Цiмка: Добрай ранiцы! Позна сьпiце, таварыш Зыбайла... А мы з Нядбайлым ужо лясны пажар патушылi. Ажно у вашай гасподзе дымам пахне... А ранiца, з ранiцаў цудоўная! (да Алены) Сястра, скажы Зыбайлу: ранiца чароўны час. (глядзiць на Зыбайлу)
Зыбайла: (налiў гарбату, удушлiва панюхаў паветра), I сапраўды смуродзiць iглiцымi пагарэлымi... А сястру, маю сужэнку, не турбуй. За вельмi, апошнi год, прыкараскаўся да яе. Чаму не пайшоў з Недбайлым рыбу вудзiць?
Алена: (урыдлiва) Ня твая справа, таварыш Зыбайла!
Зыбайла: (бязурзьвiла) А чаму не? Ты ведаеш, хто ён. (а потым бярэжлiва, што сказаць) Ён звычайны сацыяльны непатрэбак. На ганьбу, але так.
Алена: (з непаказнай празiрлiвасьцi да Зыбайлы) Цiма, садзiся, ах мой люботны, ты ўжо сядзiш, пi гарбату. Я радая, што ты прышоў. Даўно бачала цябе.
Цiмка: Дзякую! Так, сястра, даўно бачылiся, ажно два днi таму. (сьмяецца) Два днi таму, сястра! Дзьве ахвяры дзеля самiх сабе у любовi й спачуваньнi...
Зыбайла: (з невыйдным сарказмам) I за два днi, бы за два тыднi, што небудзь надумаў новае цi не? (сядае каля Цiмкi; Алена надалей каля кухонай плiткi)
Цiмка: (да Зыбайлы) А як сказаць? Адкажу на заўвагу вашэцiву. Вы гавораце пра сацыяльных непатрэбкаў? Так? Дык я сацыяльны непатрэбак, а нiчога толькi, патушыў лясны пажар.
Зыбайла: (дражлiва) Вы чалавек хцiвы — усюды пабарздiш. (папiвае гарбату)
Цiмка: Можа хцiвы дзеля свайго... Зыбайла, я патрэбны, ажно прашуся перад вамi. Я не сьвятыня ў стылi сучаснасьцi, але магу быць падмуркам яе. Не асуджваю, што першыя пачалi яе. Усе яны людзi, што палохаюцца дня-заўтра. Яны выбiраюць iнтырэс да свайго жыцьця... Зыбайла, вы таксама грамадская няроўнасьць.
Зыбайл: (адыходзiць) Я не хачу есьцi.
Алена: (да Цiмкi, падносiць блiны) А ты еш!
Цiмка: (усьлед Зыбайлу) Каб паслухалi мяне больш, дык, пэўна, знайшлi-б месца памiж вашых словаў маiм словам.
Зыбайла: (неазiраючыся) Добра, Цiмка. До-о-бра! (зачыняе дзьверы да спальнi)
Алена: (на аблiччы спачувальнасьць) Ты быў у лекароў? Цi мо зноў адмовiўся наведаць iх?
Цiмка: (усьмiхаецца, сядае вачней у крэсьле) Сястра, якая ты клапатлiвая!.. Лекары, лекары, а лекары чэрцi звычайныя, памагаюць людзям не памерцi, а самi першыя памiраюць... Я няхворы, сястра.
Алена: Слухайся лекароў. Памогуць, калi ня сяньня, дык заўтра. Мэдыцына зрабiла вялiкi прагрэс... Ты будзеш зноў настаўнiкам. Я i ты будзем настаўнiкамi аж да нашае сьмерцi.
Цiмка: (утаропна) Сястра i брат — настаўнiчкi, гардлiвыя сваiм наўмерам у жыцьцi... (хлопна на грудзях) Ужо колькi год не настаўнiчаю! Мiнула вайна, вайну чакаюць, а я? Сястра, я працаздольны пэнсiянэр, два днi на магiлiцах жыў. Маміну i татаву магiлу парадкаваў i ўпрыгожваў.
Алена: (гладзiць яго па скронi) Ты заўсёды добры i спачувальны. На гэтым сьвеце для мяне толькi ты i я... (цiха) Ня буду даканчаваць мой сказ... Сьнедай! Вяртаючыся ад ракi, зойдзям на магiлiцы. Ужо даўно ня была там. Пахаваныя, пахаваныя... А яны жывымi сьняцца...
Цiмка: (абы гаварыць; разсовае на сьцяж стала абое рукi) Дзякую, сястра! (Алена iдзе да спальнi, адтуль нямоцны Зыбайлы голас: — Бяз яго прашу... бяз вар’ятаў,калi ласка.)
Цiмка: (устае ад стала, i бы кажа, прымаўлае, цiхавата-пэўна) А па-мойму дурна думаць, што чалавек палохаецца сьмерцi. Ён найбольш палохаецца палiтычнага i сацыяльнага тэрору, якi аднiмае паўнату жыцьцёвых адчуваньняў, што зьявiлiся ад першага дня народжаньня... (ахоплiва) Не, грамадзяне, трэба iнакш сказаць. (рэзка адчыняе дзьверы кухнi на знадворак; спыняецца) Тым, што жывуць страхам сьмерцi, парадзiм не адмаўляцца шукаць месца ўва усялякiх страхах. Патомства людзкое стварылi вельмi шмат страхоцьцяў, яно насьледна ў iх астаецца...
Алена: (вяртаецца iз спальнi) Брат, зараз пойдзем. Са мной пойдзеш.
Цiмка: Я чуў: — Вар’ят, з вар’ятам дзе там вадзiцца? (бярэ Алену за руку) Я чую твае рукi, жывыя, цёплыя рукi. Я разумею цябе i ўсiх людзей побач... так-гэтак, я — вар’ят, я ня ўмею вясёлым быць. Не ўмею забыцца, што напаткаў пад час майго жыцьця, бо памятаю яго, як i ты памятаеш сяньня: брат, заўтра Цiмка.
Алена: Радзьвей да лекароў хадзi, вылечуць цябе.
Цiмка: Ха! Вылечуць. Што вылечуць? Высякуць, выдубавяць непатрэбнае дупло ў дуплiстым дрэве? А я не дупло. Я маю рукi й ногi. Вочы бачуць: я i ты жывём, але мне тхне ад людзей, якiя хлусяць, крыўдзяць iншых i сваё iснаваньне... Сястра, я — здаровы, жыцьцядайны Цiмка. Я магу навучаць дзяцей, i нават бацькоў iхных. (прыгнечана-лiрычна) Сястра, як люба было ранiцамi iсьцi да школы! Раса зiгцiць, або сьнег iскрыцца. Неба, зямля шугае уселякiм голасам да вуха. I дзецi, маленькiя, яшчэ не зусiм разумныя чалавекi, вiтаюць: — Добрай ранiцы, настаўнiк!
Алена: Не хвалюйся, брат! Усё будзе добра i шчасьлiва. Мы будзем разам навучаць дзяцей... Мы нiкуды не паедзем адгэтуль, хоць муж i дамагаецца пераезду-пераводу...
Цiмка: Сястра, мы-ж дрэвы, выраслыя на адным месцы.
Зыбайла: (уваходзiць) Каторая гадзiна?
Алена: (бяз увагi) Цiмка, я зараз перамяню вопратку i пойдзем да ракi... не турбуйся пра гадзiны. (выходзiць)
Зыбайла: (з вiдавочным квяленьням) А як з канцэртам? Памузычыш нам пра “Чарта i Музыку”?
Цiмка: Я адмовiўся. Я папрасiў дазволу зрабiць даклад...
Зыбайла: О-о! Даклад нават? А што па-твойму даклад значыць?
