Маленькі сшытак Лявона Вашка
Першы выпуск
Вашко Лявон
Лістасей
лісты да Алеся Аркуш
Прывiтанне, Алесь!
Прыехаў з Менску, а на стале бачу лiст ад цябе. Дзякуй за прыемны допiс i за добрыя словы пра “Еўрапейскiя гiсторыi” ды “Паэтаў-цароў”. Карыстаючыся з твае прапановы, вырашыў напiсаць для “Калосься” некаторыя меркаваннi паводле нашае беларускае лiтаратуры. Даруй, што адказваю няхутка; але затое – грунтоўна. Заўвагi свае раблю ў форме допiсу, бо гэткi жанр, як мне падаецца, даволi “дамакратычны”, а на артыкул нестае ў мяне часу, бо зараз маю багата працы над дысяртацыяй, дый розныя акалiчнасцi ў прыватным жыццi вырынаюць з “вечнасцi”. Калi раптам вам падыдзе маё пiсьмо, дык друкуйце; зрэшты, калi што якое, дык няцяжка гэты лiст i прычасаць – адрэзаць чуб ды хвост, i будзе сякая-такая лiтаратурна-крытычная храновiна з назваю “Заўвагi”; калi ж яно не “ляжа” ў часопiс, таксама нiбяды – я прывык ужо, што маё пiсанне не дужа “iдзе ў работу”, i дзесьцi далёка ў душы мне нават спадабалася не друкавацца; зрэшты, наракаць на лёс мабыць мне няварта. Карацей, сваю справу я раблю – пiшу, як мне бачыцца i чуецца,– а ты там ужо мяркуй сам, што i як.
Думаю, што скмета Пятра [Васючэнкі] наконт iранiзму наколькi слушная, настолькi ж можа i не адпавядаць абсалютнай беларускай iдэi – нашай духатворчасцi. Наконт iранiзму я ўжо чуў ад Уладзi Арлова гады са два таму назад, у часе, калi мы сядзелi ды ад’значалi маю першую кнiжку. Увогуле, знешневiдавочна яно гэтак i ёсць – стыль; аднак з прымерам да нашага новага беларускага часу яно больш, чымся стыль. Неяк я сабе ўзяў у думку, што беларуская лiтаратура – то больш, чымся проста лiтаратура; яна рэчаiснатворнiк, духовае выяўленне нашае, собскае рэчаiснасцi; гэтак значыць, што i ўсе мастацкiя iндывiдуальныя сродкi, стыль ды мова ды ўсялякiя значкi-кручкi для прыпынку маюць на сабе гэты святы адбiтак нашае святое творчасцi; яны iснуюць не толькi фармальна, i хутчэй яны – зусiм i не форма, а сакральнае думнiцтва; рытмiка, фонiка, танальнасць... усё гэтае – святое думнiцтва ды жывая думка. Акурат у гэтым жывым рэчышчы i мусяць тварыцца беларускае мастацтвабудаўнiцтва свету ды вычувацца iерархiчныя каштоўнасцi нашае лiтаратуры.
З гэтае нагоды я папытаўся самака ў сябе: што найперш мусiць быць для нас святакаштоўным? Вядома ж, самая беларускасць. Нават калi ў мастацкiм творы анiчога няма, апрача, як у-кароткага, цi проста коскi, але коскi, напiсанай па-наску, па-беларуску, дык твор гэты ўжо святакаштоўны. Паслясучаснасць (постмадэрн) тут не прычым, як не прычым i крызiс мастацтва, выяўлены найперш праз духазанядбанне ўнутрымастацкага формазмесцiва. Гаворка, зноў жа не пра форму, а пра святабеларускае духовае напаўненне мёртвае формы – яно вылучае з некаштоўнасцi цi з каштоўнасцi агульначалавечай (i значыць, нiчыйнай, i значыць, амаль чужынскай, ва ўсялякiм разе, не сваёй – i ўрэшце, значыць, некаштоўнасцi) рэч у з’яву роднасную, уласнавычутую, жывасакральнабеларускую. I адсюль пачаткуе нашая святамастацкая iерархiя, з жывога прымiтыву, якi тым не менш наш. У астатнiм, напэўна, трэба прыняць усе тыя iерархiчныя каштоўнасцi традыцыйнага мастацкага свету як асабiстую, беларускую з’яву, прыняць, мераючыся да жывое беларускае творчасцi; бяздарнае мусiць быць бяздарным, але бяздарным нашым, унутранасвятавобразным, беларусажывым, сакральнадзейсным, таленавiтае – гэтак жа, вытанчанае – гэтак жа...; усё, што iснуе ў навакольным свеце назоўна, прадметна, у нашым беларускiм сакральным свеце мусiць творчадзеiць, з’яваiснаваць. Урэшце на гэтым жывым мастацтве i палягала заўжды ды палягае цяпер беларускае духовае дойлiдства. Дык жа што робяць нашыя крытыкi? Я часта бачу, што, калi дзе ёсць што жывое, дык хутчэй стараюцца загнаць яго ў магiлу. Найперш я маю на ўвазе iхнiя спробы падпарадкаваць нашую сакральную творчасць мёртвым законам кантэксту. Яны ствараюць для нашае творчасцi нейкую турму з прыдуманых iмi мёртвых iсцiнаў, мёртвых стыляў, плыняў, з нейкага фармалiзму, а тады ў гэты астрог “содзяць” беларускае жывое мастацтва; там, у астрозе, яно або чахне без свабоды, або ператвараецца ў бервяно-раба ды служыць – добра, калi спрошчанай нежывой iдэi, а не, дык яшчэ i якомусь пахану, ягоным густам загадчыка аддзела крытыкi цi прозы, цi яшчэ якой халеры з кабiнета, дзе патыхае зусiм не тымi чарнiламi, што трэба, – або ўрэшце... рве астрожныя ланцугi i вымыкае на волю (хiба ж тварэнне Янкi Брыля, цi Васiля Быкава, цi Ўладзiмiра Караткевiча – не сведчанне за творчае, жывое пераадоленне мёртвых стараатыпаў, i хiба Быкаўская творчасць апошнiх гадоў – то не палон у прыдуманых часам i жыццём умоўнасцях?).
Прычына, з якой склалася такое становiшча ў мiнулыя гады, зразумелая; але як зразумець, што новая перарода крытыкаў, завучы бегчы бегам прэч з Бастылii ў чыстае поле, на вольны вецер, завучы ледзь не на равалюцыю (а можа, нават i на яе) у роднай лiтаратуры, пакуль што здолела ў наругу ўчорашняму астрогу, якi захаваўся ў даволi трывалым стане, прапанаваць мастакам пасядзець у астрозе сённяшнiм – з горшай “пайкаю”, але ж з талявiзарам у камеры? Вiдаць, тлумачыцца тое iмклiвасцю вакольных пераменаў у грамадстве, у сувязi з чым адбываюцца колькасныя пераўтварэннi навакольнага ў жыццi, але не якасныя пераўтварэннi самога жыцця. Прапанова пасядзець за новымi кратамi адбылася гэтак хутка i нахабна, што, узнiкае ўражанне, нiхто асаблiва i не заўважыў пераменаў. Таму я яшчэ змарную паперы, каб трохi сказаць пра новыя путы.
Iдэя нашае найноўшае крытыкi – я найперш маю на ўвазе “Нашу Нiву” i Сяргея Дубаўца – аблудная адпачатна: памылка ў тым, што ў разуменнi мастацкага чыну нашанiўцы сыходзяць з пункту гледжання iерархii лiтаратурнага кантэксту, але не iерархii самаго сакральнага мастацтва, творчасцi. Iначай кажучы, у аналiзе цi ў ацэнцы творчасцi свядома выбiраюць кантэкставы, прадметны бок лiтаратуры i часцяком не ўважаюць на сакральны свет мастацтва i на ягоную псiхiчную прыроду – на духадзею. Гэтае прыводзiць да спрошчанага разумення нашага мастацтва – да змертаўлення творчасцi ў адоймах кантэксту. Абсалютызаваўшы кантэкст, нашанiўцы вырабiлi i абсалютызавалi для сябе i сам спосаб iснавання ў гэтым кантэксце – iначай, узялi за сiстэму прынцыпаў i каштоўнасцяў сiстэму прыцыпаў i каштоўнасцяў, выпрацаваных на Захадзе, i механiчна ўжылi ў дачыненнi да беларускага мастацтва i, увогуле, да лiтаратурнага жыцця як абавязковы i непарушны закон. Сутнасна гэта нiчога не змянiла: памянялася форма, з’явiлася больш модная вопратка, i адразу ж пасля гэтага наш лiтаратурны Дом Саветаў ператварыўся ў наш лiтаратурны цырк на дроце – у нейкую, закамплексаваную на сваёй недаразвiтасцi, “саўковасцi” ды сялянскасцi балахонную iдэю, якая вырвалася з калгасных загонаў у Яўропу, кудысь на кiрмаш у Беласток, цi ў нейкае iншае еўрапейскае сяло. Чытаючы нашанiўскую мастацкую лiтаратуру ды крытыку (вядома, я кажу пра агульны нахiл, а не пра асобныя творы, якiя часцяком, дый абавязкова, вытвараючы агульшчыну, пярэчаць ёй), няцяжка прыкмецiць гэтую нашую новаiдэйную старамёртвасць беларускае спрадмечанае лiтаратуры. Зноў жа, асаблiва тое вiдаць з крытычнага думнiцтва; ужо толькi нашанiўскi лексiкон-апаняццяўленне кажа на запрыгоньванне жывога: мастацкi твор яны называюць тэкстам, у творчасцi бачаць кантэкст, у жывой мове аўтара – сродак; замест таго, каб тварыць мову, яны прыдумалi сабе правапiс, замест таго, каб шырыць ды глыбiць святое беларускае слова, яны набралiся, як ваўчкоў, нейкiх “iнтарнацыйных” ляксемаў, нейкiх “агульначалавечых” (i, значыць, нiчыйных, чужых i беларусанекаштоўных) мёртванезразумелых гукаспалучэнняў, i замест таго, каб змагацца з рускiм уплывам у нашай мастацкамоўнай стыхii праз абуджэнне беларускага сакралу, яны паназбiралi, чыста блохаў у каўтуны, усялякiх паланiзмаў; рацанзуючы нашую беларускую творчасць, яны ў алфавiтным парадку запаўняюць iмёнамi пiсьменнiкаў нейкiя свае спiсы-намiнацыi, якiя, на iх думку, адлюстроўваюць сапраўднае становiшча ў лiтаратурным жыццi, дробяць гэтыя спiсы, злучаюць, дапiсваюць нешта ў iх, выкрэслiваюць з iх...; замест таго, каб убачыць у мастацтве светатворчую жывiну, яны заганяюць яго ў “стылi”, “тэмы”, “плынi”... Дык хай бы i заганялi сабе, дык жа знаходзяцца пiсьменнiкi, што самi, знарочыста iдуць у той палон, самi робяць выбар не на карысць жывога мастацтва, а на карысць гэтае турмы: яны адпачатна пiшуць як бы “тэму”, “стыль”, але не мастацтвавытвараюць нашую сакральную рэчаiснасць. Лiтаратура развiваецца колькасна, намiнатыўна, з улiкам не сутнасных асаблiвасцяў, унутраных, а найменна-знешнiх: першы аўтар-ямбiст, хто напiсаў пра калгас, першы гякзаметар пра брыгадны падрад, трэццяе хоку пра мужалюбства i яно ж першае пра мужалюбства ў таляфоннай будцы i г.д.
Гэткае мярцвiстае кантэкставанне, калi крытыкi жывое мастацтва канавалуюць, а пiсьменнiкi, уссеўшы на маладую i вечнанеўмiручую беларускую душу, без мяжы нацягваюць на яе, чыста гандон, свайго ранняга Басё, пакiдае родную лiтаратуру на нiжэйшай прыступцы жывамастацкае iерархii: на ўзроўнi нашых косак i кропак, на ўзроўнi нашага беларускага у-кароткага; гэтае самое па сабе няблага, нават выдатна, бо яно – адпачатнанашасакральны прымiтыў, якi, як ты не спрадмечвай, ды ён усё адно застаецца святой з’яваю ў нашай духадзеi; i гэтае няблага i выдатна, але можа быць яшчэ ляпей; i яшчэ па сто разоў яшчэ.
Дзеля справядлiвасцi варта ад’значыць, што акурат “Н.Н.” развярэдзiла прыстаялае лiтаратурнае жыццё на Беларусi; ад яе i пайшло ўсё скачма. “Тутэйшыя”, па вялiкiм рахунку, усё ж валялi дурня – пад гэтым выразам я маю на ўвазе рамантычныя спробы пайсцi ўрожкi з акамелым у маналiтных формах нацыянальным мастацтвабытам, спробы, якiя не вынiкалi па-за межы дакларацыi; ацэнкi зборнiка “Тутэйшыя”, бадай што, трохi завышаныя – пры безумоўнай астатычнай вартасцi надрукаваных у iм твораў кнiжка мае прынамсi дзве асаблiвасцi, якiя сведчаць пра яе неадпаведнасць да самой сябе (раальнасць дакларатыўная як бы разыходзiцца з раальнасцю насам’iстай): па-першае, зборнiк не выяўляе абавязковае для падобнае “брацкае магiлы” скразное мэтанакiраванае “астэтыкi гушчаў”, нейкае творчае маналiтнасцi iндывiдуумаў, што была даклараваная iхняй суполкаю, а хутчэй яна ёсць мазаiка з розных i па форме i па духу твораў, чые аўтары апынулiся адзiн пры адным проста з-за немагчымасцi апынуцца на якiхсьцi старонках адзiн без аднаго, па-другое, на сённяшнi дзень гэтая кнiжка ўжо не ўспрыймаецца як штось настолькi гiстарычна-атапнае ў развiццi беларускае лiтаратуры, наколькi гэтае ўяўлялася нашым крытыкам цi даследчыкам, цi пiсьменнiкам хоць i пяць гадоў таму назад, i наколькi раз-пораз яно ўяляецца iмi зараз – атапнасць гэтае кнiжкi мабыць больш выясняецца ў iндывiдуальным лiтаратурным лёсе ейных аўтараў, большасць з якiх з цягам часу выразна, адметна раалiзавалi сябе ў красным пiсьменстве цi хаця б добра заявiлi пра сябе (для iх “Тутэйшыя” – i сапраўды, iстотная прыступка), але атапнасць зборнiка не выясняецца гiстарычна-развiццёва, бо ён яшчэ не плынь, не накiрунак, не iдэалогiя, i нават не канкрэтны бунт, як гэтае падаецца нашым лiтаратурным знаўцам, а проста кнiжка суполкi з шасцiдзесяцi, цi каля гэтага, новых беларускiх лiтаратараў, якiя сабралiся, каб сур’ёзна пагаварыць адзiн з адным пра тое, як яны шчыра любяць сваю бацькаўшчыну, якiя праз сваю вялiкую i моцную любоў, загрыбiўшы губы, укрыўдавалi на тых, хто яе не любiць цi любiць недастаткова моцна, цi дастаткова моцна, але трохi iначай, як яны, i якiя далёка не ўсе трапiлi на борт iхняе кнiжкi-карабля, бо засталiся па-за ейным бортам пасля таго, калi былi бартанутыя на бераг сваiм жа штурманам-укладальнiкам Сяргеем Iванавiчам [Дубаўцом]; не дамаглася тагачасная маладая лiтаратура жаданае iдаалагiзацыi i выдаючы свае “ксераксы”, у якiх астытычная вартасць твораў не заўсёды дасягала ўзроўню твораў, змешчаных у зборнiку “Тутэйшыя”, хаця пры гэтым быў зроблены даволi iстотны крок да афармлення новае лiтаратурнае плынi: “ксераксы” ў рознiцу ад “Тутэйшых” больш выразна акрэслiлi накiрунак новае лiтаратуры, ейныя прынцыпы i апэўнiлi кола ейных аўтараў.
“Бясцеласць” “Тутэйшых”, дакларацыйнасць iхнiх памкненняў праявiлася не толькi ў галiне лiтаратуры, але i ў галiне самога жыцця: крытыкi неаднаразова ўжо ўважалi на неадпаведнасць прынцыпаў, якiя вылучала суполка, з жыццёвымi ўчынкамi асобных ейных супольнiкаў, калi ў вынiку гэтых учынкаў у “тутэйшых” пачало абрастаць пухам падбароддзе. Памятаецца, сутыкненне мiж “тутэйшымi” i “тамтэйшымi” было на глебе немагчымасцi адных выдаваць свае творы i поўным панаваннем другiх у афiцыйных выдавецкiх iнстытуцыях; паўстанне “новай лiтаратуры”, такiм чынам, было скiраванае супраць канфармiзму, атаесамлёным з афiцыйным уладараннем пiсьменнiкаў старэйшага пакалення, якiя не давалi маладым сiлам ступiць анi кроку, i не давалi iм надрукаваць анi радка; свабода творчасцi як бы процiпастаўлялася несвабодзе канфармiзму, афiцыёзу. Але нечаканыя i ўпартыя ўзлазiны шэрагу лiтаратараў-тутэйшаўцаў на афiцыйны парнас як бы засведчылi, што хлопцы яўна клеюць гарбатага да плота i што гаворка iдзе проста пра несправядлiвае размеркаванне лiтаратурнага пойла, калi секачы, стаўшы шарам вакол карыта, не пускаюць i блiзка падсвiнкаў, пакуль самi не наядуцца ўсмак; зборнiк “Тутэйшыя”, такiм чынам, з’явiўся сiмвалiчным абрадам далучэння, прычашчэннем, калi секачы шчодра дазволi асобным падсвiнкам зрабiць па адным глытку запаветнае спажывы; тыя ж адчулi смак, i таму якраз тады, як “тутэйшыя” пiшчом палезлi на парнас, канчаткова зрабiлася вiдавочным, што iхняя “тутэйшасць” – усяго адваротны бок iхняе “тамтэйшасцi”. (У дадзеным выпадку я не збiраюся кагосьцi асуджаць цi апраўдваць, а толькi хачу звярнуць увагу на пэўныя неадпаведнасцi гэтага новага лiтаратурнага руху, якi так i не зрабiўся сапраўдным рухам, i, напэўна, iм нiколi i не быў хаця б на кiпаць, бо не “рухаўся” i не iснаваў анi iдаалагiчна, анi стыхiйна-бунтоўна, анi здзейснена-матарыяльна, – адно ў рамантычных мроях сваех супольнiкаў.)
Нашанiўства ў рознiцу ад тых – гэта ўжо акрэслены рух, iдаалогiя, iдэйнае процiстаянне. Калi “тутэйшыя” таўклiся ў чарзе па глыток пойла ды лезлi навыперадкi адзiн перад другiм да карыта, дык нашанiўцы вырашылi праблему “свiнячага ненаедку” хутка i мудра – яны папросту пакiнулi гэтую праблему самой сабе i выйшлi па-за яе межы. Гэта самае галоўнае дасягненне новай лiтаратуры – наўмыснае адмаўленне ад унутрыстарапраблемнага ўласнаразвiцця, развiццё бо ва ўлоннi мёртвае праблемы ёсць марнатраўства, рух на месцы; то рухавыпустошванне, калi дзея змянецца дзеяспадабненнем, iмiтацыяю; то знесвячэнне святасцi, калi жывая святасць ператвараецца ў мёртвы культ пакланення ёй; i нашанiўцы зрабiлi крок з гэтае мёртвае аблады.
“Наша Нiва”, дзякуючы гэтаму свайму кроку-прэч, адкрыла ў беларускай лiтаратуры шмат таго, чаго было ў лiтаратуры закрыта, або, увогуле, чаго не было: 1) свабодапрамаўленне (маральная i матарыяльная незалежнасць ад пэўных гнятлiвых умоўнасцяў, якiя iснавалi дагэтуль; утварылася незалежная выдавецкая будова, з’явiлася магчымасць казаць шчыра, не баючыся ўладзiць патрабаванням звыш, знiк цяжар ранейшае маральнападвоенасцi, пад якiм даводзiлася тварыць мастакам за пiсьмовым сталом i выпрошваць лiтаратурную мiласцiну ў выдавецтвах ды выданнях), 2) канонаразбурэнне (ваяўнiчае процiстаянне ўчорашняму адзеравеламу быту, ягоным “нежывым” законам; з’явiлася арганiзаваная сiла, ваяўнiча скiраваная да ўсяго нядаўнамiнулага i з гэтым з’явiлася магчымасць спрэчкi-вайны нароўных дый самая тая спрэчка-вайна; мастацтва ў гэтай вайне, руйнуючы ўчорашнюю святасць, як бы набыло страчанае iм колiсь – тую сваю мiсiю прарока, якое яно ўсклала на самога сябе на пачатку ХХ стагоддзя; пабiццё традыцыi, такiм чынам, зрабiлася прыходам да традыцыi, ганьбаванне святасцi сталася пошукамi святога), 3) формаразняволенне (наватарства ў галiне форматворчасцi; мастацтва адкрыла для сябе новы свет новых формаў, невядомых ранейшаму пiсьменству цi не ўжытых iм; галавакружныя мятафары, неверагоднае сюжэтна-кампазiцыйнае вырашэнне твору, моўна-стылёвыя пошукi i знаходкi, жанравыя напрацоўкi – дадатнасцi новай лiтаратуры), 4) моватварэнне (зноў жа, вяртанне да традыцыi праз барацьбу супраць яе: вяртанне да iдэi моватварэння, выпеставанай ва ўлоннi першай “Нашай Нiвы” ды ў паслейшую пару, у 20-ыя гады, сталася барацьбою супраць мовапрыгону, што быў народжаны ў часе кантэкставання моватворчасцi ў 30-ых гадох, ды пазней, у нетрах Акадэмii Навук i жорсткаўсталяваны афiцыйнай iдаалогiяй ва ўсiх беларусадышных iнстытуцыях; адбыўся яўны, наўмысны паварот мастацтва ад мовы да маўлення, ад лiтаратурнага слова да мастацкага гучання), 5) i г. д., i г.д.
У “Н.Н.” згуртавалася нямала таленавiтых аўтараў, якiя ў гэтай газеце дужа добра сябе паказалi, хаця, верагодна, былi i гэткiя, хто паказаў сябе нядужа i нават дужа нядужа (не буду тут канкрэтна нiкога нi хвалiць, нi ганiць, прыводзячы спiсы прозвiшчаў у алфавiтным парадку – усе мы свае людзi i добра ведаем, хто чаго варты i хто чаго няварты). Карацей, “Н. Н.” зрабiла крок па-за вузкi круг, у якi загналi нашую лiтаратуру самая гiсторыя i ейныя таварышы.
Але, пераўтвараючы лiтаратуру колькасна, нашанiўцы не надта далi справы пераўтварыць яе якасна, i таму, целам адчуўшы водар свежага паветра, душою яны ўсё ж засталiся ў той абладзе, скуль вырвалiся – ува ўсё тым жа апозадным сцiслашчыльным крузе (зразумела, я зноў-ткi не маю на ўвазе тут кагосьцi прыватна; мае заўвагi тычацца агульнага накiрунку, але не творчасцi i твораў асобных пiсьменнiкаў, лiтаратараў, журналiстаў, асаблiва тых, шчырым прыхiльнiкам каго з’яўляюся я сам).
Мабыць у гэтым трэба ўвiнавацiць час-равалюцыю, калi iмклiвасць колькасных пераўтварэнняў неабходная для механiчнага “напаўнення” нуля як мага большым ахопам лiчбаў, калi пры нулявых зменах самаго жыцця адбываюцца няўпынныя змены палiтычных колераў, сцягоў, сiмвалаў, калi мiлi цi вёрсты змяняюцца на кiламетры, але пры гэтым фiзiчна не скарачаецца пакутны шлях да жаданых яснотаў. I “Н.Н.” улягла ў гэтую наканаваную доляю, цяжкую i няўдзячную працу, якая вымагае шмат высiлкаў, праз якую, апрача кухталёў, нiчога не заробiш i без якой, каб нуль не быў нулём, нельга абысцiся. У гэтым мне бачыцца падабенства сённяшняе “Н.Н.” з пачаткастагоддзевай – яны зачынаюць: першая “Н.Н.” вытварыла з нуля наш беларускi свет, якi пасля ўрэчаiснiўся наяве з сакральнага вобразу, i другая – клiча да новага беларускага быту; i тут, i там самаахвярнасць, беларусатварэнне, урачыставанне духу над акамелай гiсторыяй. Аднак звярну увагу на асаблiвасцi сённяшняга нашанiўскага колькаснага развiцця-сталення.
Робячы крок па-за межы старапраблемнага быту, нашанiўцы ўсё адно нейкiм неразгадным чынам не могуць пазбыцца ўчорашняга палону; ужо самое абвяшчэнне iмi гэтага ачышчальнага пазбыцця мiнулага сведчыць за iхнi сённяшнi палон – пазбыцца чагось бо можа толькi той, хто мае, скiнуць цяжар можа толькi той, хто яго нясе. I вось атрымлiваецца карцiна колькаснае беларускае духадзеi-пазбаўлення: 1) свабодапрамаўленне часцяком нараджае не тое, што закрытае як неспазнанасць перад прагнай да спазнання, пазамежавымыкальнай свядомасцю, а тое вiдавочнае, пра якое цi трэба дбаць, калi ж яно i так заўжды з намi; свабодапрамаўленне нараджае не шчырасць, а раздзяванне, шчыры паказ бо цi ў лекарскiм пакоi, цi ў грамадскай лазнi свае каросты яшчэ не ёсць шчырасць як такая (адсюль i творы пра тое, хто як сiкае, хто чым пукае, хто ўва што сера, i хто што дрочыць – i гэтае не ёсць свабода, а ёсць рабства, пра што сведчыць самое нашанiўскае тлумачэнне-апраўданне публiкацыi падобных штукаў: яно друкуецца таму, што яно ёсць на самай справе; свабода ж – знаходзiцца акурат па-за ёсць, свабода – ёсць тое, чаго няма, i таму яна заўсёды большая, чымся ёсць, таму яна заўсёды бязмежнейшая ад ёсць i заўсёды дае нам бясконцыя магчымасцi ейнага трансцандантальнага спасцiжэння; бязмежнасць спасцiжэння драчылаўкi сканчаецца акурат на межах ёсць), 2) нашанiўскае канонаразбурэнне таксама пакуль што явiць “барацьбу лiчбаў”, а не “сэнсаў” (“Наша Нiва” ўсё яшчэ там, што даўно памёрла, i ў гэтым царстве мёртвых яна спрабуе нешта зыначыць, памяняўшы на спруцянелых трупах апраткi: акупанты, паводле “Н.Н.”, гэта вызвольнiкi, а вызвольнiкi гэта акупанты, здраднiкi гэта гяроi, а гяроi гэта здраднiкi, палякi гэта беларусы, беларусы гэта лiтоўцы, лiтоўцы гэта яцвягi, а яцвягi гэта не яцвягi...; нашанiўцы анiяк не могуць забыцца на мёртвы непатрэбны цяжар жывое сакральнае беларускае душы, i гэткае канонаразбурэнне, напэўна, патрэбнае больш самiм старым канонам, ажно не святой беларускай духадзеi), 3) форматворчасць збольшага таксама -- не згук жывога тварэння, а намiнатыўнае выплоджванне лiтаратурнага тэксту (гэткая лiтаратура, не наталёная духам, не можа быць мастацтвам нашым – мастацтвам народу, якi во толькi нарадзiўся духова i, з’яснiўшыся на яве, прагне жыцця; то лiтаратура смяротнiкаў, i, як мне падаецца, “Н. Н.”, дый, лiчы, усе нашыя сапраўднабеларускiя газеты, дзесь падспудна, непрыкметна для самiх сябе, уверылi ў тое, пра што неаднаразова i з нумара ў нумар яны пiшуць на сваiх старонках – у блiзкую беларускую пагiбель), 4) моватворчасць, як я ўжо казаў, абярнулася, зноў жа, у фармальныя праявы святога моўнага тварэння (прыкмета равалюцыяў – гвалт над “душою” мовы, калi намiнатыўнасць слова як бы замяняе ягонае сакральнае духовае жыццё; то iмiтацыя духадзеi, але не самое тварэнне – барацьба супраць яця ў расейцаў цi змаганне за мяккi знак у беларусаў кажуць сiмвалiзацыю жыцця, якая ўрэшце процiпастаўляецца самому жыццю; можна прыгадаць выбух беларускае моватворчасцi ў “Н.Н” на пачатку 90-х гадоў i тое, чым гэты выбух скончыўся лiтаральна праз некалькi веснаў – мовасамазапрыгоненасць, мяккiя знакi замест сакральнага жыцця-тварэння, засраныя паланiзмамi i варварызмамi старонкi замест чысцiнi-красы свайго роднага маўлення, мовакантэкставанне замест святамоўнага будаўнiцтва свету), 5) i г. д., i г. д.