Цiмка: У нас, у чугуначным пасёлку, i у мястэчку не разумеюць ,чаму быў i не стала Цэзара; навошта прызыдэнты, прым’еры i правадыры ёсьць. (Зыбайла ўсьмiхаецца, а тады азiрае прычоску у кухоннай шкляной шафе) Людзi твораць няпiсаную эвангэлiю, самi сябе абожваюць. А жывуць, як усё людзкае жыве на зямлi... (падняўшы правiцу) Багi нябесныя, i наш Ярыла-бог, не хавайцеся за намi, мы вам сьвятло.
Зыбайла: (прысядае да Цiмкi) Слухую я зайздрошчу вам (скаратна-жартоўна) “Вам” можаце ўяўляць з вялiкай лiтары!
Цiмка: (спакойна) Вы, таварыш Зыбайла, чалавек канцылярскi, таму мусяце ведаць, дзе пiсаць зь вялiкай лiтары. (пахопна) А калi сястры маёй ня бачу, здаецца, ўсё пустое навакол...
Зыбайла: А вось, прынамсi, мы паедзем адгэтуль сяньня цi мо заўтра, што будзеш рабiць?.. Ты мусiш iсьцi да бальнiцы. Грэх вазiцца з табой...
Цiмка: У старавечнасьцi сьвятыя, а iх было шмат, цуралiся грэшных асалодаў жыцьця, але любiлi гладзiць жаночае цела, i казаць пра канец сьвету, а гэты не найбольшы грэх на iхных душах. Мабыць, Бог даручыў iм гэткая, а ня iхнае вяшчунства... Вы кажаце паедзеце ад гэтуль? Добра зробiце. Таму сьвятому чалавеку i было прыемна дакрануцца жаночага цела. Бо хто астаўся пакаленна сьвятым ад сьвятых? Цiмка? А я, нi сьвяты, бо ад гэтуль паеду, нiдзе нi канчаецца, i не пачынаецца тут на нашай зямлi i дзе небудзь у ненаскiх, iншых. Прырода памятая асобiнаў дзе пасялiлiся падобраму, або по???злачыннаму
Алена: (уваходзiць апранутая у летняю сукенку; у руках кашолка) Хадзем, брат.
Цiмка: (устае з крэсла) Сястра два днiн ня бачыў табе, i за два днi ты перамянiлася. Ты люба выглядаеш. (цалуе ейную руку) (Зыбайла пазiрае на iх, а тады устае ад стала, незнарок бы, на скраю буфэту скiдае вазоньнiк-кветку: не азiраецца iдзе да свае спальнi)
Цiмка: (падбiгае да вазы) Неблагому весьцiцца — ваза не разьбiлася.
Алена: Пакiнь, не падбiрай. (Цiмка спыняе рупнасьць падбраць вазу)
Цiмка: (пазiрней да Алены) Сястра, ня мрой: жыцьцё шчасьця. (цiшэй) Няўжо ён крыўдзiць цябе, маю даражоную сястру?
Алена: Брат, нам пара iсьцi. На магiлiцы трэба-ж завiтаць.
Зыбайла: (з-паўз адчыненых дзьвер спальнi) Можаце iсьцi. Я ??? прыду. Нядзеля аднойчы бывае пасьля сямi дзён працы, i гэты дзень мой адпачынак, асаблiва ўлетку.
Цiмка: Зусiм як праўда, тарыш Зыбайла! Нядзеля ня восьмы дзень. (Зыбайла пагардна азiрнуў яго, зачынiў дзьверы спальнi)
Алена: (стаўляе кашолку на стол, апiраецца на стол рукамi бы ў часе лекцыi ў клася, даволi спакойна але мацнавата) Брат, ты адзiнны у мяне! Мы застарымся i памром адзiн аднаго лiбячы, ды шануючы. (рукой у бок спальнi) Ён ня любiць цябе, хоча адгэтуль паехаць... А дом мой i твой ад бацькоў астаўся я нiколi не адважуся прадаць яго. З гэтай сялiбай у мяне шмат жыцьця i ўспамiнаў. Няхай едзе. А я буду жыць тут i памагаць табе...
Цiмка: (урыўна) Сястра, не гавары гэтак, не гавары даражоная. Мяне супакоiваеш, а сама хвалюшся. Не разумна гаворыш... (сядае на крэсла) ...успомнi лепш, у гэты дзень я скончыў настаўнiцiкi iнстiтут, а празь год i ты, тойсамы, у Рагачове. Нядзiўна, сястра, у Рагачове... мабыць, адтуль i пайшлi ў нашую буднасьць: рагач, рагачы. Рагач супраць рагачоў — бязконцыя рагаткi. яны можа не такiя калючыя. Успамiны толькi, сястра, успамiны памахаюць атрыхнуцца ад усяго нелюбiмага, i прцягваць зноў успамiны, якiя стануцца табе дастойныя... (падыходзiць да Алены) На дыплемных экзамiнах я азначаўся. Мяне вiталi, а потым прызналася: за апошнi рубель купiла мне падарунак. “Раскданае гняздо” Янкi Купалы. (Алена заплакала) Даражоная, ня трэба! Ты вось, пойдзеш на прастор, да кветак, захапiся сваiм целам i розумам. Алена, кветкi у болесьцi не плачуць!.. Лепш буду плакаць я па ????? (азiрна на адпачывальню; цiха) Няўжо ён крыўдзiць цябе, маю сястру?
Алена: (хватлiва выцерае сьлёзы) Хадзем — ня буду плакаць. (стук да уваходных дзьвяраў. Алена i Цiмка iдуць разам адчынiць iх; Алена адчыняе дзьверы)
Нядбайла: Добрай ранiцы! (не уваходзiць) Я да вас. (разводзiць рукамi) Цiмку шукаю, а ён тут як тут, бы баравiк знойдзены ў руках. Напэўна Цiмка разбудзiў сястру прад золакам. (Цiмка ў адказ хлопае люба Нядбайлу па плячу, i бадай уводзiць яго у хату) А ранiца як арэх ядзерны... Хто куды, а я з Цiмкам.
Алена: (пакуль iдуць да стала, неспакметна да Цiмкi) Зыбайла можа ня пойдзе з намi... (мацней) Сядзйце, калi ласка! Гарбату яшчэ маю, не астыла.
Нядбайла: (удзячыць, сядае) Собiла зноў для нас нiчога. Сапраўдная нiчога (пацiрае рукi) Але дабёмся, бязумоўна, дабёмся: дамбу на рэчцы Мажайцы збудуем. Спынiм, загародзiм хутка-цечную. Рыба будзе i млын будзе, i дынаму элетрычную круцiць прымусiць. Адно толькi быць нам упорыстымi дый шчырамi ў наўмеры.
Цiмка: (стаў адзадзя Недбайлы; як заўсёды азначальна) Так-так! Шчырасьць, бадай, прыродны закон. Усё дзеля свае сiлы: мець i быць. Адвечны крух iснаваньня рэчы, або прычыны уражаньня ад гэтае рэчы.
Алена: Я думаю ваша драўняная дамба ня вытрымае напору вады весьнянай. Трэба сiла стрыму... (усьмiхаецца) Можа гарбатай пачаставаць? (упораста глядзiць на Недбайлу) Цэйлонская нават. (а тады пагладзiла, бы кухарка, жывот, адвярнулася)
Нядбайла: Дзякую, толькi што ад свае... Што-што, а дзяцюк пра сьнеданьня, падумаў. (схватна азiрнуе Алену) Цiмка напэўна падзьвердзiць, ён таксама з маёй кагорты.
Цiмка: (не адходзiць ад Небайлы, да Алены) Сястра, мы дамбу збудуем. Я веру, збудуем. Чалавекi у сваiм бытаваньнi мусiць верыць, тады жывецца мiлей... Сястра, ты верыш што дамбу збудуем?
Алена: Збудуем, брат... я таксама памагу. Буду ў школе агiтаваць за твае наўмеры.
(уваходзiць Зыбайла)
Зыбайла: А-а, добрай ранiцы! Чую, чую, не ўтаiце — пра дамбу ўсё гутаркi. А памойму, гэта дурната, самая сапраўдная дурната патрабаваць растраты дзяржаўных грошаў, i адначасна карастаньня дарэмнай працай-суботнiкамi. Я пайду веiць маю сiлу вам. (Цiмка адыходзiць да вакна, водзiць пальцамi кругi на падваконьнiку, а тады разсовае фiранкi, расчыняе вакно, глядзiць на знадворак)
Цiмка: Я чую ўсё... Нядбайла i Цiмка ня будзе прыватнiкам у дзяржаве, мы толькi для дзяржаўных людзей вабiмся...
Алена: (сядае у блiзiнi Нядбайлы) Як люба паслухаць мужа майго i цябе. Прабачце мяне: больш нiчога не скажу...
Зыбайла: (схiнуўшыся прад Аленай) Да ведама вашага: раз, два, тры, мы з рахункавода у начальнiкi падвысiлiся, падвысiўся... Ад панядзелку, а там ажно да нядзелi, й гэтак далей, i далей, буду старшынём чугуначнага-эканамiчнага аддзелу. (адышоўся, ходзячы) Але не жадаецца быць i жыць сярод мядзьведзяў. (пачынае лiчыць на пальцах) Панядзелак, аўторак, сярада, чэцьвер, пятнiца. Ад Цiмкi хоць раз навучыўся, не памылiўся: тыдзень мае сем дзён.
Нядбайла: (жартаўлiва) А Цiмка мне ў помач. Будзе з гацi вада шумець, будзе дым мучны стаўбом, завознiкам, селяням нагода будзе пра усё i пра нiчога пагутараць, знойдзеце усё як у старыя гады...
Зыбайла: (пахопна) Я пра мясцовасьць кажу. Тут усё на вачох. Я не магу скратна падыйсьцi да ёлкi з буслывам гняздом i паслухаць iх клёкат, асаблiва увечары, бо Алена спадсьцерагае, а тады слцярэбiць пытаньням: — Няўжо табе гэта люба?.. Тут усё на вачох. Людзi ведаюць у нядзелю адпачываць, лавiць рыбу, спраўляць хрэзьбiны й вясельлi, а я афiцэр я хачу у вайну, хоцьбы i несапраўдную, а займацца ей. Трэба маладое пакаленьня рыхтаваць да вайны, а не да любошчаў... Шчыра кажучы: мы з Аленай паедзем ад гэтуль...
Алена: Так, мой муж, паедзем, паедзем, але туды, (разьвяла пясьцiмi) Руская гармошка.
Цiмка: (урыўна, не адварачваяючыся ад вакна) Сябры згадзiцца з тарышом Зыбайлым. Самя праўдзiвая на зямлi прырода: зьвер шукае сховiшча, а Цiмка зьвера любiць — паляўнiчы... Прымецеся у сваiх адчуваньнях: выпадкi не асудзiце па свойму. Праўдзiвасьць у адчуваньнi блiжэй да пробы iснаваньня.
Зыбайла: (упэўненна што Алена пагодзiцца зь iм; шапотна) Ужо час адкараскацца ад дурня. За вельмi пракраскаўся да нас. (раптам узбудрожана) Я найбольшы дурань што выратаваў яго у часе бойкi з немцамi.
Алена: Ты жадаеш сказаць: было-б добра каб ён загiнуў, а ты застаўся жыць?
Зыбайла: (да Нядбайлы) Я не магу вытлумачаць iсную праўду пра чалавека што ёсьць цяжаром грамадства.
Нядбайла: (вясёла) Вы супраць мяне таксама, бо дружу iз Цiмкам, i з ягонай сястрой.
Зыбайла: Вы крыху лагадней! Не зь ягонай сястрой, а з маёй сужэнкай, дазвольце заўважыць.
(Цiмка шумлiва зацягвае фiранкi, выходзiць на знадворак. Алена бярэ кашолку)
Нядбайла: Даруйце!
Алена: Хадзем, людзi добрыя, прырода клiчыць! (незласусна-дабраветлiва да Зыбайлы) Вярнуся да дадому, да майго дому, вытлумачу табе, усё вытлумачу, i так, што эканомiку нiчога не застанецца эканомiць. (вясёла-жартаўлiва) Пойдзеш чучалам стаяць у вайсковым музэi. (паказальным пальцам) Там будзеш пыл эканомiць. (шпарка выходзiць)
Нядбайла: У вас штосьцi не ў зладзе?
Зыбайла: (нясьмешнай усьмешкай) Не турбуйцеся! Сям’я — як уселякая сем’я, адзiн дзень: сям’я бяз нейкiх сумнiў, а на другi: капрызы. Багна якую можна перайсьцi, напэўна, нам уцьвердзiў Цiмка...
Нядбайла: Прабачце тады! Добрага дня вам! Я хоць i нядзеля сяньня, а заняты... Пазнавата, але iду на цэлы дзень вудзiць рыбу, дый i Цiмку запросiў пайсьцi з мной. Шкада яго — чалавек iз хiбамi... Да пабачаньня!
Зыбайла: (манiць пачакаць) Вы мне даруйце! Калi ласка, сябры! У мяне непрыемнасьцi з Аленай бываюць рэдка, а калi бываюць дык за Цiмку. Я ведаю ён не вар’ят, а неўранаважаны, цi як там, нэрвамi пасьля вайны хварэя. Ён добры i шчыры... але не падабаецца мне. Не паважае мяне ад часу сканчэньня вайны. Пры кажнай няўрымсцы ганьбiць мяне... мой талянт афiцэра. (падумаўшы) Я iншае прафесii нiколi не навучаўся. Эканамiст з мяне, найбольш рахункавод, ведаю упiсаць прыбыло i растрачана, а што казаў Карал Маркс пра эканомiю, нiколii ня ведаў... На працы мае вайсковыя арданы й заслугi зарабляюць мой хлеб надзённы... Шмат хто адчуў першую i другую сусьветную. Мне дастаткова аднэй: дрогой. (апiраецца на вушак; весялей) А падумаць добра, бяз вайсковай службы я нiчога няварты ў жыцьцi. Алена настаўнiца, з вышэйшай асьветай. А я? Хто я? Умею пускаць кулi. I я? Я не апраўдваю сябе. Магу што небудзь навучыцца, нестары яшчэ... (стукат у дзьверы) Калi небудзь пагаворым шчыра. (бярэ Нядайлу под руку; праводзiць) Хто там? (адчыняе дзьверы)
Нядбайла: (адыходзячы) Добрага дня! Шануйце, — заўсёды горшая да лепшага вядзе. (выходзiць паўз лiстаносца)
Лiстанош: Добрай ранiцы, Зыбайла! Вам тэлэграма. (падае канвэрт i кнiжацу) Распiшэцеся — атрымалi.
Зыбайла: (не барзьдзiць) Та-ак, гэта на маё iмя. (распiсваецца ў кнiжцы)
Лiстанош: Бывайце!
Зыбайла: Та—а-к — бывайце! (зачыняе дзьверы; кiдае тэлэграму на стол; iдзе да вакна, дзе перад выхадам стаяў Цiмка; зсовае фiранкi; вяртаецца зноў да стала, разрывае канвэрт; прачытаўшы) Я веры толькi сябе. (укорлiва) Алена, няўжо я зноў буду бяз цябе? (сядае прад шкляным буфэтам у кухнi; глядзiць у шкляны адсьвет; там ён бачыць сябе цьмяна, не ў люстэрку; сядае ляпей каб бачыць сябе усяго; прыплюшчвае зрэнкi й бачыць сябе у форме афiцэра; за iм паўзуць Нядбайла i Цiмка, ды iншыя яму падкамандныя; ён уяўляе iх, бы вавёркi узьбягаюцца на дрэва, хаваюцца. Прагаварвае: — Вы служаце i вы жадаеце злосьцяй дзеля сябе свайго: — Мы спакойна не асядзiм сябе ворагу, — скажа, зноў Цiмка, а ягоны сябра Недабайла — саўсёдны госьць у сям’i маёй, цыркулем растаўляецца: ад гэтуль дамбу збудаваць iз Цiмкам, а потым рыбу будзем лавiць. (клёкат буслоў; падбiгае да вакна — расхiнае фiранкi: — Я з вамi!