Гэтая назоўнасць жыцця, але не самая творчая жыццяпраўднасць анiяк не дае “Н.Н.” выбавiцца з таго рабства i з тае “саўковасцi”, якiя яны дужа не любяць; i чым больш яны ненавiдзяць учорашнi памерлы свет, тым у большы палон да яго трапляюць. Станоўча вырашыўшы пытанне “свiнячага ненаедку”, тым не менш нашанiўцы не здолелi агораць у сабе колешнюю “тутэйшасць” i пачалi зводзiць рахункi з усёй старэйшай перародаю секачоў нашага лiтаратурнага статку; паразбiваныя насы, выбiтыя зубы, абгаўняныя гальштукi i сцёртыя з шыльдаў вечнасцi iмёны нашых колiшнiх слынных байчакоў – вынiк гэтае барацьбы; такiм чынам пытанне “свiнячага ненаедку” пераўтварылася, зноў-ткi колькасна, у пытанне “законаў дзiкае пушчы”, паводле якiх сыны, асвiнеўшы сталым векам, набраўшыся моцы, мусяць ужыць у якасцi ежы некалi непераможных ваяроў, сваех бацькоў, якiх, пакуль маладняк падымаўся, час не дужа пеставаў; як бачна, пытанне “свiнячага ненаедку”, трансфармуючыся, усё адно засталося “свiнячым”.
Разам з тым усё гэтае, развiваючыся так, а не iначай сведчыць за адную вельмi дадатную акалiчнасць: колькасныя пераўтварэннi мусяць зрабiцца якасным крокам у развiццi беларушчыны. Вытвараны сакральны прымiтыў будзе новаадухаўлёны ў наканаваную пару нашым беларускiм святым тварэннем; прыкладаў гэткага новаадухаўлення безлiч – ад першага нашанiўя i дасюль; кожны паўмёртвы гук паўмёртвага мастацтва будзе ад’жыўлены жывымi стварцамi беларускага быцця.
Выказваючы гэтыя свае заўвагi, я пэўным чынам маю на ўвазе i ТВЛ. Хаця яно, афармляючыся як рух, дужа рашуча адпрэчыла колiшнiя “традыцыi” “тутэйшых” (гэта прынцыповае непрыняццё самой iдэi прычашчэння да пойла), тым не менш i яго не абмiнула пара равалюцыйна-колькаснага развiцця. Гэта, як не дзiўна, наўмыснае i нязломнае процiпастаўленне сябе афiцыёзу (аднак нават такi шлях засведчыць пра патрэбу пiсьменнiцкага аб’яднання ў адзiны саюз з мэтаю адстойвання сваех правоў, стварэння нармальнага быту i г. д., i нават “тэвээлаўскi” шлях мабыць паскорыць падобнае аб’яднанне i выпрацоўку новых прынцыпаў саюзу; ва ўсялякiм разе, як мне падаецца, у сваiх артыкулах ты раз-пораз пiшаш акурат пра гэтае). Заўважнае ў “Калосьсi” iмкненне да мёртвае форматворчасцi, мовапрыгону, характэрнага для старонак “Н.Н”, iмкненне да iмiтацыйнае еўрапейскасцi. Усё гэтае, вядома – толькi прадумова новага нашага выбуху творчасцi, i ўрэшце таму ўсё гэтае выдатна.
Увогуле, “Калосьсе” пакiдае па сабе добрае ўражанне. Апошнi пяты нумар прачытаўся за адным глытком. Запомнiлiся (пiшу лiтаральна па памяцi, бо пакiнуў “Калосьсе” ў сябе ў Заслаўi) пераклад польскага апавядання, Вітаўт Чаропка, ты, Вінцэсь Мудроў, ад якога я заўсёды не ў меншым захапленнi, як ты, (пры нагодзе перадавай яму прывiтанне; магчыма, ён мяне прыгадае – некалi, напачатку васьмiдзесятых нас бандаю прывозiў на Новы год Сяргей Дубавец да iх – Арлова, Мудрова i Сокалава, – у Полацак).
Наконт жа заўвагi Пятра Васючэнкi, дык, вядома, крытыка, навука мусяць займацца канкрэтнымi вызначэннямi. Але першае, што яны мусяць зрабiць, дык гэта сутварыць разам з мастацтвам. Толькi тады, калi крытыка адчуе сваё сакральнае сумастацтва, яна зробiць якасны крок з аблады ўчорашнiх умоўнасцяў. А каб крытыка вычула ў сабе i з’яснiла гэтыя сакральныя глыбiнi, трэба парупiцца пра сваю святасць, пра сваю большчыммастацкасць самому нашаму мастацтву; сёння часцяком аўтары гатовыя верна служыць крытыцы, паслухмяна пiшучы для ўжо загадзя прыгатаваных ёю стандартаў свае бессмяротныя творы. Нам жа трэба ведаць, што сiла беларускага мастацтва ў ягонай неўтаймоўнай творчасцi Духу, у ягоным духовым дойлiдстве, праз якое вырэчаiснiваецца новы свет – наш, беларускi. Дык нам трэба i будаваць ды тварыць. Трэба ладна трахануць наўкольнае балота, каб адно вошы з яго пасыпалiся; а крытыкi няхай тады сабе прыдумляюць, да чаго б гэтае ўсё прыстасаваць.
На тым бывай. Жадаю ўсяго самага лепшага.
Лявон Вашко
Масты, 22 лiстапада, 1997.
Прывiтанне, Алесь!
Дасылаю табе дзве рацэнзii: першую – на паэзiю Радзiслава Лапушына (прызнаюся шчыра, я напiсаў яе на пачатку гэтага, 1997, году i прапанаваў у некалькi радакцыяў газетаў – у тым лiку i Сяргею Дубаўцу, – дзе яе зарэзалi; аднак, не гледзячы на тое, у глыбiнi душы я анiяк не хачу i не магу паверыць у сваю неталенавiтасць, хаця гэткая мая нявера, магчыма, не мае анiякiх падставаў) i другую – напiсаную знарок для “Калосься” на паэзiю Iлоны Сцяцко, маладой першацве-
таўскай паэткi, як на маю думку, дык вельмi здольнай. Не ведаю, цi падыдуць рацэнзii для “Калосься”, але на ўсялякi выпадак паклаў iх у канверт разам з гэтым допiсам; калi раптам пабачу Iлону Сцяцко ў Менску, дык папрашу яе паслаць да вас вершы – iх яна напiсала шмат i ўсе яны выдатныя.
Наконт “равалюцыйнасцi”, “вярхоў” i “нiзоў”, дык тут ёсць адная акалiчнасць, якая заўсёды будзе бурыць самыя дакладныя i лагiчнаабгрунтаваныя карцiны грамадскага бытавання – то псiхiзм чалавечае дзеi; духовасць, непрадказальнасць людскага быту заўсёды перавяртаюць дагары дрыкам законы, правiлы, сiстэмы... “100 беларускiх генiяў”, якiх паглынула ў ХIХ стагоддзi культура польская цi руская, папросту не мелi ўнутранага духовага памкнення быць беларусамi; пачатак ХХ стагоддзя сведчыць за тое, калi беларускiя генii прыходзяць да Беларусi (насамрэч духавытвараюць яе) акурат з польскага ды рускага культурных абсягаў; пры ўсёй генiяльнасцi А. Пушкiна цi А. Мiцкевiча першыя нашыя дойлiды, дый сённешнiя, упарта не хочуць лiчыць сваiмi чужых генiяў, пры ўсё большым дужэннi беларусазнiшчальнiцтва адбываецца ўсё большае дужэнне Беларускага Духу; тое, што ў нас самiх, часам дужэйшае за нас самiх: непрадказальны псiхiзм ператварае свядомасць чалавека ў сваю паслугачку. Нiхто з нас не нарадзiўся беларусам, але зрабiўся iм “свядома”, пачуўшы ў сабе абуду духу; па ўсiх правiлах i законах аканомiкi “Калосьсе” мусiць выходзiць з чыстымi бачынамi, але духовае памкненне змушае аўтараў дасылаць свае творы ў безганарарны часопiс. Тое, што беларускiя пiсьменнiкi, i з iмi ты ды я, не захацелi чынна абаранiць ад празiдэнта Дом лiтаратара разам з палiклiнiкаю (праўда цi не, ды кажуць, што як збiралi мiтынг, дык на яго “сабраўся” адно Нiл Гiлевiч) – таксама найвялiкшая загадка чалавечае псiхiчнае прыроды, патаемнiца, якую можна ўсяго толькi вытлумачыць псiхалагiчна: маўляў, гэты Дом не быў для пiсьменнiкаў сваiм, крэўным; аднак нельга спасцiгнуць тайнiцу чалавечае псiхiкi, якая змушае на бунт, мiтынг, вайну часам праз самую звычайную драбязу; i застаецца толькi канстатаваць самую таямнiцу – адсутнасць цi прысутнасць духовых памкненняў. Таму наўрад “пераварыць” нас Яўропа, якая, паводле ўсiх аб’яктыўных законаў, немiнуча павiнна здзеiць гэны канiбалiзм, калi мы самi не захочам “пераварвацца”.
Вядома, я зусiм не адмаўляю аб’яктыўную небяспеку вынiшчэння беларушчыны; аднак гэтаму вынiшчэнню мы мусiм процiпаставiць усю моц нашага Духу, якi абуджаны ў нас, i пастарацца абудзiць Дух той у iншых. Таму цалкам згодны з табою наконт “адзiнага ратавання – нашых прыватных iнiцыятываў”. З гэтае нагоды хачу прапанаваць табе вельмi канкрэтную справу. Я сям-там ужо выказваўся ў размове з лiтбарсукамi нашага нацыянальнага Адраджэння наконт гэтае свае прапановы – але карнавухiя iстоты айчыннага мастацкага заапарку, панурыўшыся, у адказ адно глядзяць у стол, хто хiтра, а нехта тупа i абухавата, хто лiсам, а нехта заднiм праходам i парасячым вокам. Зразумела, размова нашая з iмi адбывалася на ўзроўнi пустое гавэнды, так проста, каб змарнаваць часу, але нават пры сур’ёзнай змястоўнай гутарцы не варта спадзявацца на вялiкую прыватную актыўнасць тутэйшых драпежнiкаў з нары, якiя прывыклi жыць пад аховаю дзяржаўнага лясгасу. Тым не менш гэтае не значыць, што не трэба спрабаваць трохi раскатурхаць iхнi тлушчавы запас, якi бутузы дбайна збiраюць сабе ў падбрушша на выпадак зiмовага здранцвення; тое, што ты называеш “цвiкамi ў ваце” па часе пры пэўных настойлiвасцi i высiлках можа ўрэшце ператварыцца ў “вату мiж цвiкоў”.
Думка ж мая ў тым, каб звярнуцца да нашых пiсьменнiкаў з прапановаю скласцiся на бондавае аснове ды купiць усiм разам маленькую друкарню; напрыклад, яна можа складацца з: 1) лiчбавага дублiкатара “Nashuatec CP 304”, або “RICOH” (наколькi мне вядома, сама танна, за 3060 долараў, можна купiць апарат гэтае маркi – “VT 1800” – у фiрме “Астрон”), 2) тармаклеевага пераплётнага апарата серыi “Fastbind” ды 3) ручное гiллятынкi, каб рэзаць паперу. Усё гэтае будзе не так ужо i дорага каштаваць: можна ўмазацца ў шэсць тысячаў долараў ды яшчэ i застанецца. Каб ТВЛ звярнулася да нашай творчай публiкi з гэткай прапановаю, дык было б дужа цiкава паглядзець, чым бы гэтае ўсё скончылася. У нас толькi ў СП мабыць сотняў шэсць цi сем самазабойцаў-смяротнiкаў, што гатовыя легчы касцямi за мацi-Беларусь; яшчэ ёсць эўрафорумцы (пра якiх я ўпершыню пачуў ад цябе), ТВЛаўцы, нашанiўцы, рэрыхаўцы, першацветаўцы, бумбамлiтаўцы ды розныя псiхi-адзiночнiкi накшталт мяне. Калi з усяе гэтае грамады набралася б дваццаць шабель, дык, склаўшыся па трыста, атрымалi б шэсць тысячаў.
Што гэтае дае? 1) Права кожнаму ўдзельнiку карыстацца друкарняю дзён пятнаццаць на год як уласнаю дзеля вырабу тых кнiжкаў, якiх пажадае душа. 2) Знiжаецца сабекошт кнiжкi, бо пiсьменнiк плоцiць адно за расходныя матарыялы i не плоцiць за працу работнiка; пры гэтым настольная друкарня з найбольшай выгодаю прыдасца пры вырабе малых накладаў, што таксама станоўча паўплывае на сабекошт нашае кнiжкi. 3) Нарэшце, самае галоўнае: будзе здзейсненае аўтарскае права пiсьменнiка на выданне ўласнае кнiжкi; раней жа (дый цяпер) гэткае пiсьменнiцкае права iснавала не як гарантыя, а як iльгота.
Увогуле, я з недаверам стаўлюся да ўсялякiх хаўрусаў у лiтаратуры на аснове “клубу па iнтарэсах”; гэткi гурт у кучкi ад маранiстаў-баталiстаў да авангардыстаў-постмадарнiстаў, падаецца мне, iдэйна памёр i пачынае ўжо раскiсаць ды патыхаць нядобра. Трэба якаснае абгрунтаванне пiсьменнiцкае арганiзацыi, такое, якое б не гэтак дакларавала правы мастакоў ды iх iдэi, а дапамагала мастакам здзяйсняць гэтыя правы i выказваць уласныя iдэi. Лiтаратурная супольнасць можа больш-менш нармальна iснаваць аб нашым часе толькi пры адной умове: калi яна – прафесiйны саюз, якi клапоцiцца пра iнтарэсы сваех супольнiкаў. У гэтым сэнсе я заўсёды бачыў у СП падобную арганiзацыю; ва ўсялякiм разе ў мiнулым гэта быў даволi наблiжаны да iдаальнага механiзм, якi найбольш дзейсна выконваў задачы прафесiянальных саюзаў у тагачасным разуменнi: размяркоўваў кватэры, дачы, гаражы, машыны, арганiзоўваў адпачынак, творчыя камандзiроўкi, працу пiсьменнiкаў, падкормлiваў iх кiлбасамi, лячыў iх пiнiцылiнам i г. д.; нейкая рэшта гэткае арганiзацыi справы засталася i сёння, i тое, што я ўжо трэцi год анiяк не аформлю дакуманты на паступленне на парнас – проста вынiк мае ўласнае бязладнасцi, хаця i цвяроза разумею, што СП, напрыклад, у справе выдання мае кнiжкi можа мне адно паспачуваць, а можа нават i гэтага не зрабiць. I ў тым найвялiкшая слабiна нашага парнасу: лiтфонд нiколi не быў дапушчаны да аднаго з самых галоўных, самых пiсьменнiцкiх пытанняў, ён нiколi не займаўся вытворчасцю – выдавецтвам, друкам i распаўсюджаннем друкаванага – i нiколi не адстойваў аўтарскiя правы пiсьменнiка на свабодную публiкацыю сваех твораў. I калi сёння пачынаць ствараць цi адраджаць лiтфонд, дык трэба брацца за арганiзацыю выдавецтваў, друкарняў i кнiгараспаўсюджання. Мы нацыя друкароў, скарынаўцы, дык трэба i друкаваць кожнаму хто як можа i хто як умее; у iдаале трэба, каб у кожнага пiсьменнiка была свая настольная друкарня, а вялiкiя палiграфiчныя камбiнаты i фабрыкi, кнiгагандаль належалi лiтфонду; у iдаале трэба, каб кожны беларускi пiсьменнiк меў раальную магчымасць апублiкаваць свой твор i прапанаваць яго чытачам (у дадзеным выпадку я маю на ўвазе не гэтак камерцыялiзацыю пiсьменнiцкае працы, пра якую шмат гаворана i дзеля якой шмат зроблена ў нашай найноўшай лiтаратуры, а гарантыю пiсьменнiку свабоды публiкацыi ягоных твораў, без якой не могуць паўнавартасна iснаваць i iншыя свабоды – сумлення, слова, творчасцi i г. д.; гаворка iдзе пра абавязковасць выпуску кнiжкаў не як камярцыйнага прадукту, а як духовага выяўлення пiсьменнiцкiх глыбiняў: нiхто не можа i не абавязаны кармiць аўтара вялiкiм грашовым дзяклом за ягоныя творы, якiя не хоча купляць чытач, але выпуск i магчымасць распаўсюджання ўласных твораў – святое права кожнага з нас, якое мусiць кожнаму з нас гарантаваць магутная пiсьменнiцкая арганiзацыя, утвораная намi ж).
Чаму я прапаную табе звярнуцца з клiчам да беларускае лiтзвяроўнi, а не бяруся клiкаць яе сам? Бо, як той казаў, я ў мастацкiм заапарку загуменная жывёла; цi iначай, трэба, каб за поклiчам стаяў рух, арганiзацыя-зграя – лясныя браты, – а не гэткая разяватая варона, якою я ўяўляюся сам сабе.
Найлепей бы было звярнуцца з лiстом асабiста да кожнага пiсьменнiка, але на тое трэба шмат канвертаў i паперы i, адпаведна, грошай; дык можна паспрабаваць праз газеты, часопiсы, радыя, талябачанне, што будзе танней (але i разам з тым прынясе мiнiмальную дзейснасць). Вялiкiх спадзеваў на гарачую падтрымку лiтбарсукамi гэткае iдэi, вядома ж, я не маю. Думаю, прычыны сучаснага айчыннага лiтбарсучызму ў псiхалагiчнай негатоўнасцi нашых вешчуноў укладаць уласныя сродкi ў сваё ж вяшчунства: калi старэйшая перарода лiтаратараў яшчэ можа зрабiць штось за дзякуй, дык маладзейшыя, праз свой заўсёдны ненаедак, за рубля гатовыя задушыцца – плацiць жа свае грошы за магчымасць выдавацца i тыя, i другiя згодзяцца хiба што пад прымусам. Аднак зразумела, што ўсё гэтае iндывiдуальна, вось таму i здаецца мне: цалкам верагодна, дзясяткi са два лабоў рознага ўзросту набярэцца ў сябрыне друкароў. Калi з такой прапановаю неадкладна звярнуцца да iнталягентаў ад першага i да апошняга каленаў, дык па вясне, як пацяплее i прыспее час капаць грады, поўным ходам пойдуць кнiжкi. Ва ўсялякiм разе, у мяне ёсць жаданне выдаць свой невялiчкi зборнiчак з лiтаратурна-крытычнымi артыкуламi, рацэнзiямi, апавяданнямi i г. д. на старонак можа якiх з сотню цi трохi болей фарматам, як i “Гiстарызацыя свядомасцi”; магчыма, ты ведаеш, якi-небудзь прыдатны – каб атрымалася з найменшай патратаю грошай – шлях выдання гэткае кнiжкi?; у выпадку бо нестварэння друкарскае суполкi мне давядзецца шукаць шляхi выдання самастойна. Зораў я з неба хапаць не збiраюся: нават з газетнае паперы, друкаваная на рызографе ды сшытая гапкамi кнiжка, накладам не больш за 500 асобнiкаў, мяне б цалкам задаволiла – абы нядорага.
На тым бывай. Хочацца яшчэ пра сёе-тое напiсаць, ды бракуе часу; таму – як-небудзь за наступным разам. На жаль, апрача рацэнзiяў паслаць нiчога не маю: апавяданнi я стараюся пiсаць адразу “кнiжкаю”, адно за адным, i пакуль што я за гэтую справу не браўся; магчыма, якуюсь пару напiшу знарок для свайго зборнiчка, што маюся выдаць, дык тады прышлю. Прывiтанне полацкiм хлопцам. З Калядамi. Няхай нас нiхто i нiшто не спынiць. Усяго добрага.
Лявон Вашко
Масты, 31 снежня, 1997 г.
Прывітанне, Алесь!
Дзякуй за высокае прызнанне мае кніжкі і за прыемнае паведамленне. Гэткая нечаканая навіна мяне ўразіла і ўсхвалявала. Пастараюся не сапсаваца, як гэта часта здараецца з нашымі пісьменнікамі і народнымі дапутатамі – раптоўна мяняюцца з твару, бранзавеюць. Адкладаю ўсе свае справы і сядаю за прамову. Лепш за ўсё, каб вы самі прызначылі дзень, калі мне прыехаць – я нідзе не працую, апрача як пішу сабе ў хаце, таму мне было б лепей прыладзіцца да вас. Адзінае, лепш выбраць гэткі дзень, каб не было Вялікага посту – маюся трохі пагавець. І яшчэ за які тыдзень да вечарыны нам варта аператыўна сувязацца па таляфоне, бо жыццё ёсць жыццё, можа штось змяніцца за месяц, а я стараюся як меней планаваць і болей проста спадзявацца. Я не зусім дасведчаны ў правілах, якія існуюць пры ўручэнні “Глінянага Вялесу”. Магчыма, ёсць нейкія акалічнасці, пра якія мне трэба ведаць загадзя?
На тым бывай. Да сустрэчы.
Лявон Вашко
Масты, 7 студзеня, 1998.
Прывiтанне, Алесь!
Паслаў табе допiс i таго ж дня атрымаў твой. Яшчэ раз шчыра дзякую за высокую ацэнку мае кнiжкi. Дзякуй i за клопат пра “Еўрапейскiя гiсторыi”.
Наконт уступлення ў ТВЛ, дык я прынцыпова не супраць; адзiнае, што мяне хвалюе: я чалавек бязладны, асаблiва, калi гаворка заходзiць пра мае абавязкi цi ўнутрыпартыйную дысцыплiну; мне б не хацелася наўмысна трымацца нейкае iдаалагiчнае лiнii якогась аб’яднання лiтаратараў; i мне асаблiва апошнiм часам нават спадабалася “адсутнiчаць” у беларускай лiтаратуры i злаўмiльна смяяцца сабе ў нос з крыўды-енку пiсьменнiкаў, што iх нiхто не чытае, хаця яны, маўляў, i ўдзельнiчаюць у беллiтпрацэсе, i прысутнiчаюць у беллiтанцыклапедыi – мне смешна, што iхняя чынная прысутнасць часцяком роўная мае разбэшчанае адсутнасцi. Ва ўсялякiм разе, калi ТВЛу падыдзе такi пiсьменнiк, якi прагульвае сходы, лянуецца хадзiць на вечарыны цi мiтынгi i можа надоўга “залягаць на дно”, дык я з задавальненнем “напiшу заяву”. У СП, дарэчы, мне даспадобы акурат гэткая воля, калi ты, незалежна ад поглядаў, перакананняў, таленту i колеру носа нiкому нiчога не абавязаны i можаш жыць сам у сабе колькi захочаш, адно пакуль голас звыш не скажа “Годзе!” Ужо больш за два гады, як Iван Пятровiч Шамякiн i Мiхась Паўлавiч Кенька напiсалi мне па ракамендацыi ў СП, абяцае яе мне даць i мой кiраўнiк дысяртацыi Алег Антонавiч Лойка, прайшоў ужо я абмеркаванне на секцыi прозы, ды на тым дзейнасць мая i заглухла з мае ж уласнае вiны – усё збiраўся аформiць дакуманты, ды так i не аформiў (спадзяюся, у ТВЛ меней бюракратычных патрабаванняў?). Але я ўжо казаў у ранейшым лiсце пра тыя мiнусы парнаса, якiя мяне туды зусiм не вабяць; карацей, калi выбiраць мiж членствам на парнасе i справаю ў ТВЛ, дык я, вядома, выбiраю справу. Арганiзацыя нацыянальнага самакнiгадруку – мабыць адзiнае, дзеля чаго можна ахвяравацца ўласным тлушчом; усё астатняе – палiтыка, iдаалогiя, Лукашэнка i Шарэцкi (насiлу прыгадаў прозвiшча) – другаснае, пустая мiтусня: калi-небудзь iх пагонiць па трубе вадою гэтак жа хутка, як пагнала ўсiх дагэтулешнiх Лукашэнкаў-Шарэцкiх, а кнiжкi, якiх мы надрукуем мора, – застануцца. Таму, жадаючы ўступiць у ТВЛ, я бачу ў iм магчымасць арганiзаваць канкрэтную справу, самапомач, i спадзяюся на сумесную працу, бо адному яе не пацягнуць; i разам з тым спадзяюся на тое права, якое свята шануецца ў СП – права на самога сябе.
Я прыцэньваўся ўжо да тэхнiкi – хацеў купiць сабе якi-небудзь былы ў працы рызограф, аднак на фiрмах такiмi стараюцца не гандляваць (няма збыту), а па газетнае ракламе браць боязна (я ў гэтых апаратах не дужа цямлю, i можна купiць замест каровы казла). Новы ж для мяне – задарагi. Я пiсаў ужо наконт цэнаў лiчбавых дублiкатараў – яны ж i ёсць рызографы: у фiрме “Астрон” самы танны гэткi апарат (на фармат А4) “RIKOH VT 1800” каштуе 3060 долараў ЗША. Але, апрача рызографа, трэба мець тармабiндар, для пераплётнае працы (самы танны, наколькi мне вядома “Fastbind 210 Practic” – 2800 долараў ЗША, а самы дарагi, ажно мабыць i лепшы “Fastbind 2501 AER” – 11000 долараў). Бiндар прадаецца ў фiрме ААА “БiсПрынтынгСiстэмс”. У ёй жа можна набыць i разакi для паперы. Тут жа прадаюцца аўсетныя друкавальныя машыны; самая танная, якую я ведаю, каштуе 22500 долараў – то “Adast Romayor 314”; а калi даражэйшая, дык 125000 долараў – “Adast Dominant 725 P”. Ёсць i яшчэ больш дарагiя – з каляровым друкам. Калi рабiць аўсетную друкарню, дык трэба набываць i адпаведныя алектраразакi, якiя каштуюць ад 4700 i да 24900 долараў.