Дзея 4-я.
(Краявiд поўны сонца. Ад дарогi, па якой iдуць Алена i Цiмка у воддалi бор, аж да дарогi муражаная сенажаць i поле з недасьпелым збожжам. Яны iдуць памалу. На скраю дарогi Алена села на камень, які выглядае што высечаная на iм лаўка. Стаўляе упобач кашолку, папраўляе валасы, закручае iх у куклу. Цiмка спыняецца адзадзя каменя, апiраецца на яго, глядзiць у бок далавы памiж борам i дарогай. Ад камня паварот дарогi зарослы дзiкай бузiной.)
Алена: Пасяджу крыху. Можа Нядбайла дагонiць нас, напэўна не загаворацца з нашым Зыбайлам. (Цiмка водзiць кругi пальцамi па каменю, ён быццам ня слухае яе) Я сёньня, брат мой, i сумная i вясёлая. (пазiрае у прасьцяг) Табе нясьмешна чуць: вясёлая i сумная ёсьць сёньня я?
Цiмка: (прытна праводзiць пальцам усьцяж каменя) Сястра, што ты сказала: гэмятрычная, нявылiчаная формула, здаецца мне... Сястра, я паважаю цябе, я даражу цябе. Ня памятай благое ад мяне. Я люблю i шкадую усiх.
Алена: (не азiраючыся, спатыкае Цiмкiва аблiчча, мiла праводзiць даланёй па iм) Мы сяньня ня пойдзем на магiлiцы. Мы пойдзем да iх у думах. Уявiм што яны жывуць... А яны-ж маладымi памерлi.
Цiмка: Вельмi рана. Iм было-б цяпер 60 год. Над iмi вечнасьць.
Алена: Мы-б памагалi iм. Яны-б цешылiся намi... Цiма, памятаеш, тата пасеяў лiшнi сажань зямлi гарохам. Да нас прышоў мiлiцыянэр, пiсаў доўга пратакол мочучы хэмiчны аловак сьлюной, а скончаўшы, сказаў, тату: — Падпiшы, грамадзянiн!... Тата адмовiўся. Мiлiцыянэе з сiнiмi вуснамi ад алавiка, загадаў яму: — А, ну, правальвайце, за мной!... Тата пайшоў за iм. Мама не плакала, а плакала я, падцягнуўшы калены пад самы твар, i ты таксама плакаў схаваўшыся за мае плечы.
Цiмка: Усё мiнае — успамiны.
Алена: Я не люблю мiнулае.
Цiмка: Вось i разьвiтайся з мiнулым. Мiнулае — слых, якi дабавяць у навiны здароныя сяньня.
Алена: (быццам, неказаўшы ранейшае) Але i будачая — даль пад час ванроўкi. Трэба яе прайсьцi, або праехаць. (азiраецца на Цiмку) Я нiколi не гаварыла гэтак. Сяньня на маiм сэрцы нейкi грэх чуецца.
Цiмка: (махануўшы рукой) Пераконваць у сучаснасьцi пра грахi, бы пераконваць: у двадцатым стагодзьдзi, усе брытанцы задумалi перасялiцца у Францую. Грахi царкоўныя няхай напамiнаюцца ад iх нямiла i нягрэшна. Грахi асуджвай але карыстайся iмi зноў...
Алена: (цi не перарваць ягоную гутарку) Ты заўсёды разумны... Цiма, няўжо ты хворы?
Цiмка: Мне ўсёдна што мной здарылася, а можа неспадзеўна сталася. Мне плоцяць рэнту як iнвалiду вайны, i штодзённая жыцьцё плавае каля мяне, i мае адчуваньнi iснаваньня кранаюцца яго. Сястра, з вялiкай шаноўнасьцяй руплюся пра цябе... (рэзка праводзiць пальцам у прасторы) ...ах, не — я у любасьцi да усiх!
Алена: (устае) А iх няма... нi Нядбайлы, нi Зыбайлы. (далонiць па камнi-валуне) Камень астанецца тым самым: камень. Мы яго, Цiмка, ня створым меншым. (сьмяецца)
Цiмка: (захоплена) Ён прыцiскае складкi зямлi каб мы маглi хадзiць па ёй пакуль памром...
Алена: Цiмка, Цiмка, мой даражоны брат!... (неспадзеўна зьяўляецца селянiн з касой праз плячо)
Селянiн: Добрага ранку вам! (iдзе далей, на хаду) Нядзеля, а папрацаваць ня блага. (Цiмку) Твой бацька казаў гэта. (адыходзiць)
Цiмка: (пазiраючы яму усьлед, бы з жаўнерскай выпраўкай) Сястра, нашаму суседу усё iдзе па старому. Пра сваё наканаваньня ня думае. Пагаруе толькi тады калi каса добра ня косiць...
Алена: (бярэ Цiмку пад руку) А мне сумна сяньня. Каб ня ты, я нiколi ня думала: я жыву, жыву дзеля сябе, дзеля кагосьцi.
Цiмка: Усё мiнуе сястра. (шчыра хiхiкае) на ўсё — сэзон. (адступiўшы ад Алены)Вясна — пачатак адбудовы; лета — адчуваньня радасьцi ад працы; восень прыходзiць — бы газэты пiшуць пра нязгозы, пра парушэньнi межаў дзяржавы, пра тое чыя свабоды лепшыя, а чыя благiя; а пасьля восенi — зiма прыходзiць, а зiма — сьмерць. (бярэ Алену за руку) Хадзем, сястра, да ракi. Дзень сяньня — сьвята на зямлi! Здаецца, крылы, i я паляцеў-бы над узгоркамi над нiвамi, над вёскамi... А люблю маю краiну!
Алена: I я люблю.
Цiмка: (як заўсёды, з раптоўнай пераменай уражаньня) Сястра, калi народ-нацыя у небясьпецы вялiкай, ён робiцца наiўным, забывае на ???сваю багатую гiсторыю — спадзяецца яму памогуць iншыя народы. Але — шыш! У гэткiя дбi растуць дурныя фанатакi веры й палiтыкi. А народная маса паднявольнiк. Сястра, нам не патрэбен Кромвель каб даць такi-сякi парадак i закон.
(зьяўляецца Нядбайла з вудамi апрануты па спортаўнаму)
Нядбайла: (вясёлы, да Алены) Алюся, Цiмка напэўна навучае: што зло найбольш iмпэтнае, чымсьцi дабро...
Алена: Ад Зыбайлы павучыўся?
Цiмка: Састра, дабро трымаецца людзьмi, як нявольнiк. Але даць дабру празьмерную волю яно яшчэ горшага зла. Гiстарычна-матэматычная формула: давядзi й адкажы: будзе!
Алена: (да Недайлы) Ты нешта за вельмi самапэўны. (блiжэй да яго, нямоцна) Ня крыўдзiце Цiмку! Ад Зыбайлы не набярэшся не паважаць яго.
Нядбайла: (бы не зразумеўшы Алену) Мы пераможым! Пераможым начальнiкаў у раённых аддзелах, пераможым i прыроду. Я падлiчыў што рэчка Мажайка патрэбная казулям ды птушкам, за дзьве часiны вылiвае ў раку адну тону вады...
Алена: Вы усе двое — дзiця малое.
Цiмка: (падняўшы пэўна руку) Ура! Не барзьдзi, сястра!.. Самая сьмешная, Нядбайла, калi людзi кажуць: перамагаць прыроду. чалавек часьлiнка прыроды. Ён молiцца ёй i забывае яе. Яна празмерба шчырая да нас, яна здраждьвае патаемнасьць магчымае творнасьцi. Калi не палохаецеся слухаць бязьбожжу у маёй гутарыцы, тады паверце: Ярыла наш харчаваўся усялякай пладзiнёй не дзеля таго каб быць нягрэшным перад Тварцом, а таму што ягоная цялесная моц раўнялася першапачатнай моцы Першатворнасьцi прыроды... Мабыць, сьмяхотна для вас?..