Вядома, найлепшае для нас сёння – друкаваць на рызографе, клеiць на тармабiндары i падразаць нароўна кнiжкi ручною гiллятынаю; калi разлiчваць на выдавецтва толькi ўласных кнiжак, дык гэтае тэхнiкi пры сённяшнiх невялiкiх накладах нам хопiць з каптуром (дарэчы, можна гэтак выпускаць i “Калосьсе”). Калi ж мерацца на нешта больш вялiкае, дык трэба шукаць заможных дзядзькоў, пераконваць iх у карысцi i выгоднасцi друкарскае справы ды iсцi да iх у парабкi.
Ва ўсялякiм разе трэба пачынаць з малога; думаю, што арганiзацыя самадруку – справа раальная, i грамадою яе можна здзейснiць з карысцю для ўсiх нас i для Беларусi. Нядаўна я звярнуўся з лiстом да Бiла Клiнтана, каб ён падсобiў у гэтай святой справе; канечне, спадзеваў вялiкiх я не маю (яшчэ цi дойдзе той лiст), але i маўчаць няма як. Думаю напiсаць яшчэ Жоржу Сорасу. Напэўна, добра было б, каб i ТВЛ звярнулася сюды-туды, бо адная справа, калi пiша да ўладных людзей асобны пiсьменнiк, i iншая, калi – пiсьменнiцкая арганiзацыя.
Наконт мае працы ў Полацку, дык наўрад я наважуся на пераезд – але за клопат дзякуй; я прызвычаiўся ўжо да Менску i прырос да Мастоў; апрача таго, хачу пасядзець у хаце ды папiсаць трохi, а як павяснее, дык можа дзе прыляплюся ненадоўга – цi ў якiм часопiсе, цi ў Акадэмii Навук, цi яшчэ дзе...; мне палюбiлася быць пiсьменнiкам, пачуў смак: сяджу, пiшу, а як надакучыць, дык iду на Нёман, пра грошы ўспамiнаю толькi тады, калi захочацца сасiскаў або сыру...; няма нiчога лепшага за свабоду. На тым i развiтваюся. Да сустрэчы ў Полацку. З павагаю
Лявон Вашко
Масты, 8 студзеня, 1998 г.
Прывiтанне, Алесь!
У сувязi з праблемамi, што ўзнiклi ў вас у Полацку, магу прапанаваць некалькi сваех варыянтаў “свайго” ж атрымання “Вялесу”. У мяне ёсць каля Менску (аляктрычкаю ехаць хвiлiнаў трыццаць ад чыгуначнага вакзалу) дача, памеры якой дазваляюць правесцi любое мерапрыемства. Адзiнае, з размяшчэннем на ноч могуць узнiкнуць складанасцi – там усяго толькi два ложкi i недастаткова коўдраў, каб павалiцца вялiкаму хаўрусу, таму якiясь спальнiкi лепш мець з сабою (урэшце, можна нават i не класцiся ўвогуле, а баляваць усю ноч – таксама выйсце). На дачы мне было б прасцей зладзiць банкет, а неаддаленасць ад Менску дазволiла б пашырыць кола ўдзельнiкаў вечарыны. Калi гэткi варыянт падыдзе, дык я загадзя магу паехаць на дачу i напалiць у хаце, заадное праверыўшы атапляльную сiстэму (я ўжо другi год не залiваў у яе вады, дык могуць быць неспадзеўкi); у разе ж нейкiх нечаканых непрыемнасцяў, я б мог сваечасова паведамiць табе аб iх у Полацак, i тады б мы ўрэчаiснiлi якi-небудзь iншы, запасны варыянт.
Ёсць i яшчэ адная магчымасць правядзення вечарыны – у Мастох, у маёй мацi; вядома, дрэнна, што яны на няблiзкай адлегласцi ад Менску, але затое можна абначавацца з большаю ўтульнасцю. Таму, абмяркоўваючы ўмовы правядзення вечарыны, майце на ўвазе i мае прапановы; калi адная з iх падыдзе, дык буду шчыра рады бачыць у сябе госцi. Бывай. З павагаю
Лявон Вашко
Масты, 24 студзеня, 1998 г.
Прывiтанне, Алесь!
Усяго часу не хацелася кранацца Дубаўцова “сярэневага туману”, але неадольная сцярвознасць артыкулу так i вабiць да пэўнае пахавальнае чцiвасцi-прысутнасцi на гэтых чортавых хаўтурах – да безвыходнага саўдзелу ў рытуале атпявання апаганенага цела, i чым больш iмкнешся абысцi гэтую тэму, тым неадольнее да яе наблiжаешся. Вядома ж, справа не ў Сяргею Дубаўцу i не ў ягоным артыкуле ў “Паляводстве i агароднiцтве” – гэта проста апошняя кропка ў паталагiчным тэксце; далей ужо мусiць пачынацца iншы тэкст, iншы твор, iншае мастацтва – якасна новы ўзровень беларусатварэння. Дубавец проста лагiчна завяршыў тое, што абудзiлася колькi гадоў таму назад у беларускiх думнiцтве i грамадскiм руху, – сатанiскае смерталюбства, нейкi нездаровы поцяг да нежывога цела. Зразумела, што дзядзька Фром хутка разабраўся б з нашымi некрафiламi i кожнаму б удакладнiў, хто на чым памяшаўся. Я ж хачу звярнуць увагу на адметныя, знешнiя праявы беларускае некрафiлii, на iхняе паступовае формаразвiццё ўсцяж да сённяшняга тупiковага стану, калi, вобразна кажучы, труп раскiс ушчэнт, i нашым трупалюбам больш ужо няма каго гiдзiць-гвалцiць. Памятаецца, пачыналася ўсё з архіелагiчных вышукаў (самая ж архіялогiя вырастае з цiкавосцi да мяртвоты); тэза, што ўсе мы цывiлiзаваныя людзi, мусiла пацвердзiцца прыкладамi нецывiлiзаванасцi прамiнулага грамадства, ягонага дзiкуннага-звярынага аблiчча. У гэтым разе чынны зварот да забiтых суграмадзянаў i выяўленне iхніх парэшткаў – акт цывiлiзаванага чалавека, якi мёртвыя астанкi процiпастаўляе ўласна самой смерцi, самому чалавекапанiшчэнню, антыцывiлiзацыi. Выцягнутыя з расстрэльнае ямы i складзеныя радком косцi ды чарапы нашых закатаваных суайчыннiкаў, змераныя адтулiны ў iхнiх патылiцах, апублiкаваныя фатаздымкi iхнiх патрэсканых лабоў заклiкалi да смертанянавiсцi, што ўрэшце ў сваёй абсалютнасцi ёсць прадумова, падстава для нараджэння смерталюбства; мне здаецца, акурат аб тым часе ўсе мы памалу, незаўважна для сябе, захвалявалiся смерцю не як праяваю, што самое па сабе было б натуральна – усе мы жывем ад смерцi да смерцi i не можам быць цалкам абыякавыя да яе, – але ўсе мы “палюбiлi” сам прадмет смерцi, нежывы адбiтак-вытлевак, адчуўшы да яго нездаровае памкненне. Памятаю, як “раслi” лiчбы закатаваных у гулазе: што нi месяц, дык на дзесятак мiллёнаў больш; нам падспудна, тайком як бы спадабалася, што ў нас, у нашай гiсторыi столькi трупаў, мы падспудна як бы хацелi, як бы праглi чуць астранамiчныя лiчбы забiтых у НКВД; i мы iх чулi. Думаю, гэтае традыцыйна iшло яшчэ з ранейшых часоў – памятаецца выступленне Алеся Адамовiча на адным са з’ездаў пiсьменнiкаў БССР дзесь а сярэдзiне васьмiдзесятых, калi ён з нейкiм пакрыёмым гонарам казаў пра дваццаць мiллёнаў савецкiх грамадзянаў, якiя загiнулi ў Айчынную; “Каратели” – чым не паталогiя трупалюбства, чым не прыклад мастацкае даталiзацыi мяханiкi пазбаўлення жыцця, прыхаванай пад пафасам гуманiзму?; ён жа, як прыспела пара, з няменшым iмпэтам пераключыўся на ахвяраў НКВД; зрэшты, у дадзеным выпадку гаворка не пра Алеся Адамовiча, а пра нас. Мы праглi таго, што нам гаварылi i паказвалi; мы адчувалi нейкае невыказнае шчасце ў тым, што былi нешчаслівыя. У хуткiм часе высветлiлася, што самой па сабе перамогi над прамiнулай сiстэмаю мала; наш абуджаны псiхасатанiзм патрабаваў дзеi большчымперамогавае – нават не рытуальнага танца над трупам, што можна было б растлумачыць схiльнасцю да магiчных забабонаў, а адкрытага асалодлiвага глуму над нябожчыкам: у гэтае гарачцы з’явiлася iдэя сабраць усiх каменных Iллiчоў на адным квадратным кiламетры, каб беларускi народ мог час ад часу наязджаць на той кiламетар i цыркаць слiнаю ў свайго ўчорашняга правадыра. Потым пачалася шырокая кампанiя-барацьба з пранцамi ў “самага чалавечнага чалавека”, якi ўжо даўно нiкога, акрамя як саксуальнага манняка, не мог узнагародзiць анiякiмi неспадзеўкамi – i зноў жа, навiдавоку нездаровая ўвага да трупа, жаданне насаладзiцца гвалтам над iм... Тое ж адбывалася i з беларускiм думнiцтвам, i з беларускаю лiтаратураю; часцяком стваралася ўражанне, што нашыя найноўшыя лiтаратары навечна i наўмысна атайбавалiся ў трупэрнi – удзень гэтыя патолагаанатамы з дабрастойным выглядам трыбушаць памерлую апоху-лiтаратуру, натхнёна-дапытлiва аддзяляючы ад трупа чэлясы, а прыцемкамi, у хвiлi ўласнае замарокi, па чарзе спраўляюць глум над акамелым кастыром прамiнулага часу, урэчаiснiваючы ў пачварны спосаб сваю полавую смагнасць. Чым гэтае ўсё скончылася, мы добра бачым: сатана прыйшоў на Беларусь акурат таму, што пасутнасцi пасля пагiбелi ўчорашняе апохi амаль нiчога не было створана, i амаль усё створанае раней i не памёрлае – было зганьбаванае i адрынутае. Яно i не магло нiчога тварыцца з гэткiм розумам: свежаванне бурыла толькi безбалеснае цела нябожчыка i – знiшчала жывое ў тых, хто разбiраў на часткi трупы, гвалтоўны шлюб з халодным целам, пры ўсiм блюзнерстве, выяўляў апаганенасць не пасiлаванага мерцвяка, а гвалтаўнiка-трупалюба, да таго ж гэта – бясплодны шлюб, заснаваны не на iдэi тварэння, а на iдэi фiзiчнага i духовага выпустошвання; я ўжо не кажу пра тую блявотнасць, што iснуе ў падобнай з’яве.
Бясплоднасць трупалюбства стварала iлюзiю творчасцi, iмiтацыю жыцця; гэткае фарысейства аксперымянтовае лiтаратуры, вядома ж, дужа ёй пашкодзiла; можна паспрачацца з афарызмам Хамiнгуэя, што лiтаратар павiнен пiсаць праўду (у кожнага з нас праўда свая i кожная свая праўда – няпраўда ў дачыненнi да праўды iншае, i значыць: лiтаратар пiша сваю праўду; iначай кажучы, лiтаратура ў канчатковым вынiку асуджаная на тое, каб казаць няпраўду, але пры тым яна асуджаная на шчырасць), ды гэтае не значыць, што лiтаратура мусiць хлусiць наўмысна i што лiтаратар мусiць наўмысна праз сваю хлусню ашукваць чытачоў. “Трупалюбства” як лiтаратурная плынь, зацятае ганьбаванне ўсяго лепшага i ўсяго горшага, што было ў нашым мастацтве, якраз i ёсць цынiчнае ашуканства, пабудаванае збольшага на апатажнасцi, на правакацыi, на цкаваннi, на адпачатнае няпраўдзе-няшчырасцi; “трупалюбства”-плынь як бы сведчыць, што мальцы прыдумалi сабе цiкавую гульню, i гэтая iхняя забава зайшла даволi далёка i ў тупiк; i вось Дубаўцоў артыкул у “Калгаснай праўдзе” – раптоўнае ўчуцце гэтага тупiка; прыехалi: нi ўзад, нi ўперад; адно цяпер застаецца плакаць i размазваць пад носам “саплю”. Гэтая нашая аксперымянтоўная крытыка дужа нагадвае беларускiх дамакратаў, калi тых нiкуды не выбралi i тыя, закрыўдаваўшы, вырашылi ў гэтай сваёй безвыходнасцi, што iхнi народ – або дурнi, або сволачы, або быдла; гэтак жа i тут: калi сваечасова, праз якiя суткi, труп не быў пакладзены ў дол, дык ягонае няўпыннае распаданне – загана не трупа, што хоча даказаць Дубавец, а – трупалюбаў, тых, хто дзеля свае паталагiчнае манii затрымаў цела на гэтым свеце.
Сённяшнi сатанiзм трывала асноўваецца на гэтых першых “рамантычных” спробах цацкання-вычварэння з нябожчыкам; некрафiлiзацыя грамадства дужа пашырылася апошнiм часам, усе мы “зацыклiлiся” на мяртвоце (i гэтыя мае радкi ўслед за Дубаўцовымi – чарговы прыклад “надзённасцi” некрафiлiзму на Беларусi, прыклад як бы паталагiчнае немагчымасцi абмiнуць гэтую тэму). Калi першыя “рамантыкi” кiравалiся ў сваёй манiякальнай любовi проста псiхiчнымi рафлексiямi, жарсцю, дык сённяшнi сатана рацыяналiзаваў трупалюбства: ён сабраў параскiданыя астанкi ў мяшок i явiў маральна спустошанаму за апошняе дзесяцiгоддзе народу нейкiя святакосцi, якiя трэба аблашчыць i ўзвысiць вераю ў непагрэшнасць i iдаальнасць, у дасканаласць мёртвага цела; сатана пачаў культываваць некрафiлiю спрэс i паўсюдна, ад увядзення дзяржаўнае сiмволiкi i да ўсталявання палiтычнага ражыму, што выклiкала з аднога боку шчырае захапленне праз трупалашчанне i з другога боку новую хвалю трупагвалтавання; хаця, вядома ж, цела нябожчыка непрычым, справа ў сатане: з сатаною можна змагацца ў ягоны ж спосаб, што i робяць аксперымянтатары, але гэтае i будзе сатанiзмам. Адзiнае, што можна супрацьпаставiць сатане на вышэйшым, надсатанiскiм узроўнi – гэта паўнарэкая, не iмiтацыйная, творчасць; i сённяшняя паўсюдная беларуская паняверка, заняпадныя настроi аксперымянтоўнае лiткрытыкi якраз i шкодзяць гэтае творчасцi, замiнаюць ёй расправiць крылы, а разам з гэтым любыя парасткi беларускае творчасцi сустракаюцца з сiламi сатанiскага разбурэння: пагром нацыянальнае школы, задушэнне беларускага друку i кнiгавыдавецтва, паўсюднае зневажэнне чалавечае годнасцi беларуса i г.д.
Прымiтывiзм аксперымянтоўнага лiткрытпадыходу – у бачаннi акурат мёртвасмерцi, але не жывiны; iначай кажучы, гэтыя лiткрытыкi са сцiзорыкам у руцэ, седзячы ў сваёй трупэрнi, раздзяляюць на часткi прадмет, але не даюць рады пагадзiцца з тым, што па-за мёртвым прадметам iснуе жывая дзея. Так, цела нябожчыка мёртвае, але ягоная душа вечнажывая. Так, ёсць нейкi акасцявелы труп учорашняе пары, але ж i ёсць жывы дух прамiнулае апохi; ёсць беларуская лiтаратура як метадычна напiсаны тэкст, але пры гэтым ёсць беларуская лiтаратура як жывы сакрал. Думаю, мiстыцызм лiтаратуры якраз у гэтым – у ейнай заўсёднай жывасвятасцi; можна нават сабе ўявiць, як па часе немаведама з чаго высветлiцца, што спадчына П. Броўкi – самая што нi ёсць вялiкая лiтаратурная каштоўнасць за ўсе чалавечыя часы i апохi, хаця, вядома, справа не ў спадчыне П. Броўкi, а ў самой беларускай творчасцi мастакоў; спадчына ж – гэта паслятворчасць, лiтаратура-прадмет, але не дзея. Творчасць, але не разбурэнне – беларускае процiстаянне сатанiзму, спусташэнню; акурат няўпынная беларусатворчасць вылучае нашую лiтаратуру ў адную з самых вялiкiх, непераможных лiтаратураў у свеце: то лiтаратура сотняў, тысячаў i сотняў тысячаў людзей, якiх аб’яднала неўтаймоўная прага будаваць беларускi Храм Духу, тварыць насуперак сатанiскаму знiшчэнню нашыя беларускiя час i свет.
Бадай што, творчасць – гэта адзiны паратунак i ў тым становiшчы, у якiм апынулася ТВЛ: усе фiнансавыя нястачы, ўсялякiя менскiя подступы адно могуць быць стымулам у працы i творчасцi. Я дык, напрыклад, не дужа расчароўваюся з нагоды якога-небудзь свайго ненадрукавання ў “Гаўняцкай долi” – там у iх нейкая патаемная палiтыка i бязглуздая настолькi, што ейны сэнс наўрад уцямна растлумачыць цi iхнi брыгадзiр, цi iхнi “заўучастка”; аднак вiдавочна, што iснуе ў брыгадзiрскiм табеле пачароднасць – радоўка, – калi каму пасвiць сваю казу на лiтаратурным лужку i каму там яе не пасвiць; я мабыць, калi дзе i пазначаны ў iхнiх таўстых сшытках, дык у другiм спiсе i недзе ў самым нiзе, што мяне не дужа крыўдзiць – я бо да iх не прашуся, а яны мяне не прымушаюць да iх пiсаць (гэта я наконт твае заўвагi, чаму там не хочуць друкаваць iнфармацыю пра маё вялесаванне – цалкам верагодна, што прычына не ў ТВЛ, а ў маёй асобе). Адзiнае, трохi крыўдна, што iхняя крытыка маўчыць паводле маех апавяданняў; аднак i гэтае не вялiкая бяда: iхняя крытыка бо абсалютна нi на што не ўплывае, нi на продаж кнiжкi, нi на папулярнасць аўтара, нi, зразумела ж, на якасць апублiкаваных твораў; пустое (вядома, я не маю на ўвазе самыя псiхатворчасць i псiхатварэнне – творчасць бо “апраўдвае” любую пустканапоўненасць; гаворка пра функцыянальны бок творчасцi – пра дзейснасць рацэнзiяў). Да таго ж я скептычна стаўлюся да “раскрутак” гэтак, як зазвычаена рабiць на Беларусi яшчэ з застойных часоў – калi аўтару часам пасля двух надрукаваных вершаў цi чатырох апублiкаваных апавяданняў пачынаюць мераць лаўры класiка; урэшце ўсё сканчаецца тым, што пасля шалёнае “раскруткi” высвятляецца: гэты аўтар не толькi не лётае ваўчком, “раскручваючыся”, ажно стаiць строма i неварушка, нiбы ўкапаны слуп. Гэта ўсё той жа падман у лiтаратуры, пра якi я казаў; манiць жа, як вядома яшчэ са школьнае лавы i нават з ранейшага часу, няможна, i пагатоў у прыгожым пiсьменстве. Я цвяроза, без завышэння самаад’знакi, разумею свой сённяшнi сцiплы ўклад у айчынную лiтаратуру, i, думаю, празмерная ўвага крытыкi, карэнным чынам не ўплываючы на наваколле, магла б адно звыродзiць мой лыч i так не дужа кепны, звыродзiць яго гэтак жа, як папсавала ўжо шмат каму з нашых маладых жывёлаводаў на лiтаратурным лужку; хвароба хуткага росту, выклiканая беспадстаўнымi славаспевамi, дужаяўна праяўляецца на твары, ён робiцца нейкi пахабнасыты ад гонару, сакратарскакамсамольскi ў горшым сэнсе гэтага слова, – навала, бывае, праходзiць, а бывае, што i не; хай бог крые. Ва ўсялякiм разе, я шмат у чым удзячны лёсу, што мяне сям-там не пускаюць на грады цi на лужок – гэтае надае сiлы, i жадання працаваць; у мяне ўжо даўно, дзякуючы гэтым закрытым лiтаратурным загонам, смылiць самому заняцца друкам, i мне чамусь здаецца, што раней цi пазней, ды да гэтага справа дойдзе.
Цяпер жа – сяджу ў сваiм кампутары, пстрыкаю клыпажкамi. Гэта як запой. Анiяк не вазьмуся за дапрацоўку дысяртацыi, а ўсё бамблю сваё; панапiсваў гару лiстоў ва ўсе канцы, падрыхтаваў тры навуковыя артыкулы, заняўся лiтдаследзiнамi самога сябе i панарабiў процьму адкрыццяў, шмат чаго панапачынаў...; цяпер пiшу п’еску – палову ўжо зрабiў – з назваю “Сэкс па перапiсцы”; то камедыя -- “вадывiлiк”, -- у якой, напэўна, будзе сумны фiнал; хачу яшчэ адную напiсаць, падраматычнее, з якой-небудзь фiласофiяю, i магчыма, плюну на ўсё ды напiшу. Думаю паспрабаваць прыладзiць сваю драматургiю дзесь у Менску, а калi не атрымаецца, дык у якiмсь правiнцыйным таатры. Наконт апавяданняў для “Ксэракса”, дык дакладна абяцаць не буду; я пачаў пiсаць два, для свайго зборнiчка, што спадзяюся выдаць улетку ў разе, калi пашчасцiць са спонсарамi, але якiм часам закончу, дык пэўна сам не ведаю; можа, штось напiшацца асобна, апрача тых апавяданняў, але знарок планаваць не хочацца – я з натуры гэткi, што не ўмею выконваць планы i пiсаць спецыяльна пад замову, заўсёды адыходжу ў бок ад таго, што патрабуецца зрабiць, заносiць мяне на паваротах. Вось, здаецца, i ўсе навiны. Пастараюся быць у Полацку 27 лютага. Папярэдне паталефаную. Бывай. З павагаю
Лявон Вашко
Масты, 14 лютага, 1998 г.
Дарагi Алесь, добры дзень!
Хацеў даслаць табе апавяданне, але не дасылаю, бо не напiсаў яшчэ (амаль як у тым жыдоўскiм анягдоце: маўляў, рыба, Жора, будзе – ты, галоўнае, яе смаж). Аповед гэты свой пiшу я ўжо доўга (здаецца, надумаў рабiць яго яшчэ мiнулым летам, калi не раней) i браўся то прыхапамi, мiж справаў, то сядзеў над iм карчом, то адкладаў яго ўбок, то нешта там дапiсваў ды перапiсваў, ды выкрэслiваў; усяго часу хочацца напiсаць нешта “толькi для сябе”; меркаваў падарыць яго сабе на дзень нараджэння,– амаль у лiмаўскi спосаб, як гэтае зазвычаена ў iх друкаваць юбiлейшчыкаў з прычыны юбiлею, калi ж, вядома, iмянiннiкi добра сябе паводзяць i гладка выскокваюць з набоймы,– дык вось i я спяшаўся-нагодзiў-пiсаў, аднак амаль навечна прыпазнiўся, i таму ледзь не атрымалася так, як гэтае здараецца ў “ЛIМе” з тымi юбiлейшчыкамi, якiя асаблiва не вылучаюцца паслухмянствам i з прытугам заходзяць у рулю беларускага лiтаратурнага маўзера цi, увадваротку, паводзяць аж задужа добра з прычыны ўласнага недастатковабуйнога калiбру, што, аднак, усё адно не дазваляе ўскочыць у жаданую адтулiну нават у шчаслiвы дзень свайго даўнага з’яўлення на гэтым свеце; (пры ўсiм тым, загаварыўшы пра нашую велiчную лiтаратуру ў нашай гаротнай шматтыражцы, не магу ўстрымацца i яшчэ ад аднога супастаўлення: процi iхняга маўзера я маю свой асабiсты драбавiк – як то свае ўласныя самавыдавецкiя высiлкi,– якi, хай сабе i не фабрычная рэч, але ж затое не ён мною страляе, а я з яго сею, хоць можа i не часта, ды, як мне падаецца, нiколi не б’юся халастымi ў рознiцу ад беларускага лiтпiсталету, якi ў прысутнасцi сусветнае гiсторыi, што п’яна канае па Захарава i па паблiжнiх з ёю менскiх вулках, упарта iмкнецца даказаць хрэн ведае каму сваю аграмадную вартасць i патрэбнасць i наiўна схаваць хрэн ведае ад каго адрас свае першапачатковае прапiскi – таго “Детского мира”, у якiм цыкоўскiя дзядзькi ў падарунак сквапным на дваровыя забавы байцам лiтаратурнага фронту прыдбалi казённае гусiнае пяро iм у заднiцу як сiмвал вечнае творчасцi i грозлiвую пластмасавую пстрыкалку ў дзермантынавай кабуры як сiмвал вечнага змагання (ды адкульсь яшчэ прынеслi скрыню баявых прыпасаў у выглядзе куляў з гною для палеткаў); калi без жартаў, дык “мяханiка” беларускага творчага працэсу (як у афiцыйнай, гэтак i равалюцыйнай галiне) знаходзiцца на дужа незайздроснай ступенi амаль поўнае iмiтацыi мастацтва (гаротная шматтыражка вызначае i дыктуе вялiкую лiтаратуру, пустамеханiзм галаўнейшы за духанапоўненасць), але не знаходзiцца на ступенi службы паўнавартаснаму мастацкаму жыватварэнню – нам сёння як нiколi трэба ўзвысiць iдэю творчага думання: думаць ды думаць жывымi думкамi, а тады нешта рабiць, але не рабiць ды рабiць пустую работу, а тады нешта сабе думаць; а здараецца нярэдка ў лiтаратурным жыццi, што i не думаюць, i не робяць уадначассе – пусты круглабокi беларускi нуль; жывадумнiцтва трэба ўзняць-узвесцi да стану асабiстага жыцця, зрабiць ладам беларускага iснавання; вось тады жыць будзе цi то весялей, цi то цiкавей, цi то яшчэ як-небудзь з канчаткам на -ей – галоўнае, што-небудзь i як-небудзь ды будзе, а гэтае, магчыма, нават лепей, чымся нiяк; навошта жыць у тым разе, калi не думаць жывымi думкамi?); яшчэ пралажае знекуль у некуды успамiн, што вiншаваць з днём нараджэння загадзя – дрэнная прыкмета: лепш запозна, чымся зарана,– дык, абапiраючыся на гэткую хiсткую дамагогiю, цешу сябе спадзевамi, што з трыццацiпяцiгоддзем я сам сябе паслясвятна, ды ўсё ж сцiплападзякую напiсаным апавяданнем; а яшчэ незадоўга да дня майго выпадковага i недарэчнага з’яўлення пад небам бацькаўшчыны дакончыў камедыю жарсцi i драму пачуцця з назваю “Сэкс па перапiсцы” – маральная кампянсацыя за тую абразлiвую поўху, якую я па-лiмаўску ўляпiў сам сабе (даруй за друк не надта якасны – сканчаўся ў барабане парашок, дык месцамi не вельмi выразна адбiлiся лiтары). Увогуле, п’есаю я задаволены, хаця, вядома, драматургiя з’ява каннюктурная, пiсаная знарок для сцэны, для гледача, для ражасцёраў – не тое, што маё апавяданне-самасабетворчасць.
I калi ўжо загаварыў пра яго насуперак свае звычцы маўчаць пра нязробленае, дык дзеля анонсу, ды не выхвалення, скажу яшчэ некалькi словаў. Як на мяне, дык апавяданне мае быць сама тое; дужа хочацца трохi паадвольнiчаць з кампазiцыяю ды з моваю, што, вядома ж, не заўсёды спрыяе чытэльнасцi, – аднак мне даўно, з самага пачатку заманулася напiсаць цяжкачытэльны аповед; такое часам i стала са мною здараецца; гэта як у старажытнай Грэцыi было iмкненне фiласоўскага думнiцтва да iдаальных, супрацьдосведных канцэпцыяў – маўляў, Ахiлес нiколi не дагонiць жаўлука (чарапаху), – у якiх наўмыснае процiпастаўленне жываiдэi практычнавынiку сведчыла пра вышыню навуковага розуму, пра свядомае ўзвышша творчага духу над ампiрыкаю, пра ўрачыставанне-чысцiню чалавечага мыслярства; вось i шчыраваў я больш для сябе, мала дбаючы пра чытача: мабыць пiсьменнiцкае дасягненне – у “забыццi” раальнасцi i ейных законаў ды ў наўмысным нядбайлiвым стаўленнi да чытача праз агаiстычнае выяўленне свайго собскага слова, хаця поўнаступенна гэтае немагчыма, прачытанне твора бо ёсць значная частка лiтаратурнае падзеi, i, апрача таго, абсалютная нечытэльнасць i абсалютная пустота таарытычна могуць таксама быць прадметам суаўтарскае сутворчасцi, – i ўрэшце скончылася ўсё тым, што, напiсаўшы ўжо нямала, спахапiўся ды ўзяўся “адчытэльваць” сваю мазгранiну на дагоду сам не ведаю каму, але пэўна што не толькi сабе. Гэтак во я, пiшучы, сiлiў у сабе раба, але душыў яго шкадуючы; дык нешта ж ужо i атрымалася: напалову – словамi ў кампутары i напалову – нейкiмi сугуччамi нейкае музыкi цi то ў вушох, цi то ў касцёх; а што там далей – пабачым.
I п’еса мая ў недаробленым стане; дакладней, дасылаю табе адно першы варыянт, пачатковы, бо мае быць яшчэ другi, з iншаю канцоўкаю; вымагаюць мяне зрабiць тую канцоўку мае размовы з таатральшчыкамi – прапанаваў “Сэкс” на Вольную сцэну, i там ёсць людзi, якiм твор спадабаўся, аднак iхнi галоўны бадзецца казлiным рогам i рыкае быкам; карацей, не задаволiў ён мяне “саксуальна”; пры ўсiм тым я бачу яўнае неразуменне таатральшчыкамi мае задумы – як то на працягу аднаго твора трансфармаваць камедыю ў меладраму, а меладраму ў трагедыю; урэшце таму i надумаў я другазавяршыць твор гэтак, каб сiнтаз жанраў быў больш арганiчны; пры тым хачу пакiнуць, ацалiць самую драматрагедыю, проста зраблю яе часткаю самае камедыi, – магчыма, у гэтае псiхаманiпуляцыi пачуццямi можна ўгледзець задужаяўны “цынiзм” у адносiнах да гледача (думаю, што такi “цынiзм” ёсць i ў першым варыянце), аднак хочацца, каб то быў добрасансоўны “цынiзм”, “цынiзм” як творчы аксперымент, а не супрацьтворчы чын; мне цiкава дасягнуць у гэтае п’есе, у канцоўцы найбольшага змяшэння душэўных настрояў суперажывальнiка, “згатаваць” пэўны “кактэйль” пачуццяў, “смехаплач-плачасмех”, дасягнуць таго, каб псiхiчная прырода саўдзельнiка п’есападзеi цалкам, выяўна, супрацьрозумна заўладарыла над свядомасцю, каб ён смяяўся i плакаў адначасова; пры добрым гуморы тут на паўднi работы, але акурат гэтага паўдня i нестае; як напiшацца, дык адразу прышлю табе “запасны” варыянт.
Калi прыдасца мая пiсанiна дзесь, дык няхай прыдаецца, а як – не, дык i – не; ходзiць шаст – парадваў мяне навiною загадчык лiтаратурнае часткi Вольнае сцэны I. Чэркас, – што галоўнаму з таатру ў Маладэчнi спадабаўся твор; прапанаваў я сваю драматургiю ў Слонiмскi таатар, пра вынiкi яшчэ не ведаю; магчыма, полацкiх таатральшчыкаў гэтае зацiкавiць? – калi раптам здарыцца ў цябе нагода, дык пазнаём iх, калi ласка, з п’есаю; цi няма ў цябе выхадаў на Вiтэбск, на коласаўцаў?; а ўвогуле, пастаноўка, гэта як бы пазазадача ўжо: лiтаратурны твор я зрабiў, а далей няхай будзе, як будзе. У выпадку ж якогась друку, можна было б гэтае даць у “наркамаўскiм” правапiсе, цi блiзкiм да яго.
Зрэшты, для мяне прынцыповага значэння правапiс не мае, калi гаворка iдзе пра пустую знешнасць цi нейкiя там грамадзянскiя пазiцыi i позы – гэта я ўжо ў працяг тае нашае размовы ў Полацку, якую распачаў Вiнцэсь [Мудроў],– для мяне iстотнее правапiс як дапаможнiк выяўлення творчае глыбiнi слова, як творчы метад, з дапамогаю якога я малюю свет, спасцiгаючы беларускi моўны духаабсяг; акурат марфалагiчны спосаб словаўтварэння, абжыты, дарэчы, мастацкiм нашамоўем у меншай ступенi за фанятычны, часцяком вымагае засумнявацца ў “тарашкевiцы”, якая iмкнецца транскрыпцыйна, гукапiсна перадаць беларускае слова i пры гэтым не дужа выясняе ў слове ягоную ўнутраную змястоўнасць ды не дужа дбае пра сутнапiс; вядома, i “наркамаўка” – зусiм не iдаал, хаця яна ўсё ж сяк-так уважае на беларускiя марфалагiчныя адметы. Ва ўсялякiм разе, я трымаюся “наркамаўкi” як ужо традыцыйнага пiсьма, аднак зусiм не прыймаю яе як абавязковае правiла; “наркамаўка” для мяне – путы, з якiх я ўсяго часу iмкнуся выбавiцца. Таму, пiшучы ў “наркамаўцы”, я спрабую яе крытычна пераасансаваць; словатворчасць вымушае мяне паставiцца да шмат якiх правiлаў з пэўнаю зняверай; я нават засумняваўся ў святым нашым “як чуецца, так i пiшацца”; для мяне гэтае больш пытанне фiласофii, светаспасцiжэння, псiхалiнгвiстыкi, але не арфаграфiчнае абавязковазаконне: словаспеў i славаспеў чуюцца аднолькава, аднак лiтаральнае адлюстраванне марфемаў, сутнапiс процi гукапiсу сэнсава разлучаюць гэтыя словы, акрасляюць два розныя паняццi, запальваюць два розныя вобразы; у газеце “Пагоня” сустрэў слова лёсаванне – нацiск ужо вызначыў я сам, па аналогii з паляванне, баляванне, каранаванне i г. д. – (у значэннi кон, жэрабя; напрыклад: сярод пераможцаў конкурсу будзе праведзенае лёсаванне); ненацiскное ё ў гэтым слове, паводле нашых суворых пралетарскiх законаў, немiнуча мусiць перайсцi ў е, бо нацiск цiсне на трэцi склад; аднак гэтае е вызначае зусiм iншы словазмест: лёсаванне i лесаванне – два адрозныя па значэннi словы, i акурат лiтаральны паказ марфемаў лёс i лес выяўляе тыя значэннi i нараджае ў свядомасцi розныя вобразы; зразумела, што можна прымусiць гэтае слова якiмсь загадам празiдэнта нацiскацца на першы склад (некалi нiбыта Мікіта Хрушчоў гэтак нацiснуў на Лаос, што ўсе пачалi цiснуць следма за iм i цiснулi аж датуль, пакуль Мiкiту не справадзiлi на заслужаны адпачынак), але, калi мы пачнем на ўсё цiснуць спераду, дык гэта будзе, бадай што, ангельская мова, а не беларуская.
Увогуле, мастацтва, пiсьмо як жывамаўленне адпачатназмагарныя з правапiсам, правапiс бо ўсяго толькi нармуе неўнармаванае, метадычна пiсьмуе прамаўленне, а мастацтва – i ёсць неўнармаванае прамаўленне, яно спачатку – гук, голас, псiхажыццё, а тады ўжо – лiтаравыява; мастацкае маўленне заўсёды iмкнецца да вызволу з палону правапiсу (у гэтым сэнсе “тарашкевiца”, як мне падаецца, у нашай новай лiтаратуры кажа на пошукi палону, дабраахвотнага самазатачэння ў пэўнай, не дужа дасканалай пiсьмовай сiстэме – як вядома, сам Б. Тарашкевiч заклiкаў беларусаў да развiцця i ўдасканалення ягонага правапiсу, – а “наркамаўка” з’яўляецца падставаю для творчае крытыкi, цi то – палонам, да якога не iдзеш, але з якога выбаўляешся).
Пiшучы гэтак во неўнарокi, я рызыкую не патрапiць у моду; пытанне правапiсу на Беларусi паўстала як з’ява палiтычная; мяккага знаку найперш захацелася палiтыцы, але палiтыку прасцей, ён усяго толькi дакларатар законаў рэчаiснасцi i карыстальнiк iхнi; пiсьменнiк жа – творца самае рэчаiснасцi i часцяком ейная ахвяра; усе законы рэчаiснасцi ў мастацкае творчасцi блiзкавыяўляе марфемазмест згаданага крыжавога слова: у творчасцi закон знаходзiцца за конам быцця, ён нiжэйшая прыступка мастацкага свету, якi ёсць самападстава творчадолi i творчалёсу i першапрычына ўсяго астатняга; палiтык можа памяняць дакларацыю, выдаць чарговы “ўказ”, аблытаць творчасць мастака чарговымi мовапутамi, пiсьменнiк жа гэткае патрэбы пазбаўлены ў вынiку над’законнасцi свайго тварэння, якую прымiтыўны законасвет часцяком тлумачыць як супрацьзаконнасць; крацей, усе гэтыя зацятыя палiтычныя размовы наконт правапiсу могуць скончыцца тым, што нам, вечным беларускiм контрыкам, давядзецца душыцца да магiлы гэтым iхнiм мяккiм знакам i драчыць гэты iхнi корань у тры лiтары ды яшчэ з прыстаўкаю на-. Менш за ўсё я дбаю пра палiтычнае таўро i прымiтыўнае разуменне маех словаў: я не аббээсэсэрыўся i не аббээнэрыўся, проста пазiраю на мову не як палiтык, а як пiсьменнiк, i, вiтаючы кожны аксперымент, усё ж бачу перспяктывы ў развiццi сучаснага, а не ў кансервацыi прамiнулага. Хаця, зноў жа паўтаруся, я за аксперымент i за любыя творчыя спробы беларускага мовапiсу, абы не прыляпiцца блiнам да столi, як гэтае раз-пораз здараецца ў старасвецкiх беларускiх вёсках з рахманымi беларускiмi бабулямi, калi яны забываюцца перакрыць кран ад бутану ды прапану; тыя газы, пайшоўшы з балону, лезуць пад падлогу, i ў сумесi з паветрам яны дужа неспакойныя, дык вось i атрымлiваецца: бабуля – чырк запалкаю, i яе шчэмiць лагаю да бэлькi; часцяком гэткiя беларускiя вясковыя ўзлёты народжаныя ў вынiку старэчае памарокi, калi чалавечая мудрасць пераўвасабляецца ў разумовы сызмор (хаця ад гэткага лепш не заракацца i здароваму чалавеку, i маладому, i дурню, i разумнiку – у кожнага бо з нас ёсць свой небяспечны кранiк, якi мы калi-небудзь не закрыем; але сцерагчыся трэба, каб не ўмёрлi!); аксперыменты па адраджэннi “тарашкевiцы” вельмы часта – не моватворчасць, а вынiк моды i фанабэрыi, вельмi часта тыя аксперыменты вынiкаюць не з мудрасцi i здаровага розуму, а з маразму, з зацятасцi, з нежадання i з немагчымасцi крытычна разважаць; гэтае ж можна сказаць i пра становiшча з “наркамаўкаю”, калi яе пруць нам пад падлогу розныя дыназаўры-самазабойцы; увогуле, гэтых усялякiх палiтыкаў з Клубу вясёлых i знаходлiвых, ды лiтпрыдуркаў з Таварыства параноiкаў, ды навукоўцаў з траўмаю галавы ад удару па ёй арфаграфiчным томiкам – усiх гэтых гальштукаваных штукароў арфаграфiчнага штукарства, якiя заклапочаныя клопатамi, каб пiсьменнiкi пiсалi правiльна буквачкамi, – трэба забiваць (вядома ж, не на смерць, а толькi дзеля кантузii) газетаю “Мiнская праўда” цi якойсь бээнэфаўскай улёткаю, або якой-небудзь iншай мухабойкаю, я нацярпеўся бо ад гэтых зафанацелых старых парторгаў i новых камiсараў (яшчэ i сённяшнi сатана апошнiм часам не вылажае свiнскiм лычам з правапiсу), што не дай ты бог, i цярплю дагэтуль; думаю, найлепшы сёння аксперымент з мовапiсам – гэта мастацкiя творчасць i тварэнне, праз якiя i вынаходзiцца ды сансуецца лiтаравыяўна беларускае слова; i самае найгоршае сёння, што можа быць – гэта сляпое, нятворчае выкананне якогась акамелага правiла. Прыкладна, пра гэтае, памятаецца, некалi, на пачатку 90-ых, пiсаў Сяргей Дубавец: маўляў, трэба “адмянiць” усялякiя нормы правапiсу, i тады ў вынiку творчасцi, нормы “напiшуцца” самi; праўда, Сяргей Дубавец не дужа парупiўся пра творчы самапас на нашай нiве – нават гэткiя смелыя спробы як друк лацiнкаю былi пазначаныя ў “Н. Н.” яўным кансервацыйным радыкалiзмам, яўным непрыняццём любых творчых памкненняў у галiне i на падставе “савецкага” правапiсу; адкрыўшы сваю газету “на мове Коласа i Купалы”, дзядзька раптам зрабiўся зацятым правапiсцам – я маю на ўвазе нашанiўскiя моўныя аксперыменты ў тарашкевiцы, якiя задужа рашуча, адназначна, карэнным чынам адпрэчылi iншыя спробы пiсьмовага выяўлення нашага слова; тым не менш “мова Коласа i Купалы” – ёсць моватворчы пошук; мова Коласа i Купалы – то мова стварцоў правапiсу, мова асобаў, мастакоў, але не прыгонных лiтаратуршчыкаў, карыстальнiкаў джэнтльменскiм наборам лiтараў; адзiнае, што “апраўдвае” нашанiўскi мовапрыгон, дык гэтае – процiпастаўленне яго мовапрыгону афiцыйнаму, цiкавы сам прыгонааксперымент як фенамянальная, неразгадная з’ява: самапрыгон як супрацьдзеянне знешнепрыгону; урэшце, творчасць у межах пэўнага канону ўсё адно ёсць творчасць – i, на радасць усiм нам, яскравых прыкладаў беларускалiтаратурнага жыватварэння ўнутры пэўнага канону хапае навокал як жвiру ў роднай глебе. Аднак акурат самазапрыгоньванне правапiсам пынiць нашанiўскае слоўнiцтва, якое выбухнула напачатку адраджэння газеты i якое “абнармалiлася”, “абзаконiлася”, прыцiшылася ды залезла ў хамут, – слоўнiцтва тое самаабхамуталася ды саманагрузiлася гарою нейкiх мёртвых прынцыпаў i iсцiнаў, цяпер яно немачна валачэ за сабою тую малакучу i адно голасна дрышча ад натугi конскiмi каштанамi; наўмысны арфаграфiзм замiнае ляксiчнаму развiццю мовы, а мiж тым ляксiчнае развiццё – першая i галоўная задача мастацкага светатварэння, i ўсе сiлы хай бы iшлi на тое; наяўнасць бо словасвету жывiць мову, але не наяўнасць правiлаў пiсання, якiя пры ўсiх сваiх функцыянальных дадатнасцях, па вялiкiм рахунку, прыгоняць i нiшчаць усё жывое; ва ўсялякiм разе, правапiс – пасляпершаснасць, пасляасноўнасць, а асноўнасць i першаснасць – слова, – у сувязi з гэтым прыгадваецца разгублены стан нашых навукоўцаў-акадэмiкаў на пачатку дзевяностых, калi iх бралi за грудзi i патрабавалi ад iх вытварэння новага, дзейснага правапiсу; разгубленасць тагачаснае навукi зразумелая: яна магла адно канстатаваць iснаванне паўзбежных афiцыёзу правапiсных нормаў, аднак для перамены правапiсу гэткае канстатацыi мала – трэба не толькi канстатацыя, але i вывучэнне, глыбокi ўсебаковы аналiз самае новаз’явы, як то не новага правапiсу старамовы, а самае новамовы, якой па сутнасцi i не было (ажно цяпер з новамоўем справы ляпейшыя, а хутка будуць дык i зусiм неблагiя); можна прыгадаць, як правапiсныя раформы трыццатых гадоў равiзалi найперш самую мову, выводзячы з ужытку ладнае словапласмо беларускага гавору, падганяючы яе пад расейскiя “стандарты”, а тады ўжо ў адпаведнасцi з мовапераменамi вызначалi нормы напiсання, – я не адмаўляю пэўную штучнасць тых працэсаў, адно хачу ўважыць на словапершаснасць, словаасноўнасць, словапрычыннасць тых пераменаў: тагачасны правапiс толькi адлюстроўваў грунтоўныя перамены, няхай i робленыя жывасiлам, у лексiцы, у самой беларускай мове; напачатку дзевяностых гадоў папросту не было чаго рафармаваць, не было самой новамовы i самаго моўнага новасакралу, а немагчымасць уплываць на мовафармаванне гвалтоўна, праз палiтычную ўладу перакрэслiвалi ўвогуле ўсе надзеi на перамены, якiя шмат каму падавалiся i падаюцца даволi бязглуздымi, марнасансоўнымi,– i сапраўды: навошта мяняць лiтаранапiсанне слова, сакральна- i сансоўнанезмяняючы самога слова? што гэтае дае, акрамя тлуму i залiшнез’едзенага сала праз высiлкi па выпрацоўцы ў народзе новаарфаграфiчнага спрыту i новаправапiснага ўмецтва? хто адкажа за дарэмнапатрачаныя калорыi працоўнага народу, за дарэмназношаныя порткi нашых простых людзей, як то рабочых i калгаснiкаў, за дарэмназапэцканую каналiзацыю нашых мiрных гарадоў – за марнасць беларускага быцця? хто верне назад у калгас, у хлеў, у пуню любых беларускаму сэрцу галасiстых свiнаматкаў ды абкуртачаных скальпелем самотных свiнататкаў, без пары задушаных свiнабоямi на скатабазе ў падтрымку нацыянальнага “лiкбезу”?.. Беларускае сала трэба ашчаджаць дзеля вялiкiх мэтаў!; тое ж можна сказаць i паводле нашэння порткаў i карыстання каналiзацыяй. Нам трэба процi марнатраўства сакральнавытварыць новую мову, трэба мастацтвамовiць, жыватварыць, мовадзеiць; дык тады i станецца паводле Сяргея Дубаўца – правапiс “напiшацца” сам.
Жывадумнiцтва, пра якое я згадаў напачатку лiста, мусiць пазбавiць нас “комплексу лiтары”, – сёння думнiцтвам пануе лiтара, правiла, “абавязковасць”, дык i няма палёту; а трэба ж, каб дух вытвараў лiтару, але не гiнуў у ейным палоне, трэба ж, каб лiтару знаходзiла i выяўляла думка, але не думку вызначала-выжаброўвала лiтара. Жывадумнiцтва дазваляе пераступiць праз усе тыя ўмоўнасцi, якiя сёння цяжаць беларускую мастацкую творчасць, адчуць смак тварэння, духовага дойлiдства; жывадумнiцтва дазваляе карэнна перакрэслiць цяперашнюю завядзёнку ў роднай лiтаратуры мыслярыць па-тутэйшаму, па-сялянску – хiтра i моўчкi, смаркачом у носе i таўкачом у ступцы.
Думаю, што праблема нашага пiсьсаюзу – пiшу нашага, бо ён, i сапраўды, наш i нашым застанецца да нашага ж скону, няхай хоць i праз тры днi распадзецца; ён бо складаецца не толькi са сваех абавязковых членаў, якiя ўтвараюць яго колькасна, але i са свайго абавязковага якаснаўтворнага дзеячасу, з хвiлiнаў, пачуццяў i iдэяў свае апохi – з нас, i нiкуды нам ад яго не дзецца, – дык праблема нашага чарнiльнага братэрства акурат у пакорлiвай перад знешнiмi ўмовамi культывацыi прынцыпаў хiтрамоўчнага мыслярства ў спосаб шморгання i таўчэння. Гэтае я ўжо грымзолю ў падтрымку нядаўняга лiмаўскага дыспуту на тэму “Што будзем есцi заўтра?”, якi адчайна i раптоўна распачаўся на старонках тыднёвiка i гэтак жа адчайна i раптоўна заглух. Крыўда i злосць членаў на свой заныдзелы саюз сведчыць пра, выяўляецца ў: няма таго, што раньш было; тым не менш тое няма, якiм пагалоўна незадаволены члены, ёсць, напэўна, залатая пара пiсьарганiзацыi – пара абсалютнае свабоды, тае свабоды, якое, бадай што ад першых, белаппаўскiх хвiлiнаў праглася нашымi мастакамi, свабоды, за якую нашых мастакоў бiлi на смерць, i свабоды, якая цяпер за проста так, “на халяву” перапала нашае сучаснае лiт., – апошнiя гадоў восем я ўлюбёны ў наш парнас акурат праз гэтую ягоную свабоду, у якой пралетараз’ядналiся рабы ўсiх лiтаратурных жанраў, парабкi ўсiх лiтаратурных плыняў i жабракi ўсiх лiтаратурных выдавецтваў, у якой зладна згуртавалiся (а часам арганiчна паядналiся нават у адной творчай асобе) празаiкi-парторгi з паэтамi-бунтарамi, палымяныя публiцысты ленiнскае школы з хiтразлоснымi ананiмшчыкамi апохi застою, таемныя сiянiсты з яўнымi антысiмiтамi, вялiкiя класiкi з нiкчэмнымi графаманамi, цукровыя дыябедчыкi з хранiчнымi алкаголiкамi, соцраалiзм з антыутопiяю, слёзы вясковае лiрыкi са сцулямi сталiчнага авангарду...; мадзеючы пад сцягам, на якiм намаляваныя Колас ды Купала, гэтае вавiлонскае размаiтастотварае стоўпiшча, тым не менш, не можа зразумець фенамянальнае выгоды свайго адмысловага становiшча – выгоды жыць жыццём, жыць – дыхаючы, жыць – вольна i ўволю; заместа таго iм няўпынна хочацца есцi (пры гэтым нiхто пакуль не схуднеў): галоднае заўтра яшчэ не надышло, а яны ўжо “дохнуць” з голаду; iм мала то ганарараў за iхнiя глупоты, то накладаў, то кабiнетаў, то жыллёвае плошчы, то дзяржаўнага клопату, то гарэлкi, то заедку..., i яны пра тое скрушна галосяць; у iх ёсць мора свабоды i творчасцi, але яны гэтым не сiлкуюцца i не шчасцяцца; у iх у думцы i ў газеце – “што будзем есцi?”, ажно не знойдзеш “што будзем пiсаць?”
Дык я ведаю, што трэба зрабiць, каб яны напхалiся як падняцца; я ведаю, як iх накармiць аж да ўсрачкi – гэтае я ўсё, зноў жа, у падтрымку iхняга адчайнага i раптоўнага дыспуту, хаця нiхто мне слова не даваў. I вось зараз я распавяду, як дапамагчы iм у жыццi.
Распавяду пакаротцы, бо мне ўжо самому надакучыла пiсаць. Iдэя мая простая i даволi нясвежая, але – дзейсная. Трэба даць iм для лепшага жыцця ўсяго дзве рэчы: 1) казарму i 2) кiлбасiну. Яны сумуюць па шыхце, дык няхай iм i ходзяць, няхай iм пiшуць вершы пад каманду “Левай! Левай!”, няхай у шыхце ствараюць несмяротную прозу, беручы ўдзел у конкурсе на лепшае апавяданне пра свайго прапаршчыка; баталлёнам, дывiзiяю, усiм 1-м Беларускiм франтом, усёй сваёй недапамёрлай дзедаўшчынаю няхай душаць якую-небудзь лiтаратурную гадзiну, якая не патрапляе iм у нагу i лупцуюць якую-небудзь лiтаратурную паскудзiну, якая брыдзiцца есцi iхнюю кiлбасу; трохразовага харчавання i ладнае пугi – вось чаго iм яўна нестае; iм не хапае каманды i клопату звыш i смачнае адрыжкi перад казённым адбоем пасля казённае вячэры; яны ў трасцы трызняць пра муштроўку, гуталiнавы пах i нашараваныя боты, яны падспудна прагнуць баявых паходаў, партызанскiх засадаў, паэзii атакi i прозы адступлення, яны бесперапынку чакаюць пачуць посвiст гаўнакуляў увушшу i свярбенне гусiнага пяра ў азадку...– i каб усё гэтае было гуртоўна, зладна, ва ўнiсон, адначасова i аднапамерна для ўсiх i для кожнага; “в одном строю к единой цели” – вось просты сакрэт iхняга творчага бытаўладу. I ўрэшце гэткая пуцiна – шлях пачэсны, цяжкi, беларускi, шлях святапакутнiцкi, бо часцяком толькi знаходжанне па вушы ў дзярме абуджае ў чалавеку тую бяздонную безмеж самога сябе, якая больш вечная i велiчная за яго самога; мне здаецца, iм усё яшчэ мала дзярма, каб вычуць у сабе гэтую бездань-безмеж.