Алена: (урыўна) Мужчыны як заўсёды мужчыны. Будзьце хоць раз, ах ня ведаю, як сказаць, кiм быць! Кагадзе, дзядок, сусед наш, мiнуў нас, i для мяне ягоная палатняная кашуля вышатая чырвонамi нiткамi, ягоныя шызыя валасы, для мяне больш гаворуць чымсьцi ваша рэчка з тонай вады у дзьве часiны.
Нядбайла: (махнуўшы рукой) Гайда да ракi! Чаго стаяць тут? (бярэ Алену пад руку) Я чуў Цiмку вайсковую пэнсiю хочуць абсекчы? (да Цiмкi) Колькi атрымоваеш пэнсii?
Алена: (за Цiмку) Яму стане яе. А не стане, я памагу.
Нядбайла: (пяшчотна да Алены) Памагу i я.
Цiмка: Дзякую! Навошта рупiцца апекай над мной? (скiдае кашулю не пазiраючы на Алену i Недабайлу) Я упрашуся чытаць лекцыi па гiсторыi. Я-ж гiсторык!
Алена: (бярэ Цiмку пад руку — яна памiж Цiмкi й Недбайлы) Мой даражоны брат! Ты увесь у сваёй уладзе. Ты будзеш да самай сьмерцi з мной. Ты будзеш чытаць лекцыi па гiсторыi... i вучнi твае — чалавечкi стануцца дарослымi, будуць змагацца, працаваць, i будзе у iх сызон мацеры i бацькi, й будзе сызон у iх, што людзi ня любяць з прадвеку... Хадзем, хадзем, мужчыны. (пазiраючы на Недбайлу) Цiма наш сапраўдны сябра, i... больш чым сябра! (ахiнае Недбайлу аберуч; Цiмка вольны не глядзiць на iх; перакiдвае кашулю з рукi на руку; iдзе першым)
Цiмка: Да ракi пара... Самi сабе не заксьцянеце ад любасьцi. (зьнiкае за кустамi бузiны)
Алена: Да ракi, да ракi! Усьплёскi хваляў будзе мне музыка. Наша музыка!
Нядбайла: (цалуе Алену; iдуць) Алюся, ты сяньня збантэжная...
Алена: Мне шкада Цiмку... мне шка-а-да i цябе... я вiноўная. Я! Я!
Нядбайла: Даруй што сказаў: зьбянтэжана... На вачах тваiх сьлёзы — навошта?
Алена: Не. (з хлусьлiвай устмешкай) Праз iх усё ляпей бачацца i адчуваецца. А сяньня яны можа бы як Дабрыдзень i Дапабачаньня. (iдуць памалу у прасьцiнку за Цiмкам) Пачаў, дык i канчай... Вiноўная я. Жанчына заўсёды вiноўная — яе цела абяўляе вiноўнасьць. (праводзiць па жывату)
Нядбайла: Ня крыўдзi мяне, Алюся! (цалуе ейную руку) Мне шкада Цiмку. Наш плян гацi не падрымалi... не зацьвердзiлi. Мяне у раённай адмiнiстрацыi, назвалi: аднасобнiк. Па iхнаму усё жыцьцё пачынаецца i жыве як iмi надумаецца. А рэчка поўная вады цячэ, а было-б не аднасобнiкi, ад дзяржавы, рэчка запоўнiлася якаснай рыбай, i электрака здабывалася бадай за дарэмна для усяго мястэчка i суседнiх вёсак.
Алена: Ты зь iм застаўся. Зыбайла прыдзе цi не? 9прытка выцiрае хусьцiнкай сьлёзы; спыняюцца)
Нядбайла: Ня ведаю... Якая чароўная ранiца! Я хачу крыкнуць. Мне люба чуць рэха...
Алена: (урыўна) ...мы i так ужо зьвязаныя, сплецены рэхай сваiх адносiнаў.
Дзея 5-я.
(Рака. У воддалi нямоцныя скрыкi дзяцей. Iхныя скрыкi то зьнiкаюць, то зноў мацнеюць. Алена сядзiць на пяшчаным узьбярэжжы. Нядбайла прыладжвае вуду лавiць рыбу. Цiмка стаiць склаўшы рукi на грудзi, глядзiць у просьвiнь за ракой. Цiмка надалей бяз кашулi.)
Алена: Калi быць на прыродзе дык я люблю быць там дзе яна нярушная людзьмi. Добра што мы адыйшлiся ад урочашча з баракамi каля майго дому. (да Недбайлы) Ты любiш пад нагамi шорах пяску цi травы, цi мо рып падлогi ў бараках i скрыкi суседзяў да самай ранiцы?
Нядбайла: (закiдвае вуду) Як калi, Алюся... Ты сяньня нясьцерпная у адчуваньнi да прыроды. (сьвядомка усьмiхаецца)
Алена: Памойму уздумалася мая перамена адчуваньня пасьля таго як ты астаўся адзiн на адзiн з Зыбайлым? (не адрывае позiрк на Недбайлу; Цiмка крыху адступае ад iх) Твой усьмех сказаў гэта, а можа сказаць табе: ваш?
Нядбайла: (глядзiць на Алену) Зыбайла нiчога важнага не гаварыў мне. (паўза) ...яму усё лёгка i спадзеўна, i нясьцерпнасьцi да жыцьця яму зразумелыя. Аднойчы пасьля вайны, прызнаўся: — Я Зыбайла — сын i сэрца жывое вайсковага прагрэсу. Жывi армiя — i армiя жыве!
Цiмка: (садзiцца каля Алены; як заўсёды незнарока) А па мойму самыя нясьцерпныя людзi да жэцьця i несправядлiвасьцяў былi й застаюцца ува усiх эпохах, людзi творчасьцi. Аднойчы на мастацкай выстаўцы... (Алена устае, бярэ кашолку iдзе да хмызьняка; Цiмка iдзе блiжэй да Недбайлы) Дазвольцi кончыць пра нясьцерпнасьць... На мастацкай выстаўцы, я прыслухаўся да тлумачэньня мастака адной старэнькай жанчыне, ягонага краявiду. Яня нiяк не магла зразумець: чаму дрэва нiяк дрэва, а бы страла што вось-вось вырвiцца ад зямлi ды паляцiць дзесьцi у нябёсы. (заходзiць на другi бок Нядбайлы) Мастак так i не растлумачыў старэнькай пра сваё дрэва у крыявiдзе. Яна спачувальна, адыходзячы, сказала яму: — Ты не нажывеш хлеба ад гэтага крыявiду. (адыходзiць, сядае на ўзьбярэжжа) Мне самому удалося зразумець “дрэва” шмат пазьней, i толькi таму што прышлося бачыць iншыя працы мастака. Я даю яму сьвядомасьць майго уражаньня. Аднойчы вясной, сонячным днём, я назiраў за гульнёй дзяцей у парку. Было поўнай азяровай блiзiнi неба над палянай, а ўся вяснавая зелянь, бадай цьвiцелася нетрамi зямлi... Паверце уверылася: дрэва пабач мяне пасылала ў небы стрэлы-вецьцi, як у творы мастака.
Нядбайла: (падцягвае вуду) Зырвалася.
Цiмка: (зноў блiжэй да Недбайлы) Пра гэткiя дрэвы шмат малявiдаў у старых ды у блiжэйшым 20-м веку мастакоў. Класiкi прывучылi ў спакоi гасподы людзей да разумнага гультайства... (падумаўшы) I тады мяне ахапiла адчуваньня чалавека 20-га веку, блiзу як той мастак, у краявiдзе з дрэвам. Мне зажадалася скомкаць у побач мяне дрэва-бярозу каб адчуць у спкменьнях жыцьця усённая затаённая, ашчадлiвае — кiнуць у неба. (ходзiць каля Недбайлы) Чалавек шмат залежыць ад уселякай рэчы. (паўза; Алена вяртаецца апранутая у купальнiк; расьцiлае коўдру; на яе азiрнуўся Нядбайла) Цi можа тады правучыць чалавека поўнага энэргii цялеснай i разумовай да грамадзкага суладу праз розныя клюбы, арганiзацыi? А потым часу мусiм гутарыць пра жыцьцё бы якiя iнквiзытары дзеля рэлiгii?..