Я не ўступаю ў шыхты не толькi таму, што мне даўно хапае свайго собскага нутра i свае собскае шкуры, i не таму, што мяне асаблiва нiхто не чакае на той лысай гары, але i – першачародна – таму, што там няма працы, творчасцi, справы, адно толькi членства. Кожная арганiзацыя, утвораная не дзеля справы, а дзеля членства, паступова або знянацку, памалу або ўраз ператвараецца ў пiсьарганiзацыю. Апрача таго, гады жыцця навучылi мяне адной злоснай iсцiне: не той хiтры пацук, хто загадзя ўцёк з карабля, асуджанага на смерць, а той, хто на гэты карабель не лезе; хаця хiтрасць – усяго толькi хiтрасць i не больш, мiстыка бо i iронiя жыцця ў тым, што нiколi дарэшты не ведаеш, куды з радасцю ўступiш сёння i адкуль з радасцю будзеш даваць цягу заўтра. Дый, можа, беларускi лiткарабель падлатаецца сям-там i паплыве яшчэ, калi не па моры, дык па рэчцы. Ва ўсялякiм разе, я не магу зразумець прынцып тэвээлаўскага падзелу на iх ды нас – маю на ўвазе прынцып выбару, паводле якога тэвээлавец не можа быць членам пiсьчленства; самая па сабе гэтая арганiзацыя крыўдная толькi сваёй пасiўнасцю, недзеяздольнасцю, а ў астатнiм – крыўды ад яе няма, як i шчасця, i гора няма таксама, як i радасцi; пасутнасцi быць у ёй – гэта блiзка што быць нiдзе; больш таго, я лiчу, што трэба вiтаць любыя спробы асобы ўсюдыiснаваць, нават калi гэтыя спробы i не заўсёды ўдалае членства. I чаму толькi СП?; ёсць жа процьма розных Таварыстваў: мастакоў, таатральных дзеячоў, журналiстаў, чырвонага крыжу, паляўнiчых i рыбаловаў, прыгаданых ўжо сёння параноiкаў...; мне здаецца, нонканфармiзм адпачатна грунтуецца на актыўнасцi асобы, а актыўнасць тая мусiць палягаць хiба што на вольнатворчасць i, увогуле, на свабоду, якая, папросту, па-дзiцячы, кажучы, ёсць магчымасць быць там, дзе табе хочацца. Гэты ж тэвээлаўскi прынцып-забарона нагадвае мёртвапрынцыповае нашанiўства, пра якое я ўжо казаў: мёртвыя прынцыпы шкодзяць творчасцi, палоняць яе; i памойму, гэтае ўжо адчувальнае для ТВЛу, якое ўсё больш i больш, мацней i мацней падпарадкоўваецца нейкiм сваiм зарокам, робiцца iхнiм закладнiкам. Небяспека зарокаў у тым, што яны падспудна i абавязкова прадугледжваюць здраду; ёсць пакрыёмая небяспека абсакратарыцца: па часе можа стацца так, што чальцы ТВЛу неўзабаве паробяцца сакратарамi СП – хто першым, хто другiм, хто трэцiм, – а гэтае ўжо тэма для феллятону; заракацца не трэба, бо яно, як вядома, ад лукавага. Сам дык я не спяшаюся на наш лятушчы галандзец, але – без зарокаў; нейкi нюх падказвае мне, што плысцi на iм – недалёка i нядоўга, дык нахрэна мне такое катанне; да таго ж i стырна няма ў гэтым стружку: куды ветрам дзьме, туды i пнецца; мне б на якой ладнай акiянскай яхце пагойдацца ад берага да берага, ад руму да руму, ад мацерыка да мацерыка... “Спадарожнага табе ветру, таварыш! I вiлы табе ў руку!.. I гною па плечы!..” – чую гучны сацраалiстычны голас таварыша лiтмаўзера...
Усё. Дапiсаўся да морачы ўваччу; ад лiтараў млосна. Развiтваюся. Перадавай усiм прывiтанне, Полацку – чалом.
Беларуская сьвiньня
i хiтры пацук
Лявон Вашко
Масты-Заслаўе-Масты, 24 траўня, 1998 г.
Паслядопiс. Дасылаю вiзiтоўку, там – Менскi таляфон; кутнiкi мае з’ехалi, i я сяды-тады бываю ў сваёй кватэры – рамантую. Кiдаюся мiж Мастамi i сталiцаю. Надумаецеся ехаць у госцi, дык папярэдзьце загадзя, каб быў на месцы. Буду рады ўсiх вас бачыць: i ў Мастох, i ў Менску. Цi не пытаўся ты наконт рызографу? Цi можна там друкануць кнiжку гэтак, каб разлiчыцца не грашыма, а чымсь натуральным: якойсь бульбiнаю цi гарэлчынаю?
Пасляпаслядопiс. Цi з’явiўся ў цябе аляктронны адрас?
Дарагi Алесь, прывiтанне!
Апошнiм часам, калi я заплюшчваю вочы, каб што-небудзь з нядаўназнятага на кiнастужку адматаць назад, дык, адматаўшы, часцяком бачу-прыгадваю жудасныя карцiны нашага парнасу ў пары ягонае спiртусовае агонii, калi адбывалiся нядаўнiя вядомыя перамены ў кiраўнiцтве СП i новапарнасцы, рыхтуючыся кусянуць пiрага, ставiлi пломбы ў зубы ды з ацэнаю прымервалiся да захярэлае ўлады, а стараўладнiкi безнадзейлiва яе прапiвалi; прычым, першыя з’яўлялiся на гiстарычным майдане неяк няз’яўна, ценем, намёкам, навязлiвай iдэяю..., а апошнiя аж задужажыццёва, паказча, пераканаўча лезлi ў знакi збянтэжаным сведкам велiчнае беларускае гiсторыi, сярод якiх пашчасцiла апынуцца i мне...; гэта – сапраўднае кiно, з блiскуча выкананымi ралямi i з пазабiранымi ўсiмi магчымымi ды немагчымымi Аскарамi i Пальмовымi галiнамi! гэта – “Бравяносец у пацёмках” у тым разе, калi яго памножыць на “Восем, пяць дзясятых”!.. Напэўна, унутрыпадзейна, вачыма тых, хто пiў i напiваўся, – перад’з’ездаўскiя i малапасляз’ездаўскiя п’яныя выбрыкi гiстарычнае рэчаiснасцi нагадвалi з дзяцiнства нам усiм жахлiвазнаёмы аж да халоднае сутаражы пад лапаткаю жывапiс Брулова пад назваю “Апошнi дзень Пампеi”, дзе ўсё хiстаецца, руйнуецца, падае, б’ецца i гiне, – але пра тое ўнутрыстанне нашых п’янчукоў мы можам адно меркаваць; знешневiдавочна ж, з боку тых, хто не пiў, а сведчыў, усё вельмi i дужа выдавала на апошнiя днi рэйху, як гэтае адлюстраванае ў вядомае ўсiм нам кiнаапапеi “Вызваленне”, здаецца, кінаражасцёра Возерава: райхспiсьменнiкi неяк лютавесела, па-апошнему, набiралiся гарэлкi як праглынуць, а тады зацята лёталi па пiсьсаюзе падбiтымi “месерамi”, упарта поўзалi абгарэлымi танкiстамi i навязлiва чапiлiся да кагось з просьбаю стрэлiць iм кулею ў патылiцу.
А потым прыехалi “някляеўцы” на брычцы-тачанцы i пагналi старапарнасцаў крывым рогам ды каравым венiкам, i высветлiлася, што хоць мужыкi i былi алкаголiкамi, ажно ўсё ж падонкамi быць у iх не атрымлiвалася; гэтыя жа, што прыйшлi, высветлiлася, хоць i не ставяць ракордаў у пiтной справе, ажно мастакi на тое, на што не было спрыту анi на грам у нашых няўтомных заўзятараў зялёнага гада; i прыклад радакцыйнага пагрому ў “Першацвеце”, што ўчынiў улетку адзiн са штабiстаў Лысагорскае дывiзii,– добры паказчык гэтага iхнага ўмецтва штукарыць заместа п’янкi. Проста прыспела пара цынiзму – цынiзмам, напэўна, завяршаецца ўсё свядомае на гэтым свеце i сам цынiзм у тым лiку; у гэтыя хвiлiны мне прыгадваецца Уладзiмiр Iллiч Ленiн са сваiм планам “гоэлро” ў вялiзным лобе i ў прышчумiраных хiтра i дапытлiва вачох – ленiнскiя iдэя ды выплод СССР завяршылiся аб той хвiлiне, калi камунiстычная шчырасць савецкiх людцоў неўзабаве ператварылася ў знешнi паказ тае шчырасцi пры поўнае ейнае адсутнасцi; краiна яшчэ жыла, але яна ўжо завяршылася, – бо то было жыццё пустоты, а не сакралу; штось падобнае можна сёння назiраць i ў эСПэсэсэры, дзе сакрал – не сутнасць, а знешнасць, а сутнасцi як такой – няма; ёсць проста эСПэсэсэр-аблiчча, а агульнаiдэi-душы – кот наплакаў. Гэткая сутнасць на лычу, а не ў душы i выяўляе цынiзм лiтчленства.
З гэтае нагоды мне захацелася папытацца ў самога сябе: няўжо ўсё так хранова? I я папытаўся i насуперак цвярозаму адказу “Храновей быць не можа!” паспрабаваў знайсцi што-небудзь аптымiстычнае i светлае, як сонечны зайчык на сцяне ў першым класе; i мабыць я знайшоў. Думаю, бясспрэчная дадатнасць Саюзу – у ягонае беларускасцi; як бы там не было, а СП заўсёды заставаўся апошнiм афiцыйным асяродкам беларускасцi ў афiцыйных дзяржаўных структурах i, апрача таго, магутным асяродкам нацыянальнае iнталягенцыi. СП, трансфармуючыся з Саюзу пралетарскiх пiсьменнiкаў у Саюз лысагорскiх агароднiкаў, пэўным чынам заўсёды быў у пакрыёмай апазiцыi да любога антыбеларускага чыну, у той пакрыёмай нацыянальнай апазiцыi, што iснуе паводле закону беларускага журовiннага балоту ды ўпарта спавяшчае: как аукнется, гэтак адразу ж i галёкнецца!; i СП няўтомна i няўпынна галёкаў з беларускае дрыгвы мiлымi i роднымi сэрцу сугуччамi ў адказ на няўтомнае i няўпыннае расейскае ау. Вядома, нельга ставiць СП на ўзровень апазiцыйнасцi, да прыкладу, сённяшняе “Нашае Нiвы”, ажно – то вiна, не гэтак СП, а, хутчэй за ўсё, тае самае “Нашае Нiвы”, якая раней не тое, што не праводзiла наўмыснае iдаалогii нацыянальнага супрацiву, ажно нават i не галёкала, i якая зусiм не iснавала. Увогуле, можна i трэба складаць даўжэзны спiс iмёнаў адданых змагароў за роднае слова, ад Кузьмы Чорнага i ўсцяж да Нiла Гiлевiча, можна i трэба ствараць шматтомную i шматтонную гiсторыю пiсьменнiцкага процiстаяння насуперак нацыянальнаму вынiшчэнню i можна ды неабходнатрэба захапляцца мужнасцю тых людзей, якiя, не гледзячы на безнадзейныя ўмовы, ратавалi нашую культуру, але цяпер мне смылiць пагаварыць не пра духоўны подзвiг гэтых людзей, а пра вырод тае арганiзацыi, у якую яны ўваходзiлi цi ўваходзяць; таму я свядома i наўмысна аддзяляю асобу пiсьменнiка ад сакральнаспустошанае арганiзацыi, добра разумеючы, што талент, прыстойнасць і патрыятызм, напрыклад, Васiля Зуёнка нi ў якай ступенi непрычынныя да таго краху ў бункеры нашых зондарпублiцы-
стаў i штурбанпразаiкаў, якiя загiнулi, але так i не ўзнялi белы сцяг, i ў нiякае ступенi не суадношу я талент, прыстойнасць і патрыятызм, напрыклад, Вольгi Iпатавай з тым, што сёння па пiсьсаюзе з кабiнету ў кабiнет лятуць расейскiя перапевы, а першацветаўскi архiў нахабна грамяць господа лiт’офицеры, хаця i дапускаю наяўнасць у Саюзе пiсьменнiкаў i людзей неталенавiтых ды непрыстойных; проста СП завяршылася гэтак жа незваротна, як некалi завяршылася краiна СССР, не паспеўшы, паводле задумы i мары Iллiча, як след алектрафiкавацца: цынiзм як пустаформа цяпер замяняе сакральнанапоўненасць iснавання, i творчай асобе ўсё цяжэй i цяжэй адпавядаць гэтаму мёртважыццю – прыкладам таму i частыя донкiхотаўскiя пратэсты пiсьменнiкаў паводле тых цi iншых унутрысаюзаўскiх падзеяў, i ўнутраная няўтульнасць членаў у iхным членстве, i разгубленасць перад пусткаю, i пафас, якi безнадзейна замяняе раальнасць... Я думаю, што нядаўнi саюзапiсьменнiцкi паход да празiдэнта РБ якраз i выяўляе гэтую неадпаведнасць асобы, якая жыве, да свае арганiзацыi, якая iмкнецца iмiтаваць жыццё: ва ўрачыстым паходзе з парнасу на алiмп яскрава праявiлася тая неўтаймоўная i пакрыёмая беларушчына, што скрозь усей час нязломна галёкала з дрыгвы – нарэшце жывая Беларусь, якую бераглi i берагуць у сваiх сэрцах нашыя лiтаратурныя людзi на балоце, загаманiла з акранаў айчыннага талябачання,– i яскрава праявiлася сакральная патрыятычная сутнасць нашага беларускага пiсьменнiка – ва ўсялякiм разе, я не прыпамiнаю анiводнага беларускага слова, сказанага пiсьменнiкамi на сустрэчы, якое б было супрацьбеларускiм i якое не было б за Беларусь (хаця дазваляю сабе меркаваць, што ёсцека сярод нашага пiсюшчага брата i гэткiя вужакi, якiя на людзёх апранаюць беларушчыну, як кажух, i гэтак хораша гавораць за Беларусь, што не наслухаешся, а калi застаюцца сам-насам са сваiм душком, дык хiтра бздзяць сабе пад нос адваротным бокам дзвюмоўя, гарантаванага iм i наканаванага нам канстытуцыяй; але гаварылi яны ўсе хораша!), – i яскрава праявiлася нiкчэмнасць лiтаратурнае пустаарганiзацыi – чаго вартыя гэтыя стогны наконт дзяржаўнае няўвагi да праблемы пiсьсаюзу, калi ж алiмп, як i парнас, ёсць толькi цынiчная iмiтацыя жыцця i, значыць, i праблемы iхныя ёсць усяго толькi iмiтацыя. Прынцыпова я нясупраць iхнага паходу – хай сабе ходзяць; я нават замілаваны іхнымі пакутамі жадаедзі ў часе той высокай (ці даўгой?) бясёды і іхнымі касавурымі позіркамі адзін на аднога з прычыны цікавосці, хто што жуе крадком ад талякамеры (хаця я думаю, што былi там i гэткiя камеры, што крадком здымалi тых, хто крадком еў), а хто, заглынуўшыся слiнаю, нашча сядзіць з пакутным жыватом усю гавэнду, каб потым у снох памалу шчыкаць з талеркi той спакусны вiнаград, – я замілаваны гэтым, бо гэта жыццёва, бо гэта па-чалавечы, і таму я нават прынцыпова нясупраць, калi хто-небудзь там i пад’еў у наш нялёгкі час – хай сабе ходзяць i сiлкуюцца, крапчэй бо будзе, – аднак я ўспамiнаю чамусь гаротнiка Максiма Горкага, якi наеўся цукеркаў у Ёсiпа Вiсарыёнавiча [Сталіна] i пасля таго даў дубу. Таму, хай сабе сiлкуюцца, а тады ходзяць. Ёсць i яшчэ адная акалiчнасць гэтага iхнага паходу, якая мяне непакоiць, хаця, паўтаруся яшчэ раз, я прынцыпова i нават рашуча нясупраць гэтых iхных адведзiнаў; я не магу зразумець, навошта ўсё гэтае, калi ўсё гэтае – нiшто, якое спрабуюць выдаць за нешта; то знешнеабрысная пустота, непатрэбная мiтусня, пустапрамаўленне i пустаабяцанне, словы ў попу. Я не маю сумневу ў тым, што Аляксандар Рыгоравiч [Лукашэнка] вялiкi танясiст, лыжнiк i, увогуле, вялiкi алiмпiец; я не сумняваюся ў тым, што Аляксандар Рыгоравiч [Лукашэнка] вялiкi гiсторык; я перакананы, што Аляксандар Рыгоравiч [Лукашэнка] светач нашае заатахнii; аднак я не дам рады паверыць, што Аляксандар Рыгоравiч [Лукашэнка] – вялiкi беларускi лiтаратар!; пра што можна з iм гаварыць у тым разе, калi ты не лыжнiк, не гiсторык i не заатэхнiк?..; магчыма, нашым агароднiкам-лысагорцам дарэчы быў бы досвед Аляксандра Рыгоравiча [Лукашэнкі] як вялiкага агранома-бульбавода, якi дасягнуў у гэтым годзе небывалых ураджаяў бульбы (у народзе кажуць, бульбы настолькi шмат, што даходзiць аж да сотнi бульбiнаў пад калiвам, праўда, пры гэтым уся сотня ўлажае ў адзiн стакан), аднак жа размова была не пра тое, як мераць бульбу стаканом, а аб праблемах лiтаратуры i лiтаратараў!; навошта ж тады плявузгаць, не дам я розуму, навошта ж гавэндзiць у попу?
I вось я, бывае, пытаюся ў сябе пытаннем i ўсё баюся адказаць сабе адказам: што гэта за знак такi нядобры – вялiзазны папец, шчодра напханы красамоўствам ды патрыятычнымi прамовамi? Здагадваюся, што дупа велiчынёю з далягляд, вядома, сiмвалiзуе вельмi прыкры для нас усiх празор: усе мы рана цi позна апынемся ў ёй; i можа, шчырыя словы, прамоўленыя ў чорнае дупло, якраз i ёсць штось уратоўнае цi хаця б суцяшальнае, штось асалодлiвароднае, крэўнае, пасярод смярдзюшчага адкiддзя; можа, тое смешнае i непатрэбнае тут будзе велiчнае i святакаштоўнае для нас там? i можа, толькi ў гаўне нашае выратаванне? i можа, усе храновыя для нас знакi ўрэшце ёсць неблагiя запавеснiкi?.. А можа, лепш не заўважаць храновыя знакi на злосць iм жа самiм i не гледзячы на тое, што, апрача храновых знакаў, калi не лiчыць сёлетнi фенаменальны ўраджай бульбы, у нас больш нiчога няма?..
Апошняга часу я захапiўся адчытваннем знатамкаў – сённяшнiх таемных спакметнiкаў будучынi; дакаладней, яно неяк самое па сабе прыйшло – здаецца мне, што не я адчытваю знакi, а яны самi, мiмаволi, адчытваюцца праз мяне; адзiны недахоп у гэтых маех адчытах: часцяком распазнаю я знамёны не загадзя, а толькi пасля таго, калi смужная будучыня незваротна робiцца з’яснёнаю мiнуўшчынаю (зрэшты, як бы мы ведалi пра знамёны, калi б яны не спраўджалiся наяве?). Проста я заплюшчваю вочы i гляджу сваё аскараванае i апальмаванае кiно, дзе нiчога няма наўмыснага, i дзе выпадак, тым не менш, i ёсць, напэўна, знарочыстасць. Напрыклад, мне прыгадваюцца падзеi, што адбылiся са мною пры канцы гэтага лета; урыўкавыя, выпадковыя фрагменты-спакметы выштукоўваюць неабвержны i невыпраўны сюжэт – вось чаму я ведаю, што такое срака: нядаўна я ў ёй пабываў. Пачалося з таго, што я вырашыў зрабiць вылаз на Магiлеўшчыну – адразу зазначу, што гэтае самое па сабе, на маю думку, не з’яўляецца дрэнным запавесцем: заатэхнiкi i дырэхтары саўгасаў ёсць паўсюль i дурнi паўсюль вядуцца, хаця, без сумневу, апошнiм часам магiлеўскiя дурнi пазначаныя асаблiвым таўром iдыятызму i яўна адрознiваюцца ад сярэднестатыстычнага дурня з iншага рагiёну найперш хвiгазакручанасцю мазговых завiткоў i высокiмi пасадамi; не, усё жа жаданне пабываць на Магiлеўшчыне – не дрэнная прыкмета. Напэўна, пачалося ўсёе тое, калi я выпадкова замкнуў дзверы, пакiнуўшы ў сваёй кватэры пашпарт на машыну, правы i ключы (добра – цi дрэнна? –, што ключы ад машыны былi ў мяне ў кiшэнi); давялося вяртацца на летнiк, без дакумантаў, наўспохваць, па запасны паўнак, а тады зноўку вяртацца на кватэру – атрымалася, што я вяртаўся двойчы, а гэтае, як вядома, перад падарожжам рабiць няварта i аднога разу; але ж гэтае не ўсё: калi бо ехаў з летнiка, дык падабраў людзей у чорным – мацi ды дачка дабiралiся да Менску на хаўтуры пятнаццацiгадовага пляменнiка i брата; гiсторыя з тым хлопцам сцiшнаватая – з нiчога-нiякага замкнуўся знутры ў сваёй кватэры ды засiлiўся, прывязаўшы вяроўку да люстры; я спачатку заехаў да сябе па дакуманты, а тады завёз жалобнiцаў на iншы край гораду, у Малiнаўку, – зразумела, што гумору мне гэтае не прыбавiла; аж i яшчэ было: на Магiлеўшчыну ехаў ужо цёмначы, пад Чэрвенем на хвiлю збiўся са шляху – пагнаўся за габарытнымi агнямi папярэдняе машыны, а той шофер збунтаваў (там ёсць аб’езд – рамантуецца мост) ды зарана павярнуў, i я папер за iм, аж хутка заўважыў, што абманiўся, дык умомант павярнуў назад на гасцiнец, – а ўжо едучы за мостам, у святле лiхтароў ды мiлiцэйскiх перамiжак ды ў распырсканым бляску дажджу напаткаў сярод дарогi вялiзны цёмны грузавiк – яго я запомнiў не дужа дакладна, – ды чыесьцi страшкiя мазгi раскiданыя па асфальце; вядома, што i гэтае мяне не развесялiла; а праз дзень, едучы каля таго ж самага Iгуменьскага Чэрвеню, толькi блiжэй ужо да Менску, мiнуўшы гармату-саракапятку, менаваную на слэнку хлапцоў 20-га г. н. “Прощай, Родина!”, я пад апошнi ў гэтым годзе цёплы дожджык уляцеў сваiм “гольфікам” у “Хвялiцыю” i засадзiў ёй да ўпору, якая перад тым, як я ёй засадзiў, дала пад азадак “Масквiчу”; вось так я пабываў у сраццы – яшчэ i зараз заняты клопатамi, як з яе вылезцi, не гледзячы на тое, што маю чатырыста мiллёнаў мiллярдаў iншых клопатаў; праўда, не ўважаючы на ўсю храновасць маех храновых спакметаў, да мазгоў на асфальце справа не дайшла, дык, магчыма, i знамёны былi не такiя ўжо i благiя – вось у чым таемная мiстыка знакаў i хараство трансцандантальнае фiласофii задняга праходу: усё самае храновае можа быць усiм самым лепшым; хаця, зразумела, я падыму абедзве рукi за трансцандантальную фiласофiю выбаўлення з заднiцы, але не за – унорвання ў яе; iначай кажучы, лепш няхай самае лепшае будзе самым храновым, чымся самае храновае будзе самым лепшым.