Алена: (урыўна) Памыляешся... Цiмка перастань. Валей пра штосьцi iншае.
Нядбайла: Я люблю слухаць Цiмку. (Алена выгадней абцягвае купальнiк) Я вучуся у Цiмкi насьледаваць прыроду. (Цiмка сядае каля Недабайлы разуць абутак; Алена заходзiць у раку; Цiмка уражлiва ускаквае з адным чаравiкам на назе)
Цiмка: Справядлiва, Нядбайла! Справядлiва! Прырода вечна маладая, бы кажны дзень на iншую кватэру пераежджаеш. Усе мы насьледваем прыроду але богу-прыродзе шмат што не патрэбна ад нас. Нячыстых i сьвятых прад боскiм аўтаром няма. Боскi аўтар — усе людзi. А калi кагосьцi сьвятым прызналi, дык гэта тое, што прынялi мяне сябрам якой небудзь арганiзацыi. (Алена пырскае на iх вадой)
Алена: Мужчыны, з вамi жанчына, гаварыць з ёй! (Цiмка з адным чаравiком на назе уцякае ад пырскаў; нар;шце здымае чаравiк i садзiцца на коўдру; Нядбайла крыху адыходзiць з вудай далей; яна у мiж часе вылазiць з ракi садзiцца на узьбярэжжы, да Недбайлы) Не адыходзiць, купацца ня буду — вада сьцюдзёная.
Нядбайла: Цi патрэбна закiдваць вуду? Дурная рыба падчэпiцца толькi — ужо позна... прышлi. (усе азiраюцца — прыйшоў Зыбайла з пад пахай невялiкiм скомкам закручаны ў газэту)
Зыбайла: Лавеце, сябры, лавеце! Цалунак усiм! А я увечары буду лавiць. (да ЦIмкi) Пакажы той вiр дзе сама злавiў надоечы, невялiкi, але сом быў. (наўмысна да усiх) Мне хочацца сама злавiць, але велiчэзнага. (да Алены) Як чуешся?
Алена: (узмашна узьплеччамi, з усьмехам) Няпозна i табе пабыць з намi.
Зыбайла: (да ЦIмкi) Я зперша у вiр прыманку ўкiну. (паказвае на скопак ў газэце) Цiмка, калi ласка, будзь дружам, пакончы. (падскаквае) Фу, ты, скалёная! Жыву чалавекам, а люгашкi палохаюся. Якое гадлiвае стварэньня!
Цiмка: (заўсёды паслухмяны — абуваецца) Хадзем я зусiм забыўся пра самоў. (усьмiхаецца пырськлiва; у воддалi пачулася неглухаватая сьпеўка песьнi: Не кукуй, зязюлянька, так рана; адыходзяць)
Алена: (з Недайблым) Я люблю гэтую песьню. Нехта-ж надумаўся сьпяваць сярод прастораў?
Нядбайла: Ужо нерана. Я таксама люблю гэтую песьню, яна бадай сымфонiя...
Алена: (блiжэй да яго) Сымфонiя! Сымфонiя! (Нядбайла закiнуў вуду) Дай патрымаць вуду, прысядзяць ногi забаляць. (Нядбайла дае вуду) Не адыходзiць ад мяне. (кiдае вуду) Пагаварыць хачу з табой. (пазiрае куды пайшлi Цiмка i Зыбайла) Мне сумна сяньня. Даражоны, сумна мне — плакаць хачу.
Нядбайла: (руплiва) Можа ад таго што ты ў паважным стане. Як даўно яно?
Алена: Даўно, цi нядаўна, але нарэшце трэба спынiць нашы патаемнасьцi. Столькi год быць двайнiкамi... гадаваць сям’ю, i гадваць твае пачуцьцi. Буду гадаваць сям’ю ад двух бяцькоў. Божа мой, колькi год! Колькi год наўперазе... Я паеду ад гэтуль. Я спыню гэтае. Буду наўмысна падмаўляць Зыбайлу каб дамогся пераезду ў iншы горад. (паўза) Але мне шкада Цiмку. (пазiрае на раку) Мой дарагi брат! Мой родны дом, каму цябе пакiнуць?
Нядбайла: Алюся, табе ня можна хвалявацца. Паважай сябе, соблiва цяпер.
Алена: (зноў бярэ вуду) Ха! Асоблi — i — ва цяпер! Асоблiвая спагада, цi раазьлiк што прынясе спагаду?
Нядбайла: (ступаючы каля Алены) Алюся, мне будзе балюча наша растаньня.
Алена: (спакойна) Найбольш вiноўная я, але вiновен i ты. Мы мусiм растацца. Я надумалася выехаць з роднага месца. Не дапаможацца пераводу Зыбайла, дамагуся я — настаўнiкаў па цэлай Беларусi не стае. (кiдае вуду, заходзiць у раку, стуль нямоцна) Народзiцца дзiця. Зыбайла будзе цешыцца над iм. Будзе паказваць буслоў, ад бусьлiнага клёкату прыседаць, i тлумачыць: — Мой гэтак кулямёт стракочыў. А я? Буду чуць у дзецкiм лепятаньнi голас Недбайлы — сябры майго маленства.
Нядбайла: Толькi не плач. Табе блага плакаць.
Алена: (iдзе па рацэ, рукамi барозьнiць ваду) Я нiколi не клялася табе плакаць ня буду. А памаему лепш плакаць. (спыняецца, глядзiць на Недбайлу) Па вачах тваiх, бачу: разумееш мяне. Мне не плакаць? Жаночы плач — радасьць i спадзеў!
Нядбайла: (шчыра) Пакiнь Зыбайлу. Мы таксама пераедзем у iншы горад. Будзем жыць шчасьлiва.
Алена: (крыху напэўна) I нiхто ня будзе ведаць чаму жанiлася iз Зыбайлым, а кахала Недабайлу. (пераменна настроям) Нядбайла плюс Зыбайла. (iдзе па рацэ да месца дзе стаiць вуда)
Нядбайла: (упрошна iдзе ў сьлед) Алюся, пакiнь свайго гэроя. Калi-б яму прышлося змагацца першабытнай дзiдай супраць ворага, ён-бы струсiў.
Алена: (сьмяецца, вылазiць iз ракi) Першабытнай дзiдай? Струсiў?... Дарадоны, сьмешна. Не дзяцiнся! (Нядбайла блiжэй да Алены) Якi ты наiўны! Ах, божа мой, якiя наiўныя рыцары каля мяне!
Нядбайла: (несамавiта) Што вада яшчэ сьцюдзёная?
Алена: (павучальна) Усе, i усё каля мяне сьцюдзёная. (азiрае Недбайлу) Калi ласка, не абражай яго — ён мой сужэнiц. Шмат цяжкiх дзён я перажыла зь iм пад час Айчынай вайны. Прынамсi, ён больш настойлiвы чымсьцi ты. Ён падчыняў сваёй воляй салдат. А ты з маёй волi да цябе: каханьня ёсьць, — вось што скажыш сяньня i заўтра... Дзiўна! Дзiўна! Мой любы любоўнiк. (забаўна) Камандвую адным, а валадую ажно двумя мужчынамi. Вельмi добры i шчыры спакусьнiк, ня ведаю цi суровая я, цо можа справядлiвая? каханьня з мае волi было. (падумаўшы) Можа? Я люблю цябе...
Нядбайла: Я непамерлы яшчэ. Я зраблю усё каб жыць з табой шчасьлiва.