У працяг гаўняцкае тэмы, на якую мяне сёння стала павяртае гэтае самае сёння, хочацца прыгадаць i маст. фiльм “Адцвiтанне на Радзiме” з падназовам “Раптам” і з матывам паланэзу Агiнскага ў часе тытраў і ў самых шчымліванапорных момантах; то кiно пра “Першацвет”, дзе з месяцы два мой сцiплы i зарэгістраваны на біржы беспрацоўных генiй быў шчодра ацэнены ў чвэрць стаўкi i дзе я паспеў мiмаволi ўхапiць сёе-тое сваёю кiнабалдавешкаю, i адкуль я неўзабаве падаўся назад у беспрацоўе пасля бяздарна прайгранае вайны. Трэба зазначыць, што вызвалялi Гярасiмавiча [Масарэнку] з пасады гал. радахтара па ўсiх правiлах ламання храбцiны – правёўшы грунтоўную контрразведку, зрабiўшы вялiкую-шырокую-глыбокую артылярыйскую падрыхтоўку i кiнуўшы на гэтую апярацыю ўсе свае палкi, дывiзii i аскадроны з аскадрыллямi; гэткае празмернае шчыраванне ўладных майстроў-захрыбетнiкаў пэўным чынам абясцэнiла мастацкасць сiнема – усё адбывалася неяк задужа банальна, аб’яктыўна, паводле нейкiх мёртвых правiлаў i законаў: прыслалi ў канверце заместа дзякуй загад на звальненне i – бывай. Хаця былi i бясспрэчныя мастацкiя моманты, яны ўрэшце i ажыўлялi даволi праставаты тэлеспяктакаль з нейкiмi залiхвацкiмi аляментамi балету пад “Гапак” дзеля зырчэйшае даманстрацыi велiчынi пашонкi ў панталонах. Была i свая таемназнакавасць, хай няшматпрыкладнавыяўленая, але ж даволi выразна-: напярэдаднi канчатковае развязкi хтось з лiтаратурных пачаткоўцаў-першацветаўцаў (iмя ягонае i аблiчча – няпознамка), з прычыны задужавялiкае колькасцi дзярма ўнутры сябе, навалiў кучу i прама пасярод Дому лiтаратара; быў скандал не меншы за смурод ад тае кучы. Праз якi тыдзень зрабiлася вiдавочным, што гэтае ўсё – злосны знак бяды: уся подласць першацветаўскае апапеi ў тым, што радакцыйны каляктыў збольшага не зажадаў ратаваць свайго радахтара, якi для кожнага ў тым каляктыве зрабiў нямала добрага ў жыццi; i маю прапанову страйкаваць, аж пакуль не пераможам ці аж пакуль не прайграем, хлопцы-дзеўкi бальшынёю галасоў iнталягентна i гнiла не падтрымалi. Такiм чынам, куча маладога творцы-серуна на вяршынi парнасу запавядала негаданы магутны літаратурны прарыў-дрыстачку і падлюшчую здраду: Алесь Гярасiмавiч Масарэнка, як клапатлiвы бацька, хiлiўся над сваймi першацветаўскiмi сасункамi-спiнагрызамi, ён у любасцi кармiў iх з соскi, клапатлiва чысцiў iхныя слiматыя лычыкi i цярплiва падцiраў мяккiмi сурвэткамi iхныя абкеканыя попкi, аж пакуль попкi раптугом не дрыстанулi ўсiм зарадам i проста ў душу, – дык і ўрапт зрабілася да драбніцаў відавочнае ху із ху, як кажуць старыя добрыя ангельцы ў старой добрай Ангельшчыне. Цяпер часопiс перададзены разам з гэтымi попкамi пад юрысдыкцыю нейкае малавядомае i захярэлае ад нараджэння газеткi “Переходный возраст”, радахтарка якой адначасова выконвае абавязкi радахтаркi “Першацвету”; i ў гэтым я бачу чарговы запабежны сiмвал будучага фiналу фiльму, яшчэ не знятага дарэшты: цяпер попкi замест цярплiвага працiрання імпартовымi сурвэткамi, што намакаюць ненаскрозь, мусяць упарта i бясконца чысцiцца вялiзнымi i таўстымi штукамi тутэйшага адросту – iначай, чаму тады ўся гэтая радакцыйная чаўпарня? iначай, навошта тады той мiнiстэрскi “Гапак” з конскiм чэлесам у панталонах? iначай, дзеля чаго тады дабрахоць падстаўле-
ныя тылы ў наiўным спадзяваннi, што iх хто-небудзь будзе шкадаваць i падцiраць замест самаручнага самаабслугоўвання? Няўтомныя таўсташтукi ў гаўнапопах мусяць засведчыць нам i гэтым попам, што гiстарычнае развiццё, нават калi яно i пустота ды iмiтацыя, i тым больш, калi яно пустота i iмiтацыя, – ёсць вяртанне праз дупу ў спосаб полавае дзеі таго, што незваротна страчанае ў душы ды ў розуме праз тую ж дупу. Не iначай; калi бо будзе iначай, дык тады нiхалеры няма ў свеце дыялектыкi, i Гегель са сваiм законам пахярэння пахярэння – ашуканец!; калi бо будзе iначай, я звярнуся ў Арганiзацыю Аб’яднаных Нацыяў з патрабаваннем лiчыць гэты свет несапраўдным i ў знак пратэсту зраблю што-небудзь жудаснае ды пераканаўчае ў непазбежнасцi бязлiтаснае жарсцi гiсторыi: са словамi “Гэта маё мяса, бо я яго кармiў!” па-блюзнерску адкручу галаву якому-небудзь дураватаму iндыку, цынiчна запяку яго ў духоўцы i люта яго з’ем, злосна запiўшы пiвам!
Хаця ёсць у “Адцвiтаннi” i шчымлiвыя, апаланэжаныя, моманты: праз сваю прыстойнасць, не хочучы быць штрайхбрэкерамi, адмовiлiся ад прапановы пакiраваць у “Першацвеце” Алесь Пiсьмянкоў ды Вiктар Шнiп; нiбыта прапаноўвалi на радахтара Алесю Давыдаву, i той таксама не захацеў.
Аднак жа ходзiць упарты шаст – i скажу па сакрэце, што звесткi наш Масад атрымаў у вынiку сяброўскага абмену iнфармацыяй ад iхняга КДБ – настойлiва i няўхiльна, паводле прынцыпу “Дзярмо не тоне – выплывем!”, падымаюцца з глыбежы дзве кiлбасiны; усё, што рабiлася ў “Першацвеце” – пад iх; адзiн з гэтых падводнiкаў пэўнага часу выседжваў свае яйцы ў мiнiстэрскiм iнкубатары, а другi – мадзеў на навуковае курасаднi, адзiн – вашае, полацкае гадоўлi, а другi – нашае, наднёманскае; і хлопцы яўна маюць намер патранiравацца ў iнталекце за кошт вызваленых для iх працоўных месцаў; я думаю, што ты мяне зразумееш, як прафесiянал прафесiянала, як Юстас Алекса, я не магу назваць прозвiшчы гэтых агентаў, тут, зараз – а раптам гэта правакацыйны жарт таварыша маёра?; апрача таго, праца ў падполлi, вечная партызанка пераканалi мяне: пасля грунтоўнага аналiзу разведдадзеных часта высвятляецца, што мiнiстэрскi шнiцаль ёсць усяго толькi набор суповых касцёў за сем капейкаў, а навуковы пончык неўзабаве можа быць тратылавым батонам; трэба ўсё яшчэ дасканала праверыць. Увогуле, у гэтае першацветаўскае гiсторыi цэлых трыста i яшчэ болей фiльмаў не знятае – шмат чаго рабiлася ўтайкi ад кiнакамераў, па-за кадрам; чуваць чуткi, што Ўладзiмiр Пракопавiч [Някляеў] зажурыўся на “Першацвет” пасля таго, як мы яму знянацку падставiлi пыжа пад тое ж месца, у якое ён натхнёна гутарыў у лiтаратурнай гасцёўне Аляксандра Рыгоравiча [Лукашэнкі]; ва ўсялякiм разе, пасля мае заметкi ў “Народнай воле” пра пагром у “Першацвеце” Уладзiмiр Пракопавiч [Някляеў] заклапочана мацюкаўся на Алеся Герасiмавiча [Масарэнку]; таму ёсць дамневы, што ўсёе гэтае – проста лiтвяндэта, якая спакон веку распаўсюджаная ў нашай балаціннай мясцовасці; то дзікае паляванне караля Стаха … бязлітаснагрозная літоўская Пагоня… касіянеры на касавіцы… руіны страляюць, і пры гэтым ва ўпор... трыбунал… бомба пад гаўляйтарам… бронецягнік-Міколка…– вось такі серыял-патаемніца.
На гэтым мабыць сама раз пагасіць чароўны ліхтар; хаця бясконцаскінаванае можна бясконцасловавыяўляць, ды мне, як гэтае зрэдку здараецца са мною, зноўку надакучыла пісаць; калі коратка казаць, дык усё самаўкінаванае мною ў мяне праз мяне можна па-хвіласопску назваць “Траякае хвігараванне”; за нядаўнім часам я ладна пахвігараваў; па-першае, быў Хвігарам і казаў свой лыч і сям, і там: то разам з адным дзедам валачыў трахтарам з балоту свой “гольфік”, на якім засеў у Ліпічанскай пушчы, то лётаў шылам па Празе з Сяргеям Сокалавым на ягоным “джыпе” (праўда, не за стырном), то калабаніўся між Мастамі ды Менскамі і між Брно ды Заслаўем, то кантрабандзіў бульбаю ўтайкі ад міліцыянтаў пад сталічнымі крамамі..; па-другое, выцягваў з кішэні я хвігу ды тыцкаў ёю сюды і туды ды раз-пораз, а тады хаваў яе назад у кішэню ды трымаў там сваю дульку напагатове, а тады зноўку выцягваў…– і гэтак нахвігараваўся я аж да млосці ў руцэ і аж да мурашоў у пальцах; і па-трэцяе, хвігараваў я яшчэ ад слова хвігня: шчыра кажучы, вакол нас мора ўсялякае хвігні, можна нават сказаць, што, апрача нас, усё – хвігня, і вось я чабохтаўся Хвігарам з хвігаю ў гэтае хвігні, як агурок у расоле, і такім чынам хвігараваў; і на гэтым мабыць сама раз пагасіць чароўны ліхтар.
Перадавай усім прывітанне і нізкі паклон; прыязджайце ў госці – усе разам і па адным; дзякуй за “Ініцыятыву” і публікацыю ў ёй; прыйшоў на пушчу холад, і, чую, хутка ў мяне, як і ў кожнага прыстойнага літаратурнага звера, пачнецца зімовая пісючка, і варта было б залегчы ды высцацца акуратно, аднак неспатольны поцяг з’есці чыю-небудзь нагу або крыло, або счвякаць чыёсь вуха ў халадцы, або наталіцца чыімсьці языком у дрыжэлі, або схрабустаць чыйсь пуп з расольніка, або загрызці нечую пячонку на патэльні кліча выпаўзці з барлогу; магчыма, давядзецца ісці ўладкоўвацца на працу – ненавіджу!; праца дзеля наталення інстынкту паядання пераўтварае чалавека ў малпу, у гарылу,– а тым больш праца ў трупэрні, аббэсясёраная нашымі новымі бэсясёрамі; сталая гаўнатэма, на якую я немінуча збіваюся, мабыць закліканая ўсцешыць жывую душу ў ейным мёртваакаленні; хочацца хаця чаго, хаця каструбаватага, хаця грубіянскага, абы жывога на нашым могільніку, дзе ўсе сто гадзінаў у суткі ціха-мёртва балююць пустыя слукі ды нежывыя сукі; на тым развітваюся.
Л. Вашко
Заслаўе-Масты, 3 кастрычніка, 1998 г.
Паслядопіс. Ці можна друкануць кніжку ў вас у Полацку, каб разлічыцца салам або яйкамі, а яшчэ лепей – каб за семачак кулак?
Здароў, Алесь!
Ты пытаешся, чаго мяне насіла ў Прагу? А я адказваю, як ёсць: ездзіў па запцацкі для “Хвяліцыі”, якая каля Чэрвеньскага Ігуменю (а можа, Ігуменьскага Чэрвеню – хто яго там разбярэ) не вытрымала пад напорыстым наскокам майго “Гольхвіка” і папсавала сабе хвігуру; мне падалося, што ў Чэхіі “шкоднае” жалеззе будзе каштаваць таннее як дзе, і, магчыма, я не памыліўся, каб дужа, але і не вышкадаваў гэтак, каб было аж у чатыры разы меней за Менскія скуралупныя цэны; карацей, “Шкода” – яна і тамака шкода. Аднак, падарожжа мне моцна спадабалася: у добрай краіне і сярод добрых людзей заўсёды добра пабываць; я ўжо не кажу пра піва; карацей, я там навечна застаўся ў аміграцыі ў гэтых іхніх Вацлавах, папрасіўшы палітычнага сховішча ў Вацлаўскага кіраўніцтва і прапісаўшыся з півапляшкаю ў роце на Вацлаўскае намесці (здаецца, так яно завецца), а на бацькаўшчыне цяпер я, чыста наш полацкі Ўсяслаў, шчыра ваўкалачу ў падтрымку адвечнага беларускага ваўкалацтва. Ты пытаешся, як там Воюш? Дык я адказваю, і таксама без падману: не горай за Сокалава, а можа нават і лепей, але і Сокалаў – хлопец хват і ўголадзь не жыве; і той і гэты мне ладна падсобілі ў маіх справах, атрымалася бо, што, прыехаўшы да Прагі, я кінуўся быў талефанаваць на нумары нейкіх чэскіх знаёмцаў маех менскіх знаёмцаў, і высветлілася, што нумары гэтыя альбо недакладныя, альбо несапраўдныя, альбо першае з другім разам; дык я падаўся на “Свабоду” і, каб не клопат нашых беларусаў, дык прапаў бы зусім. Гэтак во я разам з Сокалавым-Воюшам ездзіў у “джыпе” па Празе; пра Полацак, Вялеса і бел. літаратуру гаварылі мы мала, і, напэўна, слушна рабілі, бо, калі б гаварылі шмат, дык наўрад паспелі б купіць запцацкі – а часу ў мяне на тое было толькі адзін дзень да вечару (а пятай вечару там ужо не надта накупляешся, а аб восьмай раніцы наступнага дня я ўжо мусіў быў сядаць на свой аўтобус); дый чаго нам гаварыць, калі ж мы пісьменнікі, а не баюны; у дадатак да ўсіх клопатаў, што спрычыніліся ў тамтэйшых суродзічаў праз мой прыезд, звёз я да Менску Воюшаў гадзіннік – свой бо я забыўся ўзяць з сабою ў падарожжа, а ягоны забыўся яму вярнуць пры развітанні; добра, што Алена Радкевіч была ў Менску з нагодаю, дык прасіў яе, каб перадала назад выпадковую покрадзь – яшчэ і дагэтуль не ведаю пэўна, ці ёсць на свеце той часамер і хто ды што ім цяпер мерае. Увогуле, Прага агортвае душу асаблівым чарам, і на вуліцах ейных усе праблемы нашыя ўраз адыходзяць з першага пункту на дванаццаты; філосафу дзеля філасофіі лепшага і не трэба – зірнуць на свае праблемы звонку і здаля; напэўна, то агульная асаблівасць Захаду перад намі: ён дае магчымасць паглядзець нам на нашыя прышчы шматвымерна, у судакрананні з усім навакольным светам; Усход жа, што напроці нас, – імкнецца замежыць праблему ў самой сабе, і гэтае, зрэшты, таксама не пашкодзіць дапытліваму філосафу, якому, як ні парадаксальна, дзеля філасофіі ніколі і нічога не трэба лепшага; заўважу таксама, што перад філосафам-пазнаўцам, хоча ён таго ці не хоча, стаяць яшчэ і праблемы свядомаснае трансфармацыі, выкліканыя Поўднем і Поўначчу, скранямі Зямлі-маткі і таксама адсутнасцю іх; я ўжо не кажу пра акалічнасці філасоўскага спасціжэння Паўднёвазахаду і Захадапоўдню, Усходапоўначы і Поўначаўсходу ды іншых паўднёвазаходнепоўначаўсходніх выкрунтасаў у хвіласопскіх мазгох магнэсовае стрэлкі на восі; а гэткія магчымыя (і насамрэч’існыя) метамарфозы як то Паўднёвы Поўдзень Паўночнае Поўначы Заходняга Ўсходу Незаходапоўднага Незаходазахаду і да т. п., увогуле, могуць, напэўна, шмат чым падмагчы ў вырашэнні адвечнага і асноўнага пытання філасофіі; а філасоўская праблема што дзе пачынаецца? за якой рэчкаю, за якім таляграфным слупам? а філасоўская праблема што чым закончваецца? якім балотам і якой каростаю?..; геахвіласопія пераконвае мяне ў таемнае і велічнае бяздарнасці межаў: я ніколі не паверу, што Беларусь сканчаецца на тых абрысах, якія намаляваныя на мапе ўсялюдскае разлегласці нейчымі крывымі пальцамі; і чаму гэтыя таўкачы намалявалі нас так дрыготна, так сутаргава?; няўжо нельга было выявіць нас, ну, хоць бы кругам, ну, у самым горшым выпадку – паўкругам, калі ж большага не лезла ім у галаву?; і хіба ж, увогуле, можна намаляваць нашыя межы і абгарадзіць іх слупамі ды калючым дротам – межы, якіх у нас папросту няма? мой здаровы розум не ўяўляе, як гэтае магчыма нас абчыкрыжыць і хто гэтае можаздолее зрабіць: летувіскія пагранічнікусы з аўчаркусамі? мытнае войске польске на равэжах і з крывымі шаблямі над канхведараткамі? нашыя маскоўскія брацья-нафтахлёбы на тачанках і пад чаркаю? нямецкія гястапаўцы на шасцісотых “бэнцах” і з набоймамі дойчмаркаў у “шмайсерах”? вашынгтонаўскія ястрабы і пентагонаўскія сцярвятнікі са сваімі атамнакрыластымі бомбадоларамі? узгадаваны на беларускім сале наш беларускі “спецзаказ” у цяльняшках на грудзёх, з дуляю на лычу, з “чаромхаю” ў носе і з цыганам Бадулаем у галаве?; дзе, з якімі сузор’ямі, бачылі яны, гэтыя геакраўцы, мапу, у якую можна было б засадзіць нашае беларускае бязмежжа?; каб хто мне дазволіў, дык я б ім пальцы паадбіваў, – адзінае апраўданне каравых крыварысаў у тым, што як гэтыя штукары не малююць і што яны не малююць, а ўсё адно з іхніх крывулёў атрымліваецца на мапе бездакорная выява Пагоні; геахвіласопія пераконвае мяне ў таемнае і мудрае пазамежавымыкальнасці межаў, і не толькі з прычыны клубаватае рухаватасці нашае планеты, паводле чаго, гэтае рухаватае клубаватасці, знача, абавязкова атрымліваецца, што там, дзе раніцаю быў Усход, увечары немінуча будзе Захад: я перакананы, што межы, матарыкі і часткасветы вандруюць, як вецер, і сёння Азія пачынаецца не за Ўралам, а ў Шклоўскім раёне Магілеўскае вобласці, па-за хітрымі чарнавокімі вокнамі саўгаснае канторы вялікага канакрада і няўтомнага цыгана Бадулая, і адтуль Азія распасцігаецца далей у заходнім накірунку, да Буга і Нёмна – і еўразійныя межы гэтага сусвету не ў геафізічных разломах, не ў палітычным аслупаванні рубяжоў, не ў псіхалагічнае торгаўцы посіка (хаця, цалкам верагодна, што ўся справа акурат у ёй, у псіхалагічнай торгаўцы), а ў хуткалёце хуткачасу, – і геахвіласопія пераконвае мяне ў вятранае непазбежнасці пахавання нашае атлантыднае Азіі ў часе-акіяне, межагеаграфія бо гіне там, дзе жывадзеіць-творыць дух, межапрастора гіне там, дзе нараджаецца час; таксама зусім нядрэнна філосафу аддаліцца ад праблематыкі бакоў свету, сягануўшы ў мёртвакроп’е мёртвацэнтру – у самую сярэдзіну ядра зямнога, у самы асяродавік тае восі, вакол якой круціцца нашае пакутнае жыццё; а можна філосафу, каб пазбыцца згаданага светабочнага клопату, узняцца ўвышыні, у тую абсалютную глыбежу космасу, у якой, паводле зразумелых прычынаў, няма ані верху, ані нізу, ані боку, ані паўбоку і, адпаведна, ані пераду, ані тылу; небарака-філосаф анідзе не прападзе; філосафу, увогуле, усё на карысць і нічога не шкодзіць, хоць ты яго затыкні ў задніцу, як абрывак райгазеты “Светлы пуць”; хоць ты яго замарынуй у бочцы, як кініка Дыягена; хоць ты яго напаі шалеем, як самаспазнаўцу Сакрата; хоць ты яго пасадзі на царскі пасад, як мудрагеля Саламона; але… Прага!.. – гэта як сто бліноў у галодны год!; і яшчэ больш смачнае ў разоў шматтысячу, і ў разоў шматтысячу яшчэ больш прагнае, і ў шматтысячукроць яшчэ больш сваечасовае; Прага – гэта прага, якую прагнеш і якою прагнеш; яна ўмомант-уміг-ухвілю і штомомант-штоміг-штохвілю вечнанеспатольна наталяе душу нейкім спакойнарозумным пітвом, кожны глыток якога вытварае ў табе нечаканановага цябе; калі я за суткі перарабіўся наноў, дык што казаць пра тры гады пераробу, – вось чаму табе здаецца, што Сокалава не цікавіць літаратура: то проста іншае цікаўленне, “прагавітае”, у розніцу ад нашага, згаладзелага; і гэтае – маю на ўвазе розніцу між тым і тым, але не нейкія дадатнасці ці пахібы таго і таго – урэшце выдатна, беларускаму быдластатку бо, усім нам – маю на ўвазе не асабіста кожнага з нас, а нашую агульную кучу ўва ўсёй ейнай сукупнасці і ва ўсёй ейнай суцэльнасці – не стае акурат беларускага гармідару, “шмат’іншасці”, размаітасці, паўсюднае стракатае беларускасці, паўсюднае шматгалосае беларушчыны; у Празе мне спадабаўся ейны вечны карнавал, дзе асабіставыяўленасць чалавека нікому не замінае і дзе півапляшка ў роце не цісне пуза хмелістым квасаварам, а жывіць душу карнавальным саўдзелам; гэтак добра і вольна не чуў я сябе яшчэ ані ў водным горадзе, не гледзячы на ўсе тыя байкі, якія раз-пораз дужыцца прыдумаць кілаватая (вось выпаўзла слова з вуха ці з вока і проста ў кампутар, а ад чаго ўтварылася, дык і не дам рады здагадацца, ці то ад кілавату, ці то ад кілы, ці то ад ваты, ці то, увогуле, ад лукаватага)… дужыцца дужакілаватая кіла беларусаадраджэння прыдумаць байку то пра Вільню, дзе можа бабэхнуць мочавы каўбух у марных і адчайных спробах знайсці прыбіральню па наводцы-падказцы сустрэчнага летувіскуса-дабразычліўскуса, то пра Магілеў, дзе можна, не раючыся з аніякімі наводчыкамі, зліць ваду проста пад плотам…
Вечная беларуская лягенда Магілеў мне палюбіўся ў сто разоў крапчэй, чым летась, за ягоныя замашкі ў стыле Славаміра Адамовіча (верш “Запары заатэхніка віламі”); …горад беларускае мары і дзеі…; вечная беларуская лягенда Магілеў ледзьве не стаўся яшчэ больш вечнай беларускай лягендай Магілукамі пасля гучнага забойства, па якім Празідэнт вымушаны быў усіх нас узрадаваць прызнаннем-звесткамі, што, маўляў, хоць і цалялі ў Жэніка, ды пры гэтым хацелі трапіць у Шурыка. Увогуле, Магілеў нездарма сваячыць з Габрава і часам ён яўна абыходзіць у шуткарстве свайго браценіка, асабліва калі справа заходзіць у гумарыстычны тупік; мне прыгадваецца Магілеў пачатку васьмідзесятых гадоў з кумачамі-пяросвіткамі ад слупа да слупа над гарадскімі вуліцамі і з ні з чым незраўнанымі па гумарыстычнай безвыходнасці адозвамі накшталт “Долг и дело каждого могилевчанина – посадить и вырастить дерево!”; памятаецца і іншы зарубач: невялікага памеру закуты ў медалі і ворданы Лявон Галляшавіч Брэжнеў, які сур’ёзна і насуплена пазірае каляровым партрэтам з акна-паказу цырульні проста на маставіну, ці то ракламуючы зачос брыва і запрашаючы мінакоў зайсці пастрыгчыся, пагаліцца, паманікюрыцца і папедзікюрыцца, ці то проста завучы ад нехер рабіць у светлую будучыню; “Могилевчане, будьте культурны – мусор бросайте только в урны!”; новая хваля чорнагумару, сэнс якога ў тым, каб, забіўшы аднаго, мець на ўвазе зусім іншага – даніна нашаму часу; гэта непараўнальна больш і мацней, і вастрэй, і ў стомільёнкроць смехажахлівее за габраўскі наіўны анягдот аб над’звычайнай беражлівасці; гэта конскі рогат на могілках у часе хаўтурнае жалобы… нябожчык і пустажывец – блізнюке… гавораць Жэнік, а маюць на ўвазе Шурыка, гавораць Шурык, а маюць на ўвазе Жэніка…; “Могилевчане, будьте культурны – бомбы бросайте только в урны!..”; але… Прага!.. – як талон на пакупку мыла!..; і нават не талон, а самое Мыла ў пары гіпер’інфляцыі: душа наталяецца чысцінёю… розум дбае пра ашчаднасць…
А ў Менску з месяц які ці болей таму сустрэў я нечакана нечаканую сустрэчку; неяк выйшаў з трахтарнага заводу, дзе ў сталеліццёвым цэху прадаваў пралетарыяту бульбу, бо хто ж яшчэ падбае пра наш гаротны беларускі пралетарыят, як не нашая нацыянальная інталягенцыя, і на вуліцы, здаецца, А. Кашавога, нечакана пабачыў я нечаканую пабачку; больш уразлівага ў Менску я яшчэ нічога не сустракаў – нават маленькі коня-поня, які колісь, вырваўшыся з цугляў у парку імя М. Горкага і ледзь не наскочыўшы на мяне і не паваліўшы з ног, гэтак бо ашалеўшы ад свабоды, пакінуў у мяне дзесьці пасярэдзіне і ўнутры, там, дзе памяць і ўражанні, значна меншы след; пабачыў жа я дом, збудаваны дзесь адразу па вайне, у часе заводабудавання, і на доме тым – старажытная, аб той жа пары, ляпніна-надпіс “Фотоателье” з насамрэчным фатаапаратам па-за вокнамі паказу, а не з якімсь тамака рассечаным напал свінячым рылам. Выстаўляць свінячае рыла ў культурных месцах, а культурныя месцы арганізоўваць ў памяшканнях колешніх свінарылых крамаў асабліваўмодзілася рабіць гадоў дзесяць таму назад, калі нас папрасілі ўсё на свеце перабудаваць і мы адразу ж, за адным махам паддаліся на прапанову; зрэшты, няўпыннае перабудоўванне – то асаблівасць нашага грамадства, то вечная равалюцыйная адрыжка (паводле прынцыпу: канцоў у равалюцыі не знойдзеш), то згалос 17-га, толькі аб нашым часе яно замест асвечаных вялікімі ідэямі ператвораў памянялася на збязглужджаныя, спустошаныя, недалужныя пераробы: Апоха і Эра самаразбураюцца праз апошнія абсурдныя выпадкі-фокусы – у кансервовым аддзеле марынованыя сукі, у кнігарні размалёваныя хамуты, у цырульні стрыжаныя мозгі, і прыйдзеш у краму па каляровую капусту, а купіш ката з аксамітнымі яйцамі, так бы мовіць, “у мяху”; і таму дом на вул. А. Кашавога – не іначай, містыка; гэта сапраўдная тэма-вобраз для апавядання або рамана з назваю “Пяцьдзесят гадоў адзінютка”; добрае я знайшоў месца; адчуваю, на што-небудзь натхнюся. Нам не хапае на Беларусі, у розніцу ад Чэхіі, спрадвечных, закасцявелых закуткоў і катушкоў, усялякіх пуняк і дрывотняў, усялякіх клетаўкаў і закануркаў, каб са стагоддзя ў стагоддзе ўваходзіць у іх і не даваць дзіву, чаму гэта замест фатаапарату на цябе з нічога ніякага настаўбурылася свіннння праз чатыры “нэ” або ссссука праз чатыры “сэ”; неабходная смерць як жыццеабумоўленая праява, як сапраўдны невылечны мастацкі вобраз беларускага бытавання, і трэба навучыцца таленавіта, па-мастацку даваць дубу зрэдку, ці хаця б памятаць пра смерць таленавіта, мамэнтаморыць хаця б трохі ў вольны ад працы час, чакаць капцоў у паўсілы хоць бы якімсь невялічкім кончыкам жыцця, бо няма ў нас смертухны, як нямашака і жыткі – у нас амаль нічога не ствараецца і амаль нічога не памірае, мы проста буксуем, мяняючы назвы, мэблю, грошы… імітуючы жыццё і адпаведна смерць; а беларусам трэба напоўніць сапраўднай дыялектычнаабумоўленай смерцю сваё пустаіснаванне – смерцю-закасцявеласцю, смерцю-непазбежнасцю, смерцю-памяццю, і смерць гэтая зусім не павінная азначаць руіны, яна мусіць азначаць народжаны духам час, выбудаваны з цэглы і бятону, і пакінуты жыццём як манумент-помнік гэтаму жыццю, і ашчадна зберажоны і асвячоны новажыццём, што новабудуе не на руінах, якія яно руйнавала, а на новых некранутых адлогах, адшуканых, адкрытых самім сабою; гэткую справу тым больш цяжка зрабіць беларусу, для якога равалюцыя, магчыма, толькі пачынаецца, якому наперадзе шмат што трэба сказаць, шмат чаго назваць і шмат чаго зрабіць і пры гэтым пастарацца як мага меней чаго знішчыць з мёртвага; сённяшняе беларускае руйнаванне беларускае літаратуры савецкага часу і бэшчанне-нішчанне пісьменнікаў, якія яе тварылі – прыклад гэтае равалюцыйнае сверці ў пярдзюрачцы, прыклад немагчымасці не ламаць цераз калена і прыклад немагчымасці паўнавартасна жыць і па-людску памерці (хіба, усе спадзевы на тое, што ў часе смерці з’явіцца маладая перарода, якая літасціва дасць адкінуць лапці годна, а не будзе дабіваць, як сабаку, і давіць, як жабу); дзесьці, магчыма, і я, бывае, па сваёй неабачлівасці і недальнабачнасці, прыкладаю руку да гэтага руйнавання, перасаліўшы сёе-тое і перапярчыўшы, але, увогуле, я за тое, каб любая нежывая бязглуздасць была проста далёкаю часткаю беларускае душы, але не беларуская душа была прыдаткам нейкіх нежывых прынцыпаў і прадметаў, нават калі яна і процістаіць ім; нам трэба проста жыць, і жыццём сваім абдымаць мёртвасвет, рушачы на неўзараны шчырэц; гэткае жыццё-нянішчанне добра было б, каб датычыла і творчага саюзу штангістаў духу і акрабатаў гуманізму, саюзу, які, на крыўду, паваліўся зубром і, на жаль, засмярдзеў падлам; увогуле, мне падаецца, трэ’ было б яго захаваць і табе, і мне, і ім, і нам усім, захаваць як адзіную ў былым Савецкім Саюзе афіцыйную арганізацыю пакрыёмых свядомабеларускіх падпольшчыкаў, якая існавала цягам дзесяцігоддзяў – калі ўжо да нейкага пяцідзесяцігадовага “Фотоателье” ўзнікае падспудная чцівасць, дык што казаць пра кантору, якая піша, як дыша; і піша на гадоў пятнаццаць болей, чымся тое атэлле фатаграфуе; і ну і што, што наш БелАПП бел’ап-пнуў і белгоп-пнуў? і ну і што, што наш парнас прабраў пранос? і ну і што, што той пранос пранёс парнас праз прамежыну? я не бачу тут прычыны, каб радавацца канём… і няма тут падставаў, каб бабром смуткаваць; проста трэба пакінуць адзіны ў свеце афіцыйны беларусападпольны цэнтар як помнік беларусападполля, хіба што трохі паправіўшы там, дзе звісла або адарвалася – неабавязкова ж дамагацца аднаўлення СП, як яно было раней, можна ж арганізаваць проста ганаровы Клуб ласёў паэзіі, зуброў прозы і шакалаў крытыкі, або стварыць той жа самы кабачок “13 крэслаў”, як было з год таму назад, або арганізавацца ў баявы баталлён тылавікоў і пайсці ў тыл і шастаць па тылох і куратніках і лапаць дзевачкаў ды лапаць курачкаў; яны і самі штось спрабуюць зрабіць – нібыта арганізуецца выдавецтва пры СП, і гэтае па-конску радуе; кажуць, неўзабаве завядуць пры СП гаспадарку – будуць гадаваць свінні, а тады біць іх на свінабойні шылам, а пасля ўжо рабіць з іх кілбасы ў сваім цаху, што размесціцца ў Іслачы і выдаваць штомесяц кожнаму свайму члену па велізазным кілбасным чэлесе і па вераўчаным свінячым хвосціку; СП трэба захаваць, і я не згодны з табою, што савецкая культура памерла – яна жыве і будзе жыць, пакуль не народзіцца штось новае; яна жыве ў нашых рафлексіях на яе, і часцей за ўсё яна жыве мёртва, імітацыйна (хаця нямала хто перажывае яе шчыра і хвалёўна – сакральна); і самае лепшае, што можна адкапыліць у гэткім выпадку – пакінуць усё, як яно ёсць, зрабіўшы з мінулага мінулае, і выйсці па-за межы мінулага; трэба пакінуць нават тыя помнікі Іллічу, якім яшчэ не паадбівалі насы і не паадкручвалі галовы; трэба паспрабаваць ствараць, не руйнуючы мёртвае і не плюгавячы мінулае; і трэба нашым дамакратам паспрабаваць памудрэць – бо навошта ж з ног збіваць, нават калі цябе і расцуглялі ды расхамуталі, як таго менскага коню-поню?; трэбачка зладзіць з учора невялічкую вечную пуньку, якая б мясцілася на краю беларускае безмежы і дзесь унутры яе, і трэбачка пашырыць свае абсягі, зладзіўшы беларускі творчы гармідар замест беларускага мастацкага ўнісону.