Алена: (капнуўшы кашолку) Пра якое шчасьце, мой старэнны каханец, гаворыць? Я шчасьлiвая, нiчога благога ў маiм сужэнству з Зыбайлам няма. Ён клапоцiцца пра мяне пра сына, i нават пра гасьцей што некалi прыдуць да нас, — i ня будзе ведаць, адчынiўшы дзьверы iз спачывальнi, спытаць: — Любая, няўжо ты кахаеш Недбайлу, — пасьля гэтага будзе той самы Зыбайла, i тая самая Алюся... Алена... (з боку куды пайшлi ЦIмка iз Зыбайлам, выходзiць мужчына каля 60 год стары, з трыма дзяцьмi-падлеткамi)
Мужчына: (спакмецiўшы Алену i Нядбайлу) Дабрыдзень, таварышы! (дзецi таксама вiтаюцца; ён растаўляе партатыўнае крэсла) Прабачце мяне! Крыху скалечыў нагу — таму сядзець пабольш трэба. (сядае) Даўно усiх бачыў вас. Як трымаецеся, як адпачываеце??
Алена: (вясёла) А нiчога сабе — вось бачаце каля ракi гультаем.
Нядбайла: (бы рады пра сябе сказаць) А я з вудамi. Не настаўнiк, а рыбу навучаю як за гук чапляцца. (iдзе да вуды)
Мужчына: А як-жа адпачывае таварыш Зыбайла? (не чакаючы адказу) Вам абавязкаў на канiкулы летнiя не дасталося, а я мушу, раз у тыдзень, працаваць... (да дзяцей) Ву-у, паглядзiце што злавiў Нядбайла! (дзецi адбегаюцца да Недбайлы, ён злавiў невялiкую рыбiнку) Працую аддана — гэта-ж мае унукi — прывучаю усiх траiх разумець замежныя мовы.
Алена: Радавайцеся iмi — люба чуць ад вас.
Мужчына: (да дзяцей) Да дому, да дому, галубятнiкi... Мы гадуем галубоў. калi ласка завiтайце да нас, ведаемся няпершы дзень, у адным пасёлку жывём.
Алена: Дзякую — калi небудзь! (дзецi вяртаюцца ад Недбайлы)
Мужчына: Гэтай вось 10 год, гэтаму 12, а трэцьцяму 8. (падбiрае крэсла; да дзяўчынкi)Зоя, скажы па iтальянску: — Да хуткага пабачаньня.
Дзяўчынка: Я забылася ўжо.
Мужчына: (нездаволена) Ты заўсёды не памятаеш... тады ўнукi па беларуску, разам: — Добрага дня вам! (дзецi уторвуюць за iм) А па дарозе да дому яшчэ iншую песьню прасьпеваем: — Ах пайду, пайду я лугам... (пачыная нямоцна пеяць, дзецi торуць яму; сьпеў ацiхае калi апошнiм зьнiкае Мужчына; Алена iдзе да Недбайлы)
Алена: Яны напэўна калi iшлi сюды “зязюлю” сьпявалi?.. Хай будзе каму небудзь вясёла...
Нядбайла: (таксама ад ейнага настрою) Ты напраўду зьбiраешся паехаць ад гэтуль?
Алена: (бяз увагi на пытаньня; духатворна) ...памятаеш пасьля вайны, сустрэўшыся з табой, ты цьвердзiў: з Беларусi нiколi ня еду, я памiраў за яе, а не загiнуў, значыць дзеля яе жыву. Я усе твае гутаркi памятаю. Сяньня я жадаю успамiнаць. успамiнаць усё. Усё што было з мною, нават пра каменчыкi што ляжаць на дварэ нашае сялiбы хачу успамiнаць... У маёй душы сяньня благое адчуваньня, ведаю што iсную i бачу Нядбайлу... Цiмка, дзе ты — памажы, растлумач маё адчуваньня...
Нядбайла: (не дае дакончыць) Алюся, не маладзею, здаецца! Раблюся зайздросным. Гавары, успамiнай пра ўсё, але не мешай Зыбайлу ў твае успамiны...
Алена: (бадай выхоплiвае вуду з Недайблавых рук) Кiнь стаяць над ракой. Мы-ж адны! Та не падумаў мяне зноў пацалаваць. (адступае крыху) За тое ў Нядбайлы поўны збор пацалункаў калi Алюся апыноўваецца на ягонай кватэры. (кiдае вуду на ўзьбярэжжа)
Нядбайла: Алюся, няўжо ты хочыш растацца з мной? Алюся, гэта будзе зьдек.
Алена: (але несварлiва) Не падыходзь да мяне. Валей, слухай мяне.
Нядбайла: гавары, але не пра яго, Зыбайлу.
Алена: О, якая шчырая, неадступная зайздрасьць ад каханьня! каханец мой, я пачынаю любiць Зыбайлу! Пражыць столькi год бяз каханьня, i раптам пачынаю любiць каханьням, сапраўдным каханьням яго... Ах, не! Моўкнi! Моўкнi! Я палохаюся сябе, i я сяньня бы гэтая рака цячэ, а па ўзьбярэжжы ейным бяз неякага сполаху расьце тоесамая стагодзямi, i тые, i ня тые людзi па ўзьбярэжжу ходзяць, i iм нiшто мае цярплiвасьцi й пакуты.
Нядбайла: (блiжэй да Алены) Ты сталася iншай... успамiнай Алюся.
Алена: (перамена настроям) ...даўней калi студэнткай была i лiсты дапатрабаваньня ад Недбайлы атрымовала, муж мой Зыбайла прыежджаў на адпачынак у Рагачоў. Скардзiўся каленымi пабiтымi, мулякамi на плячох ад кулямёта — афiцэрам вышэйшым вучыўся. Аджа я слухала ягоныя скаргi, а думала пра цябе, i быццам адстала у лекцыях па старасьветнай лiтаратуры, уторна чытала Гамэраву Адысэю (гульлiва) Я хачу шмат што ўспамiнаць... (пазiрае па скраю ракi-узьбярэжжу iдзе Цiмка й Зыбайла; Зыбайла час ад часу трымае правiцу каля вока) Яны вяртаюцца, шмат шкада не ўспомнiла табе...
Нядбайла: (цiхотна, барзьлiва) Алюся, дзеля чаго мы перажываем, што трэба яшчэ больш адчуваць i мець?
Алена: (бадай абыякава; пазiраючы у бок ЦIмкi й Зыбайлы) Та-а-к... абы адчуваць.
Цiмка: (калi падыйшлi разам iз Зыбайлам, да Алены як заўсёды зналуску) Сястра, мы зноў ваяўнiкi. А нiякага хiстаньня прашу. Памiж намi двумя бiблiйная лягэнда уторылася... (Алена падыходзiць да Зыбайлы спрабуе адняць ягоную руку ад вока; ён не дазваляе; Цiмка адзадзя яе)
Алена: (да Цiмкi) Што здарылася? Скажы хоць раз коратка i даўцемлява! (Нядбайла ад няведамкi прыняць удзел, пахаджвае то да Алены, то да Зыбайлы)
Зыбайла: (апускае руку у той час калi Алена зварачвалася да Цiмкi) Не хвалюй яго. Я дараваў яму адразу. Крыху патоўпалiся мiж сабой. (да ЦIмкi) Дазволiм яшчэ раз, пры сьведках, прыцiснуць рукi дружбай, хай сястра глядзiць мы больш ня ворагi. (спакойна) Мы пабiлiся. Я расказаў яму пра сон мiнулай ночы, а пасьля успомнiў тоё-сея пра вайну... (каманда па афiцэрску зрабiў крок на месцы) ...але Цiмка не ўмея бочыцца: астаўся добрым салдатам з другой вайны. (праводзiць рукой па патылiцы) ...але не паслухмяны.