Увогуле, нам не стае прасторы, і трэба выходзіць з рабскіх межаў; мне прыгадваецца фільм “Рыбкі-байчаке” (ці не ражасцёра Каполы – а мо’ і памыляюся), які з гадоў пяць таму назад паказвала па талябачанні нам Масква і сэнс якога ў тым, што трэба рыбак, якія сядзяць седма ў акварыюме, тармінова выпускаць у акіян, пакуль яны адно аднаго не затаўклі; гэтыя рыбкі бо калі – разам і ў адным мятровым шасцісцене вады, дык б’юцца між сабою на смерць ці блізка да гэтага, і толькі акіян іх вызваляе ад злосці; вось і нам, беларускім байчакам, бракуе прасторы; дык трэба нам выпускацца на абсягі жыцця; трэба тармінова самаразгароджваць усе самазагарадкі, самаадкрываць усе самалючке і самаюшкі, самаадкручваць усе самакранцікі і самавенцлікі; нам трэба тачыцца натоўпна, грамадою па трубах і каналах у рэчку, а па рэчцы бегчы лавінаю ў мора, а з мора грабціся касякамі ў акіян-мора; а ўжо тамака, у акіяне, разбягацца гарохам у розныя канцы і ў вялікі свет хто як можа – хто сярданэлькаю праз водарасці, а хто сярдэлькаю па хвалях; іначай у сваем самабайчакоўстве самазатаўчэмся.
Я не выпадкова зноўку, як і ў мінулым лісце, крануўся сінема – усё праз нашую выключную таленавітасць, якую з нас ніхто і ніколі не выдушыць; паводле гэтае беларускае таленавітасці, кіно на Беларусі можна здымаць без ражасцёра і сцанару – напрамую, талент бо вынясе праз прамежыну, як той пранос парнас; талент у нас вядзецца здаўна і бясконца – бельманда на бельмандзе і бельмандою бельмандзячыць. Аднак гэтым разам я хацеў бы аб’яднаць тэму сінема з кранутым тут мною, і таксама не выпадкова, свінатэм’ем у сувязі з заснаванаю мною нядаўна прэміяю “Свінячы Лыч” (зноў жа, дзеля захавання на вякі створанага на Беларусі). Вядома, што, хоць і са спазненнем, я не магу яе не ўручыць рэж-сёру Лухуёнку за паўдакументальны фільм “Дзеці, ніколі больш не хлусеце!”; то мая даніна свінавечнасці: я аб’яўляю гэты фільм кіном усіх парсюкоў ва ўсіх аборах і навечна заношу яго ў залатую свінню-скарбонку. Падзеяй жа 1998 году, безумоўна, стала кінастужка-спяктакаль “Адцвітанне на Радзіме” з падназовам “Раптам”, пра якую я табе распавядаў у мінулым лісце: для мяне вялікае шчасце павіншаваць з высокай узнагародаю аграмадны творчы каляктыў і кожнага асабіста – усіх тых, хто прарабіў неверагодную работу па здзяйсненні неверагодных творчых планаў і ўнёс вялікі і неацэнны ўклад у кінематаграфічны свінакомплекс нашае Айчыны; хай гэты іхні ўнёсак і не такі важкі, як рэж-сёра Лухуёнка, аднак і іхняя кінастужка-спяктакаль гэтакжа пераканаўча-уражліва кажа нам, што 1) жыццё часцяком падобнае на Галандскі сыр – таксама пахне попаю, 2) жытуха часцяком выдае на дзве аладкі – і тым больш, чым больш шчэмяць яйцы ў шрубтугу, 3) жытка часцяком падобная на свінячы хвост – чым больш вырываешся ад тых, хто табе яго чапляе, тым больш ён у цябе кручаны, 4) і г. д., 5) і да т. п…; вось акурат за гэткую філасоўскую глыбачыню ўскрывання суворае рэчаіснасці і ўчціў я нашых кіншчыкаў-адцвітаннерадзімшчыкараптоўшчыкаў. Я віншую лаўраатаў з высокай узнагародаю і жадаю ім далейшага плёну ў мастацкім кінаасвінячванні жыццёвага працэсу; я яшчэ не ведаю, якім чынам зладзіць абрадак свіналычавання пераможцаў, але, мне падаецца, у гэтае прэміі галоўнае тое, што я яе даю, а не тое, што яе не хочуць браць – магчыма, “Ініцыятыву” або “Калосьсе” зацікавіць гэтая адметная падзея ў культурным жыцці Беларусі, якая патрабуе пэўнага розгаласу; я яшчэ дакладна не ведаю, з якой рочнасцю свіналычаваць пераможцаў – штомесяц, штогод, штотрыгады? – тут галоўнае не перадзярміць і не нарабіць звычайшчыны са святое справы, але добра тое, што “Свінячы Лыч” пачаўся і, як казаў незабудны Міхась Сяржукавіч Гарбачоў, хада пайшла; адкрыю табе сакрэт, што на вечнай ганаровай чарзе па “Свінячы Лыч” – і гэты даможнік найперш мусіў быў атрымаць узнагароду – стаіць Сам свінскі тата, але разуменне мізэрнасці мае свінапрэміі перад свінавеліччу свінататы прымусілі мяне сціпла адмовіцца ад ганаравання; да таго ж у Самога званняў яшчэ больш, як колісь іх было ў Лявона Галляшавіча Брэжнева, дык, думаю, крыўды на мяне з ягонага боку не павінна быць; разам з тым я ў захапленні здымаю сваю аблавуху перад трансцандантальнаю свінавеліччу свінскага таты і надаю яму званне Вечнава Свінапраізвадзіцеля, ясна ўсведамляючы, што ўсё кінасвінавытваранае ім не ўлезе і мала ў маю залатую свінню-скарбонку; то наш жывушчы, бо рухавы і смярдзіць, беларускі скарб-угнаенне, на якім мусіць расквітнець таўстымі кілбасазалупамі нашая ненаедная беларуская будучыня-пенсіён.
Свіна-кіна-сінема – зноў прыйшла да нас зіма; пагаладзела ў сярмяжках і ў лапцёх, харчовыя запасы народам з’ядаюцца разам са шчаслівымі думкамі, долар па-пралетарску ўстае, як дурань з-пад калена, здохла мая сучка Кальма неўзабаве – каўказкая аўчарка – і ўзяў на падворак сучку Азу – аўчарку нямецкую, – на працу я так і не ўладкаваўся, і цяпер з беларускім катом Харошкам зычліва харашымся адзін пры адным, абменьваючыся цеплавымі калорыямі і альтруістычнымі ідэямі. Разам з тым усім добрым і нядобрым люблю я зіму ў часе зімы; у садзе, пад маім акном стаіць стол, на які раз-пораз і пачародна прыкурганьваюцца смачныя птушкі індыкі і з якога цікаўна пазіраюць на мяне з-за шыбы сваймі разумнымі дзюбамі і разумна імі балаболяць-намякаюць: маўляў, захочаш супу – задушы; пакуль яшчэ нясуцца куры яйкамі; стыне халадзільнік, нафаршыраваны свінадоляю; калі зусім прыпрэ голад да плоту, дык дапаможа, спадзяюся, нацыянальная беларуская страва хрэн; на самы апошні выпадак ёсць у мяне рэмень сырое мяці – калі што якое, звару халадзец; карацей, да крапівы як-небудзь дацягну; Звышмоцны Гаспадар Пан Бог разам са саім сусветам паслаў мне бульбіну, морквіну і бурачка, цыбулі касу і агуркоў цэбар, нашынкаванае капусты бочку і бочку мочаных яблыкаў, у сусеках сабралося крыху грэцкага рысу грэчкі і беларускага рысу ячкі, маю троху ангельскіх крупаў аvios, знайшоўся ўлетку і грыб, і засох на зіму – усё гэтае я цяпер настойліва і свята ем з нагоды піліпаўскага посту, шчыра шануючы падараваны харч. Завёў я, кажучы на слэнку кампутаршчыкаў, сваё “мыла” ў Інтарнаце: liavon@yahoo.com; пішы, дасылай. Усіх віншую з надыходзячым 1999 годам, жадаю здароўя, творчасці і працы на карысць Беларусі і, значыць, нам самім. Усяго найлепшага.
Лявон Вашко
Масты, 12 снежня, 1998 г.
Паслядопіс. Прозы новае генярацыі ў мяне няма, але ёсць сёе-тое з няўкнігаванага старога – маю на ўвазе мой “Маленькі сшытак”, які я ўсё аніяк не выдам і які стала папаўняецца творамі і неўзабаве перапоўніцца імі. Калі вам цікава, дык можна зляпіць – набор і вёрстку я зраблю сам.
Дарагі Алесь, прывітанне!
Для мяне, вядома, вялікі гонар уваходзіць у радакцыйную раду полацкага часопісу, і я з удзячнасцю прыймаю тваю прапанову. Гатовы я адрадагаваць тваю кніжку і паспрабаваць зрабіць макет – пішу “паспрабаваць”, бо яшчэ не навучыўся працаваць у PegeMаker; некалькі разоў я памыкаўся сёе-тое зварштаваць, ажно да ладу не дайшоў, ды, спадзяюся, што справу гэткую ўсё роўна агораю. Зразумела, вазьмуся я за працу з умоваю, што ты пасля пакажаш работу камусь з дасведчаных людзей, бо мая неспрактыкаванасць можа нашкодзіць кніжцы, чаго я шчыра не жадаю; увогуле, любая скарынаўская справа для мяне любая, і рабіць яе мне на радасць. Пры жаданні і магчымасці тэкст можна перакінуць у файлавым фармаце (дзеля захавання пэўных тэкставых асаблівасцяў – літарнае графікі, вылучэнняў і т. п.) на мой інтарнатаўскі адрас. Мяне цікавіць, ці не з’явіўся ў цябе каляровы манітор, – я бы мог радагаваныя месцы пазначыць іншым колерам, каб табе было зручней адшукаць і ўпраўдзіць або адмяніць мае заўвагі. Добра было б, каб пасля нейкім чынам пачытаць гранкі ды зрабіць апошнія праўкі, – у мяне могуць узнікнуць праблемы з раздрукоўкаю: заводаўская лазерная друкоўка, на якой я зазвычай рабіў падобныя рэчы – дапамагалі мне хлопцы-кампутаршчыкі, – прытамілася і пячэ неякасныя адбіткі, а мой матрычны дзяцел гэтакжа не здужае зрабіць дыхтоўны паліграфічны выраб, што неабходна для ўважлівага вока; але з гора, думаю, выпхацца не складана – пры жаданні можна будзе дзе-небудзь выжабраваць патрэбнае абсталяванне. У свой чарод я буду табе вельмі ўдзячны за радагаванне майго “Маленькага сшытку” – калі раптам у цябе ёсць ахвота і час; нядаўна я раззлаваўся яшчэ на адную п’есу, палову якой ужо напісаў; апрача таго, трэба тармінова чарговым разам перапрацоўваць дысяртацыю; як толькі выцалапаюся з перакалоту, дык адразу ж вазьмуся за свой “Сшытак” – матарыялу ў ім шматавата, але сёе-тое мяркую дапісаць менавіта для гэтага зборніку.
Наконт тэвээлаўскае старонкі ў Інтарнаце, дык нешта пэўнае абяцаць баюся; я, дзеля траніроўкі, спрабаваў скуляшыць нешта з дапамогаю вордаўскага канструктару, але пакуль атрымліваецца адно пэц-пэц. Абяцаліся мне падсобіць, чым могуць, хлопцы з заводу, і я цяпер рыхтую тэкст свае старонкі; але як там будзе і што там будзе мо’ хто і ведае, ды не я. Магчымасці майго новага алектрадумніка даволі разнастайныя – улетку я сабе ўзяў двухсотага пенцюха; мужык ён вельмі разумны, але надта натурысты ў адрозненні ад майго антыкварыяту, які з характару памяркоўны, але разам з тым троху, не нашмат, разумова адстае ад сучасных кемнікаў. У Інтарнат я выходжу зноў жа праз хлопцаў з заводу і праз іх жа завёў сабе скрынку; свой абанемент адкрываць не хочацца, да таго ж у Мастох няма правадыра – не набралі патрэбных дзесяць абанентаў,– і трэба ісці ў Інтарнат праз Гародню ды плаціць за міжгароднія перамовы, – а адкуль у мяне грошы?; у шчырага беларуса, як і ў хітрага жыда, іх заўсёды няма.
Чакаю рукапіс. Віншую з Новым годам і з Калядамі, жадаю здароўя, добрабыту і добрабыцця, творчасці. Усім знаёмым палачанам мае зычлівыя пажаданні.
Лявон Вашко
Масты, 28 снежня, 1998.
Дарагі Алесь, прывітанне!
Жыццё паслала мне кавалачак кавалка, я ж, разявіўшы дзюбу, гракнуў, бы ў гайку, і пятнаццаць міллёнаў – як бык языком; прыемна адчуваць, што безграшоўе яшчэ не дарэшты дадавіла сумленне, і дзесьці на дне страўніка заместа лютых прыпадкаў жадаедзі сутаргава і па-камсамольску, па-паўкакарчагінску, дрыгаецца злосным капытом “товарищ Совесть”; карацей, Дзяржкамдрук даў мне прэмію ў трыццаць мінімалак за мае апавяданні, а я не паквапіўся і прылюдна заявіў, што перадаю гэтыя грашыскі ў падтрымку патрыётаў з Беларускага Народнага Фронту “Адраджэньне” і з Таварыства Беларускае Мовы імя Францішка Скарыны; я іх і перадам у выпадку, калі багаты дзядзя Дзяржкамдруг не перадумае выплаціць беднаму пляменніку паабяцаныя грошы; не хачу я ад іх грошай; нешта мне ўсяго часу душыла душу спадсподу, нешта казала: “Лёнік, не бяры! Не бяры, бо біяграфію сапсуеш!” Дык і не ўзяў, праявіўшы дыпламатыю: за ўвагу і клопат падзякаваў, а грошы заабяцаўся пусціць на адраджэнне Бацькаўшчыны, ахвяраваўшы іх у падтрымку згаданых патрыётаў.
Ганаравалі мяне ў Іслачы, у зале будучага кілбаснага цэху (у творчым доме, дарэчы, ужо засвоены выпуск кукурузных палачак – на свае вочы бачыў іхнюю вытворчасць); хаця т. Лукашэнка выдаткаваў 9 міллярдаў, каб узімку абагрэць тамтэйшых пацукоў, тым не менш у памяшканнях адчувалася здаровая, бадзёрая прахалода; было цікава ад празаікаў і паэтаў, а таксама іхніх крытыкаў; час прайшоў у незабыўных сустрэчах і расстаннях; я бліжэй пазнаёміўся з Генрыхам Далідовічам і Ўладзімірам Скарынкіным (з ім мы напару згвалцілі тамтэйшы біллярд), і знаёмства гэтае мяне не расчаравала; а з лазнікам Грышам мы напару ладна златашылі свае плечы ў лазні; абмяняўся я візітоўкамі з Пятром Васючэнкам; абмяняўся я з Алесем Камоцкім кніжкамі; было няблага; увогуле, Іслач я ўпадабаў яшчэ напачатку 90-х гадоў, дзе жыў там узімку з які месяц; нягледзячы на тое, што ўсе пагалоўна, і ў тым ліку я, лаюць той праект і тую хаціну, штосьці ёсць у творчадоме вабнае і ўтульнае нейкаю неўяснёнаю “няўтульнаю” ўтульнасцю, нейкім чарам ад чакання-прадчування дадыктыўнага сюжэту, які, здаецца, пакрысе і неўзабаве пачне развівацца ў маўклівых калідорах і ў нялюднай сталоўцы; Іслач, і сапраўды, спакушае чымсь незразумелым на творчасць, – і ўрэшце будзе дужа шкада ў тым разе, калі т. Лукашэнка не дасць болей сваех міллярдаў на ўтрыманне пісьменніцкае хаціны; тады я першы крыкну: “Ганьба празідэнту!”
Разам з гэтым сваім лістом дасылаю новую п’есу “Эпас, лірыка і драма як жыццё цёплага чалавека”, якую я сабе падкінуў пад елачку на Новы год і Каляды; а таксама шлю больш сцанічную ў розніцу ад тае першапачатковае, што даслаў табе раней, версію “Сэксу па перапісцы”, – прыблізна, у гэткім варыянце яна будзе пастаўленая ў Маладэчнянскім таатры. Прэм’ера мае адбыцца 27 сакавіка, а 28 сакавіка будзе бясёда; усіх запрашаю; калі надумаецеся ехаць, дык паведаміце мне загадзя, на колькі чалавек трэба замовіць у таатры запрашальных квіткоў. Дасылаю таксама некалькі рацэнзіяў, якія напісаў у свой “Маленькі сшытак”, – магчыма, дзесь прыдадуцца. Бывай. Усяго добрага.
Лявон Вашко
Масты, 7 сакавіка, 1999 г.
Паслядопіс. Ці атрымаў ты мой ліст ад 28 снежня 1998 году, які я скіраваў да цябе па Інтарнаце?
Дарагі Алесь, прывітанне!
Дзякуй за ліст і за цудоўную кніжку; калі ласка, перадай Вінцэсю [Мудрову] маё захапленне ад “Сноў” – паводле твае парады і з прычыны гэтага свайго захаплення, сядаю пісаць рацэнзію для “Беларуса”. Кніжка, і сапраўды, цудоўная ва ўсіх адносінах: па-першае, таму што – Мудрова (і значыць, мудрая), па-другое, таму што тэвээлаўскага “гатунку”, па-трэцяе, якое, дарэчы, найперш за “па-першае”, таму, што складаецца з непаўторных твораў – а гэтае ў часе паталагічных беларускіх апігонства і літаратурнае імітацыі, як боская прасвяда на закатаваную душу; усе друкарскія хібы пасля гэткіх дадатнасцяў мізарнеюць, хаця, вядома, ніхто не супраць прыгожых кніжкаў, – проста прыгажосць краснага пісьменства ў дадзеным выпадку “апраўдвае” пэўныя паліграфічныя недахопы, якія ў хуткасці, думаецца, будуць выпраўляцца: час не стаіць на месцы, а точыцца памалу, паліграфія развіваецца, наш заатахнічны рагіён усё больш і больш абрастае фінскай папераю, якую можна смела пускаць у друк, а не толькі на пільныя ўнутраныя патрэбы; дый усе мы сталеем і, чую, хутка прычакаем пары, калі дыхтоўную друканіну можна будзе вырабляць у сябе на кухне: нараджаецца новая беларуская народная традыцыя – пякчы кніжкі на кірагазе і гнаць тамы на апараце. У мяне ёсць прапанова ў сувязі з маленькімі беларускімі накладамі (і трэба, дарэчы, выкарыстоўваць напоўніцу магчымасць, якую дазваляе той пан, што гаўном напхан – 299 асобнікаў, – тым больш, калі справа датычыць Мудровых “Сноў”, якія нават пры гультайскім спрыце ў камерцыйнае справе будуць мець чытацкі поспех і мігам разыдуцца); малыя наклады добрыя тым, што з іхняй дапамогаю можна лёгка выпускаць калякцыйныя выданні, – проста кожны асобнік мусіць мець сваю адмысловую адмету: знак, малюнак, слова… на вокладцы ці па-за ёю; гэтае падоўжыць жыццё выдання, уздыме ягоную бібліяграфічную вартасць, – вядома, тут ужо трэба на поўным сур’ёзе дбаць пра паліграфію.
Свой “Маленькі сшытак” я яшчэ не браўся варштаваць – усё не прыладжуся: няма ні часу, ні сілы; але справа ўсё адно пасоўваецца, хай і паволі, але ж насустрач будучыні; я прыкінуў прыкладны аб’ём свае кніжачкі і ў мяне атрымалася, што пры самым ашчадным раскладзе, яна будзе не меншая за “Гістарызацыю свядомасці”, а мо’ і большая; калі гэткі аб’ём у Полацку цяжка агораць, дык можна падумаць пра якоесь саўдзельніцтва з кім-небудзь; у мяне была размова з Язэпам Палубяткам, і ён абяцаў, калі што якое, дапамагчы з друкам на рызографе ў Гародні; ва ўсялякім разе, я памалу буду рабіць гэтак, як робіцца, не марудзячы і без спеху, а там – будзе, як будзе.
Шкада, што палачане не былі на прам’еры (маю на ўвазе тэвээлаўцаў, бо прысутнічалі Уладзімір Арлоў і Валянціна Аксак); здаецца, спяктакаль прайшоў з поспехам: ва ўсялякім разе, гледачы ўспрынялі яго адпаведна з маімі спадзяваннямі – там, дзе я думаў, што смешна, яны смяяліся, а там, дзе сумна – смуткавалі ды плакалі; магутную музыку напісаў Алег Залётнеў, і ў фінале спяктакля гэтае асаблівавыразна чуецца; добрая мастацкае вырашэнне – пашчыраваў мастак-пастаноўшчык Яўген Волкаў, – там усе падзеі круцяцца вакол брамаў з прыступкамі, якія сімвалізуюць, то прывалак у краме, то акно ў інтарнаце, то відарыс вуліцы, то помнік беларускіх культуры і дойлідства (дзеду Талашу, пры якім адбываецца спатканне Св. Мазаля і М. Кулачок), – а ў фінале брамы нечакана і па-філасоўску ператвараюцца ў чорнае зеўра іншасвету; выдатна гралі Ірына Камышава, Амілія Ларыёнава, Алена Рахмангулава, Алесь Пашкевіч – цалкам валодалі залаю і, увогуле, што хацелі, тое і рабілі; ну, і вядома ж, заслуга ў гэтым ражасцёра Мікалая Мацкевіча, які ад самага пачатку захапіўся п’есаю, не пабаяўся яе паставіць і зрабіў тое, што зрабіў; пішу не пабаяўся, бо ад самага пачатку “Сэкс” выклікаў у сіх-тых таатральшчыкаў нейкі паніхідны скепсіс і непрыхаваназлосныя апітаты, хаця разам з гэтым нямала хто быў у захапленні; шмат шукалі мы і з Мікалаем Мацкевічам, чынна спрычыніўся да гэтых пошукаў загадчык літчасткі “Вольнае сцэны” Іван Чэркас; на сённяшні дзень існуе пяць версіяў “Сэксу”; але ўрэшце вярнуліся да першапачатковага варыянту – М. Мацкевіч самаручна скараціў, а я падагнаў адно пад адно, і атрымалася як мае быць (праўда, некаторыя даволі ўдалыя апізоды не ўвайшлі, але я сам вінаваты, бо напісаў зашмат і ўсяго ў спяктакаль не ўціснеш – не пускае часамер); мяркую, што і ў знаўцаў спяктакаль меў добрую ад’знаку – заўвагі датычаць галоўным чынам “рабочых момантаў”, якія хутка, праз некалькі прагонаў мусяць знікнуць.