Цiмка: (працягвае руку Зыбайлу) Дарую табе i я — дружба! (трымае руку надалей, зналусна) А гiсторыю Другой вайны, павучаць i памятаць, належыць мне, а табе толькi сьнiць яе рахубы. (выпускае руку)
Нядбайла: Адно зноў не пабецеся. (на яго не зварачваюць увагу; чуцень перарыўны клёкат буслоў у скараёх пушчы)
Зыбайла: (далiкатна на левай пяце досiць шпарка павярнуўся да Алены) Тэлеграму атрымаў, па тэлефоны пагаварыў пакуль ты купалася. Тыдзень буду лавiць рыбу... можа з Цiмкам... а тады, тады? Бывай! Зноў лiсты буду пiсаць i слаць да цябе... Мушу у армейскi запас вярнуцца — маладых салдат навучаць...
Алена: (нэрвова) Ня ўжо зноў вайна?
Зыбайла: Я афiцэр, Алена! Я умею лiчыць салдат, я умею навучаць iх, але войны не лiчу. Мне ўсёдна колькi iх было або будзе.
Алена: (усклiчна i шчыльней да Зыбайлы) Ня веру! Цiмка, ты чуў што ён сказаў? (зiрнула на Недайблу)
Цiмка: Не! Я дараваў яму. (бы сумна) Заўтра восьмы дзень Зыбайлавай нядзелi — новая гiсторыя... мне памятаць яе. Буду памятаць. Хадзем ад гэтуль. Наўлоньнi прыроды толькi нашыя сьляды пакiнем. (Цiмка iдзе за iм, Алена падруку iз Зыбайлам; Нядбайла зьбянтэжана падбiрае Аленiну коўдру i кашолку; спакмечвае: Цiмка спынецца; адмахна рукой да Зыбайлы i Алены; вяртаецца да яго)
Нядбайла: (хлусьлiва) Я ухiнуўся iх. Цiмка, жадаю вяртацца да дому з табой. (кiдае падабраныя рэчы на дол)
Цiмка: (кладзе мiла руку на плячо Нядбайлы; падумаў коратка, прынiмае руку) ...а чаму не пераканацца што я сказаў Зыбайлу: гiсторыю памятаць мне а не яму? Вайсковыя людзi ня толькi ў нас. Яны спэцыялiсты, прафэсаналы, бадай выканаўцы iхнага дабра i праўды, але не аўтарытэты да iхнага iмя герой цi то сапраўдны, а цi выдуманы?
Нядбайла: (стаяць каля бэрэжжа ракi) Цiмка, кажы я паслухаю.
Цiмка: (бы просьбна) Нядбайла, калi ласка, не загадвай мне. Ты-ж добры да мяне — лепшым чым Алена, сястра мая. (Нядбайла хоча нешта сказаць; Цiмка не дазваляе) Нiчога ня кажы. Прашу толькi слухаць мяне. Я паважаю цябе. Я спадзяюся на цябе. Праз тваю помач збудую дамбу на рэчцы. Карысьць будзе. (мiмавольная паўза; ня моцна) навошта заўважаць мне? Я разумею усё што ёсьць з мной, ведаю што ёсьць памiж табой i Аленай. Багаслаўлю! Яна зробiць усё каб быць з табой. (Нядайла хоча зноў перарваць ягоную гутарку — уздымае руку) Далей слухай мяне. Ты адзiны хто можа слухаць мяне. Ты адзiны ёсьць — людзi, людзьвiнiсты чалавек... Грэшна не кажу... А за статкам, як авечка, не бяжы. Вер сваiм здольнасьцям i талянту. Iншыя параўнуюць свае магчымасьцi й талянты з тваiм. Гiсторыя патрабуе сьведка i асуду. Прысуд усяму гiстарычнаму зрабiў i творыць чалавек якi назiрае i ўдзельнiчае з боку людскога статку. (Нядбайла падбiрае Аленiны рэчы)
Нядбайла: Хадзем ад гэтуль...
Цiмка: Не! Не, сябёр, я не тое гавару, за цябе адкажу. Я хачу сказаць: калi якi небудзь народ не адчувае сваю будучыню памiж стстку iншых народаў, тады будзь, астанся сляпцом — хто небудзь пашкадуе захопам.
Нядбайла: Хадзем ад гэтуль, ужо позна.
Цiмка: Кiнь гэтыя бургэрскiя лахманы — ня трымай. (як раней кладзе руку на плячук Недбайлу) Мы пойдзем — ня будзем начаваць тут. Хай яна пабудзе зь iм, паслухае дакладней ягоныя навiны. Яна яшчэ жонка яму, яна стварыла сябе гiсторыю сям’i, у ейнай душы жывуць успамiны. (Нядбайла хоча iсьцi) Пачакай! Ты аддзiны мой сябра, i ты жадаў, прашу цябе, мець мяне у побач. Будзь прышчанай маiм часе з табой. Алена жадае каб я iшоў у лекарню, да дактароў. А яны, лечучы мяне, створуць дадатны элемэнт: небясьпека грамадству. Яны зьнiшчуць мяне. (зноў клёкат буслоў) Зыбайла праз некалi дзён апынецца ў сваiм жаданьнi. Будзе слухаць стрэлы кулямётаў, а можа зноў енкi раненых, паўзабiтых салдатаў. (капнуў кашолку з Недайблавых рук, пачаў хадзiць па бярэжжу ракi) Ты будзеш каля Алены, сястры маёй. (клёкат буслоў зноў) Нядбайла:(акуратлiва кладзе Аленiны рэчы на зямлю) Ужо нядзень, ноч надыходзiць. Хадзем. Прывiтаем Зыбайлу з навiнамi.
Цiмка: Шмат дзён мiнула мiж мной i табой. Чуюся нiчога ня стварыў у помачы табе... Ты штосьцi хаваеш ад мяне, бо пэўнiсю я ёсьць i ты. (паўза) Ты жывеш, ад цябе патрабуюць жыць даўжэй... а маё iмя у рыестрах: гэткага кляса, атрымовае рэнту-пэнсiю-дапамогу. Ты належыш грамадству. А я? Я — Цiмка, прозьвiшча i пабацьку гэтакi.
Нядбайла: Хадзем ад гэтуль. (зноў падбiрае пакiненыя Аленай рэчы)
Цiмка: Я не прашу цябе заступацца перад Аленай, сястрой маёй, цi нават перад усёй дзяржавай — толькi ўсяго жадаў сказаць табе.
Нядбайла: Я ня ведаю што адказаць табе.
Цiмка: I ня трэба, ня трэба. (згiнаецца раптоўна i падымае невялiкi каменчык; Нядбайла глядзiць на каменчык) Каменчык нехта прынёс сюды. Тут навакол ракi калiсьцi высахла балота, сталася добрым лугам, i на iм краскi, краскi што любяць каб iх дратавалi людзi, а яны усёдна астаюцца краскамi. (прыпановае каменчык Недбайлу)
Нядбайла: (не бярэ каменчык; бязуражлiва успрыйманьня) Навошта? (сьмехатлiва) Гэта-ж не дыямэнт!
Цiмка: Не, гэта адаматны дыямэнт! Я захаваю гэты каменчык. Ён цьвердзiць гiсторыю i будзе гiстарычным. Мы улепiм яго у дамбу на рэчцы ў памяць Зыбайлы, першага мужа маёй сястры. (зноў вокметна азiрае каменчык, кладзе яго у кiшэню) Але, але у памяць Зыбайлы улепiм яго у дамбу, адасобiм яго памятна, паэтычна.
Нядбайла: Цiмка, ты кiнуўся у мяшчанства.
Цiмка: Мяшчанства ня можна вiнаваць, яно карысьць нацыi й дзяржаве. Яно карысьць для культуры й цывiлiзацыi — ад iх пачынаецца.
Нядбайла: Хадзем адгэтуль.
Цiмка: (сам сабе) Восьмы дзень Зыбайлавай нядзелi пачаўся.
Нядбайла: Хадзем ад гэтуль памалу.
Цiмка: А я пабуду тут... куды дзевацца мне? Успамiнайце свае успамiны.