Цяпер я, шукаючы дзюркі ў часе і ў сусвеце, дапісваю дзвюдзею-перасмеўку “Ампутацыя міндалінаў”; усё дзеля свайго дня нараджэння, на які, ёсць меркаванне звыш, мэтазгодна яе ўручыць мне ці яму ад мяне годна і ганарова, як сапраўднаму літаратару ад сапраўднага літаратара; праўда, сёлетні дзень нараджэння мінуўся ўжо, ажно я не маю сілы сам сабе забароніць лішні раз урачыста падзякаваць сабе за сябе. Дасылаю апавяданне “7-45”, пра якое я табе некалі пісаў і якое нядаўна падарыў сабе на свой леташні дзень нараджэння; магчыма, яно прыдасца ў Польшчы (калі трэба, дык магу выслаць апавяданне па Інтарнаце ў файлавым фармаце, тэкст бо там складаны і для набору, і для радагавання); калі ж апавяданне не падыдзе, дык можна прапанаваць у “Правінцыю” якуюсь з маех п’есаў, дасланых табе раней.
На гэтым развітваюся. Усім прывітанне. Шчыра жадаю ўсяго самага добрага.
Л. Вашко
Масты, 19 красавіка, 1999.
Паслядопіс. З Мастоў маюцца ехаць да Наваёрку хлопцы, дык спадзяюся (яшчэ канкрэтна не дамаўляўся), што можна будзе з нагодаю перадаць Лявону Юрэвічу тэвээлаўскія кніжкі; прынамсі, добра было б перадаць “мудрасны”, але ж і добра было б мне ў Мастох іх не пазбыцца, – калі ёсць магчымасць, дык, калі ласка, дашлі мне яшчэ кніжачку (можна з аўтографам аўтара для Л. Юрэвіча ці для Наваёркаўскае бібліятэкі, ці для амерыканскага народу…).
Дарагі Алесь, прывітанне!
Даруй, што не адказаў на папярэдні ліст – усё прымяркоўваў свой адказ да чагось галоўнага-прынагоднага, ажно тая “прынагода” аніяк не “прынагоджвалася”: усё падбіраўся да “Маленькага сшытку”, каб зварштаваць, і яшчэ во толькі падабраўся – разам з Язэпам Палубяткам (ён выдае газэту ў Мастох) ездзілі па навуку ў Ліду да Станіслава Судніка, і той збольшага праясніў, якім пальцам трэба запускаць PageMaker, – і гэтае набліжае да запаветнае мэты, бо мае спробы макетавання адбываюцца цяпер з таямнічым і самазадаволеным ведавыразам на тым падманлівым месцы, дзе, калі не памыляюся, зазвычай знаходзяцца лыч і пачуццё чалавечае годнасці. На зборнік набралася шмат усягосьці, і я некалькі разоў складаў і мяняў змест, і ўрэшце вызначыў матарыялы першага выпуску: 1) дзённікавыя зацемкі (я ўжо які год запісваю свае сны, дык адабраў для друку занатоўкі, у якіх прысутнічаюць апаняццяўлёныя вобразы сапраўдных асобаў і “літаратурна-мастацкія” відмы), 2) свае недарэчныя лісты вядомым людзям, 3) кароткая кроніка, 4) на першай абачыне хачу даць ракламу Таварыства Вольных Літаратараў, на другой – “Калосься”, на вокладцы – сціпла крутануць самога сябе; па макятоўцы і карахтуры я хацеў бы даслаць “Сшытак” табе, каб ты зазірнуў у яго радахтарскім вокам ды зрабіў свае праўкі-заўвагі, і, калі будуць жаданне, натхненне ды час – разам з невялікай прадмоваю. Язэп Палубятка абнадзейвае звесткамі выгоднага друку ў Гародні (пры ўсіх тых спрыяльных акалічнасцях я, вядома ж, адназначна спадзяюся на выхад кніжкі пад ТВЛаўскім знакам у ТВЛаўскім кнігапраекце незалежна ад таго, дзе яна будзе друкавацца – ці то ў Гародні, ці то ў Парыжы, ці то ва Ўлан-Батуры), дакладных звесткаў наконт гарадзенскага ўкнігавання яшчэ не маю – збіраемся на перамовы, – але, калі пашчасціць надрукаваць “Сшытак” з выгодаю, дык Таварыству можна было б ацаліць сродкі на выпуск яшчэ аднае кніжкі (адразу ж, па першым выпуску “Маленькага сшытку”, я маюся змакетаваць другі, дзе мяркую змясціць свае апавяданне, п’есы і літаратурна-крытычныя творы.)
З шостым нумарам “Калосься” ніяк не мог спаткацца стала; ведаючы з твайго ліста, што часопіс можна ўзяць ва Ўладзі Арлова, усё не выпадала апынуцца ў ягоных мурох; мімалётам сустрэў нумар у “Першацвеце”-літаб’яднанні – прынёс Вітаўт Чаропка; потым мімалётам пагартаў яго ў Лідзе ў Станіслава Судніка; і нарэшце тады ўжо, дзесь за Валожынам і пад Іўем, меў ад Уладзі Арлова полацкі прызэнт; а ў той жа дзень, прыехаўшы да Мастоў, знайшоў на стале канверт з яшчэ адным асобнікам шостага нумару – твой досыл. Перад тым, як улегчы ў чытво, наслухаўся пра шосты нумар усяго самага неблагога, і маю наступныя сацыялагічныя дадзеныя: хваліў нумар у “Першацвеце” Вітаўт Чаропка, назваўшы яго самым лепшым з тых, што выйшлі, і працытаваўшы з Гуменюковае “Тарапіі” ўрыўкі пра літаратурныя гарбаткі ў “Чырвонай змене”, хвалілі “Калосьсе” Ўладзімір Арлоў і Валянціна Аксак (Уладзя Арлоў, зноў жа, назваў шосты нумар самым лепшым з тых, што былі; мы шмат абмяркоўвалі “Візуальную тарапію памяці” Юрыя Гуменюка, крануліся творчасці японскага паэта Ніцкі, згадалі Сяргея Астраўца), добрыя словы казаў Алесь Масарэнка (асабліва яму спадабаўся макет і паліграфія – “нічога лішняга і ўсё на сваім месцы”, – і гэтае ён не прамінуў мне заўважыць некалькі разоў пры розных размовах; увогуле, як мне падаецца, ён троху і па-добраму зайздросціць Аркушу, асабліва пасля таго, як злез з каня і застаўся без царства, – раней дык чуў я ў ім здаровы канкурэнцкі скептыцызм). Днямі я неўзабаве зваліўся на колькі дзён з капытоў, і хвароба дазволіла мне грунтоўна пазнаёміцца з жаданымі выдрукамі: “Эпізодамі” Яўхіма Кіпеля (маюся пісаць рацэнзію – мо’ спатрэбіцца ў “Калосьсі”?) і “Калосьсем” (паводле твае рады, буду пісаць рацэнзію для “Беларуса”); варта сказаць, што ўсе навокал, хвалячы “Калосьсе”, № 6/1998, мяне не падманулі, і гэтае вельмі важна і вельмі паказча: у нас бо часцяком бывае так, што хваляць там, дзе трэба было б і памаўчаць, хаця часцяком трэба памаўчаць нават там, дзе не будзе грахом і пахваліць (проста дзеля зберажэння акалогіі, чысціні, проста дзеля незасмечання першададзенасці), – і я са сваймі кампліментамі наконт шостага выпуску проста замаўкаю акурат з нагоды, што часопіс атрымаўся выдатны. Размовы ж, на якія спасобіў Уладзіміра Арлова, Валянціну Аксак і мяне Гуменюкоў нарыс, тычыліся і выдання кніжкі Андрэя Пяткевіча: як на мой розум, дык тут не можа быць мовы – трэба выдаваць усё, што ёсць, і ў адной асобнай кніжцы; гэта не той выпадак, калі трэба астэцтваваць; кнігаваць толькі зборнік, што ён уклаў – азначае заставацца ў мінулым часе (той зборнік можа быць проста часткаю кніжкі-помніка); у размове мы мімаволі параўналі Пяткевічаў лёс з Палуянавым і самая па сабе прыйшла згадка “Лістоў у будучыню” Сяргея Палуяна, кніжкі, якую ўклалі Вячаслаў Рагойша ды Таццяна Кабржыцкая; лепей будзе як хутчэй і з друкарскім дыхтам зберагчы ўсё Пяткевічава, што яшчэ не пагінула, ад вершаў, лістоў, чарнавікоў, здымкаў, першых і апошніх, паэты і да сведчанняў відавочцаў ды ўспамінаў блізкіх людзей; у гэтым сэнсе добры прыклад кажа наваёркаўскае беларускае кнігаванне, якое ашчадна ставіцца да кожнае беларускае праявы нашых літаратараў-высяленцаў; вядома, я не адмаўляю і даволі багаты досвед у гэтае справе кнігадруку на Бацькаўшчыне, ажно нашыя амерыканцы, здаецца, розняцца ад нас большаю згуртаванасцю і большаю дбайлівасцю да напісанага, што і дазваляе ім па даволі вялікім часе пасля смерці літаратараў, і часта пры даволі сціплай (у колькасным сэнсе) літаратурнай спадчыне, выдаваць даволі ёмістыя тамы пісьменнікаў, дзе не абыдзены ўвагаю аніводзін твор і аніводная жыццёвая акалічнасць; калі ўлічыць, што ў нас тут, на Беларусі, няма гэткае згуртаванасці, і паэты часцяком нядоўга пакутуюць, але затое надоўга паміраюць, вяртаючыся выпадковым вершам ці радком на грэшную зямлю праз гадоў гэтак паўсотні-сотню пасля свайго паэтазнікнення, аб пары, калі хамам раптам зноўку заманецца панства, і калі ўспомніць, што ў нас няма трывалае звычкі дбайліва захоўваць напісаныя беларускія словы (творы малітаваныя, святыя), і калі прыбавіць да гэтага ўвогуле ўсю нашую беларускую рэчаісную няпэўнасць, дык чымся хутчэй і паўней будзе выдадзены Пяткевіч, тым лепей не гэтак яму, а ўсім нам, і ўсім ім, хто колісь мусіць стаць намі, – духовы, духатворчы шлях беларускага дойлідства адпачатна мусіць палягаць (ён адпачатна і палягае, хай і не заўсёды выяснена і асэнсавана) на стварэнні жывое беларускае духоўніцы і на далейшым рэчаіснатварэнні на падставе гэтае духоўніцы і праз яе.
З ласкі Язэпа Палубяткі, які рупліва аддаўся арганізацыйным справам, маемся мы выдаць у Мастох часопіс; пакуль што, не канчаткова, называецца ён “Масты” – заманулася праз тапанімічны сімвал выйсці па-за межы тапанімікі, “абудзіўшы” ў ёй філасоўскую глыбежу, тую патаемную вечнасілу, якая схаваная ў псіхічных нетрах “звычайнага” назову адміністратыўнае адзінкі; часопіс гэты, маракуем, будзе літаратурна-грамадскі і, зразумела, ТВЛаўскае ідэйнае скіраванасці – на раскрыццё асабістае волі, асабістае ініцыятывы чалавека напроці мёртвазакабалення творчае душы… Я гэтак нязмушана пра тое разважаю таму, што справа яшчэ “на нулю” – Язэп Палубятка адно рыхтуе дакуманты на рагістрацыю – і што з усяго гэтага атрымаецца невядома; але загадзя ўжо даў згоду на ўдзел у радакцыйнае радзе Алесь Мікалаевіч Белакоз; прапанаваў я ўвайсці ў радакцыйную раду Ўладзіміру Арлову і Валянціне Аксак – канчатковага іхняга адказу я не дамагаўся з прычыны няпэўнасці далейшага развою; гэтак жа няпэўна пакуль яшчэ, “на ўсялякі выпадак”, бо невядома, як і што павернецца і, увогуле, ці зарагіструюць яшчэ наш часопіс, я спадзяюся і на тваю цікавосць да “Мастоў”, і на цікавосць Вінцэся Мудрова, і на ваш удзел у радакцыйнай радзе.
Кніжку Вінцэся Мудрова “Зімовыя сны” я паслаў Лявону Юрэвічу праз мастоўцаў, якія паехалі да Наваёрку; аднак мяне хвалюе, што няма адказу ад Лявона Юрэвіча; я ўжо спрабую праз мастоўскія сувязі выходзіць на тых хлопцаў, ад якіх няма знаку. Напісаў я рацэнзію на мудрыя рэчы, і ўжо даўнавата, але не адправіў, бо паспадзяваўся яшчэ на адных мастоўскіх паязджанаў, а тыя – усё ніяк не з’едуць; дый, папраўдзе, абставіны гэтак хітра абставіліся, што стала бракуе часу ў ягоным грашовым аквіваленце – і ўсе спадзевы мае цяпер спадзяюцца на падарожных людзей, якія ў гэтым свеце, як і ўсё астатняе, ёсць проста час, а не ягоны сімвалічны займеннік…
Увогуле, час – як мыла, калі яно ў стане пены; штука слізкая…; але затое напільнікам не паточыш. Апошнім часам час хадзіў па коле ў сем разоў хутчэй, чым гадзіннік – Чарлі Чапліным; я аж засопся, чыста насос у засосе, ажно разам з тым шмат усяго адбылося, можна сказаць, у адной дзесяціхвіліннай серыі; дапісаў дзвюдзею “Ампутацыя міндалінаў” пра беспадобныя апярацыі ХХ стагоддзя, што правялі беларускія хірургі, перасаджваючы плоць ад плоці і на плоць; бегаў я па агародзе то з віламі, то з граблямі; сучка Аза задушыла дзвюх індычкаў і трыццаць пісклянятаў, а ліса ўхапіла пісклятніцу, і кураняткі асірацелі; сучку Азу за тое, што не можа жыць у суладдзі з наваколлем, накармілі атрутаю, а яна з’ела і назло гэтаму наваколлю не здохла, асірацелым куранятам шчодра было дазволена бегаць па градох, і яны зашныпарылі порсткімі алектравенікамі; злодзеі скралі труса і котную трусіху…; карацей, чаму ж мне не пець, чаму ж не гудзець…; прыязджаў у Масты на гастролі таатар з Маладэчні, прывозіў спяктакаль па маёй п’есе, і артысты нарабілі авацыяў у гледачоў; партызаніў я крыху: з вядром выходзіў на суніцы; вітаў у Мастох Уладзю Арлова і Валянціну Аксак; па начох, калі сплю, мае пальцы мімаволі выпростваюцца і сутаргава цягнуцца да кампутарных клыпажкоў: маюся пісаць у “Калосьсе” і для свайго “Сшытку” рацэнзіі на “Камэнтары” Лявона Юрэвіча, “Спробы ісці па расе” Алеся Камоцкага, “Грамнічную свечку” Ніны Чарнейкі… і яшчэ з паўторбы выдатных кніжкаў, якія важу з сабою па Беларусі з зімы і аніяк не згвалчу; час – хоць штука мыльная, але назад праз зад не лезе; толькі ўперад і праз яго; дык паспяшайма – хаця й няварта, бо ўсё роўна туды паспеем...
На тым змаўкаю ненадоўга, каб пераначаваць. У кампутары 1:38, а ў галаве, як казаў Янка Купала, “як быкі стаяць літэры”; ажно і вокам плюскануць ненадоўга таксама бывае карысна. Да заўтра! З павагаю
Л. Вашко
Заслаўе, 17 ліпеня, 1999 г.
Паслядопіс. Разам з Мудровай кніжкаю адправіў я да Наваёрку “Рысасловы” Людкі Сільновай, два зборнічкі Ігара Сідарука і зборнічак Леры Сом; калі раптам у цябе ёсць “вольныя” асобнікі, дык абдары, калі ласка.
ліст да Алеся Белакоза
Дарагi Алесь Мiкалаевiч!
Прабачце за гэты трохi прыпознены досыл – кнiжка мая выйшла яшчэ пры канцы лета, а высылаю яе Вам адно на пачатку зiмы. Проста за ўсялякiмi жыццёвымi дробязямi забыўся на галоўнае; шмат меў работы над дысяртацыяй, розных пераменаў у прыватным жыццi ды нейкае пустое непатрэбнае мiтуснi – i ўсё гэтае не “выпускала” са сваех путаў. Але нарэшце выпраўляю свае “грахi” i высылаю Вам i Вашаму музею “Гiстарызацыю свядомасцi”. Кнiжку гэтую я набiраў уласнаруч на кампутары, якi даволi танна набыў з рук у Мастох, i выдаваў яе за свае грошы: было ў мяне ў запасе з паўтоны паперы, якую купiў гадоў пяць цi шэсць таму назад, дык разлiчыўся з друкарамi ёю, а да паперы дадаў яшчэ i долараў. Не гледзячы на патрату, маю вялiкае маральнае задавальненне ад свае працы: па-першае, не прыгонiлi душу анi радахтары, анi цэнзары, анi нейкiя навакольныя ўмоўнасцi, i таму пiсаў i друкаваў я, не стараючыся камусьцi ўладзiць, i “вычвараўся”, як хацеў, па-другое, меў самае шчыльнае дачыненне да выдання свае кнiжкi, i працавалася мне з асалодаю i захапленнем. Такога маральнага задавальнення не атрымаў я ад выдавання ў “Мастацкай лiтаратуры” “Паэтаў-цароў”. Там мяне не дапускалi i блiзка да вытворчых пытанняў, хаця рабiлі “Паэтаў” за грошы спонсараў, якiх пазнаходзiў мой нябожчык бацька; любыя мае спробы спрычынiцца ў выдавецтве да работы над кнiжкаю былi марныя i ўсе сiлы трацiлiся на iх; у вынiку ж – памылкаў на старонках, як у Шарыка паразiтаў. Але, зрэшты, справа зробленая, i наракаць на мiнулае няварта; трэба рабiць высновы: без паўсюднага, усёпрасякальнага пашырэння на Беларусi нашага друку, калi творчы чын асобы пераважае навакольныя нежывыя ўмоўнасцi, нам не абысцiся, мы бо Скарынава нацыя i наш шлях – то шлях Скарынаўскi. Тое, што сёння сатана спрабуе задушыць усё беларускае, адно сведчыць за велiч i святасць беларушчыны; мы – народ друкароў, духовых дойлiдаў, i гэтае з нас не выдушыш. Мы ж усё наўкола перапiшам-пераробiм на свой лад, як бы сатана не цiснуў; не дасць ён рады процi магутнае творчасцi нашага Духу.
Дарагi Алесь Мiкалаевiч, жадаю, каб Ваш музей поўнiўся як болей беларускiмi кнiжкамi. Зычу заўсёднага плёну на нашай нiве. Перадайце, калi ласка, мае шчырыя пажаданнi Веры Iгнатаўне. Усё маюся завiтацца да Вас, але ўсялякiя акалiчнасцi перашкаджаюць. Магчыма, Вам прасцей патрапiць у Масты, дзе апошнiм часам я бываю даволi часта i даволi падоўгу. Калi ласка, пры нагодзе цi без яе паталефануйце. Вельмi рады буду Вас пабачыць, пачуць.
Шчыра Ваш Лявон Вашко
Масты, 2 снежня, 1997 г.
ліст да Таццяны Зарыцкай
Шаноўная Таццяна!
Даруйце, што знiк з даляглядаў, не падпiсаўшы Вам “Паэтаў-цароў” – усяго гэтага часу, лётаючы памiж Мастамi ды Менскам, чакаў выпадку з Вамi сустрэцца ды так i не дачакаўся; да таго ж усялякiя акалiчнасцi ў прыватным жыццi забiралi шмат увагi i iмпэту. Цяпер, стала асеўшы на зiму ў Мастох, надумаў выправiць свае памылкi i даслаць кнiжку, якую даўно завiнавацiўся Вам.
Шчыра дзякую за клопат пра “Пэтаў-цароў” i за працу над iмi. Каб не дбайнае стаўленне з Вашага боку i сяго-таго ў выдавецтве, дык цалкам верагодна, што мая кнiжка надоўга б залягла ў радахтарскай шухлядзе – пара цяпер зрабiлася акурат гэткая, “шухлядная”, “рукапiсная”, i мне пашчасцiла, што з Вашаю дапамогаю я паспеў ускочыць у апошнi вагон. Кнiжка атрымалася выдатная; прынамсi, у прыватных гутарках я чуў нямала добрых словаў пра яе ад пiсьменнiкаў i чытачоў (хаця беллiткрытыка, як гэта часта бывае ў падобных выпадках, дружна прамаўчала); у канцы мiнулага году “Паэты-цары” ад’значаныя прэмiяю “Глiняны Вялес” Таварыства Вольных Лiтаратараў. Праўда, я аж дасюль не распродаў яе – але гэта ўжо вынiк мае ўласнае няўвiшнасцi i часовае недасведчанасцi ў камярцыйных пытаннях.
Разам з “Паэтамi-царамi”дасылаю i сваю кнiжку навуковае публiцыстыкi “Гiстарызацыя свядомасцi”, якую я выдаваў самастойна i друкаваў за свае ж грошы; яна таксама выйшла ў мiнулым годзе.
Цяпер працую над невялiкiм зборнiкам “Маленькi сшытак” i паўзбежна з гэтым шукаю спонсараў. Думаю злучыць пад адною вокладкаю прозу, драматургiю, крытыку, навуковыя артыкулы, публiцыстыку, фiласофiю, лiсты да вядомых людзей, дзённiкавыя запiсы – карацей, усё напiсанае апошнiм часам i ўсё, што пакуль яшчэ дапiсваецца, – i выдаць гэтае ў форме альманаху аднаго асобнага аўтара. Калi пашанцуе, дык, можа, пры канцы лета будзе яшчэ адная кнiжка.
Апошнiм часам марна спрабаваў да Вас дазванiцца: цi то памяняўся нумар Вашага хатняга таляфону, цi то нейкая няўладзiца на АТС – але заўсёды, з дня ў дзень, набiраючы з Мастоў, я натрапляю на сiгнал “занята”. Таму i скарыстаўся з ласкi Людмiлы Прохараўны [Чыгрынавай], якая заручылася перадаць Вам мае кнiжкi. Яшчэ раз даруйце за спазненне.
Жадаю ўсяго самага лепшага ў жыццi i творчасцi.
З павагаю
Лявон Вашко
Масты, 12 лютага, 1998 г.
ліст да Біла Клінтана
Шаноўны спадар Празiдэнт!
Гэты мой зварот да Вас ёсць уадначассi i прапанова, i просьба. Гаворка пойдзе пра пашырэнне ў свеце культуры i духоўнасцi – жывых каштоўнасцяў, якiя выпрацоўваюцца ўсяго часу i штохвiлiнна i без якiх iснаванне грамадства i асобы не можа адбывацца паўнакрэўна, а адбываецца адно ў iмiтацыйных, спустошаных, не напоўненых сакральным зместам формах. Ведаючы сучасныя дабрачынныя памкненнi Злучаных Штатаў Амерыкi ў гуманiтарнай галiне, я вырашыў звярнуцца асабiста да Вас як да вялiкага ды мудрага дзяржаўнага дзеяча вялiкага i мудрага суполля грамадзянаў.
Прычыны, якiя спасобiлi мяне на гэты лiст, – катастрафiчны стан беларускае нацыянальнае культуры, выклiканы духоўным i аканамiчным крызiсамi ў нашай краiне. У асаблiвым заняпадзе знаходзiцца нацыянальнае кнiгадрукаванне: сотнi мастацкiх, публiцыстычных, навуковых кнiжак не могуць пабачыць свет, бо пазбаўленыя фiнансавання, работа дзяржаўных выдавецтваў, якiя за ранейшай парою адзiнапраўна мелi магчымасць выдання беларускiх твораў, сёння паралiзаваная, упалi тыражы, значна вырас сабекошт нашае кнiгi, творчая iнталягенцыя перажывае паняверку, а нацыянальны кнiгадрук ператварыўся ў прыватную iнiцыятыву аўтараў. Усё гэтае адбываецца на фоне матарыяльнага згалення людзей i маральнае даградацыi грамадства, мэтанакiраванага выцяснення роднае беларускае мовы з усiх дзяржаўных iнстытуцыяў, распальвання мiж грамадзянамi нiгiлiстычнага стаўлення да беларушчыны.
Разам з тым гэткi журботны стан нацыянальнае культуры сведчыць не за ейную пагiбель, а, наадварот, за прагу маладога жыцця, за ейнае пакутлiвае процiстаянне насуперак спусташальнай стыхii вандалiзму; то хвароба, якая нудзiць душу ў дзяцiнстве, але не старэчая немач, якая на схiле дзён патыхае магiлаю. Акурат таму цяперашняя беларуская культура мае ясную будучыню i далёкiя перспяктывы; i акурат з гэтага сыходзiць цяперашняя маладая лiтаратура Беларусi, гатовая вечнатварыць не гледзячы на ўсе часовыя цяжкасцi.
Нашая маладая лiтаратура, сфармаваная свядоманацыянальна на пачатку ХХ стагоддзя, з першых радкоў абвясцiла сябе прарокам свайго народа. Гэтую дадатную рысу яна пранесла праз усе наступныя гады; у цяжкiя для беларускае нацыi часы слова нашых мастакоў было, бадай што, адзiным праўдзiвым беларусавыразнiкам у свеце; якраз прарочае слова мастака нарадзiла, захавала i развiла ў беларусе пачуццё чалавечае годнасцi, абудзiла ў iм лепшыя рысы, уласцiвыя чалавеку. I сёння беларуская лiтаратура не трацiць свайго святога прызначэння нацыянальна прарокаваць, клiкаць народ на вялiкiя духовыя здзяйсненнi, вартыя вольных, багатых душою людзей.
Часава малы шлях, што прайшло свядоманацыянальнае прыгожае пiсьменства ад пары свайго ўтварэння, сведчыць пра тую бясконца вялiкую пуцiну, якая чакае лiтаратуру наперадзе i якою мусiць прайсцi нашае мастацтва; беларусам ёсць што сказаць усяму свету, ёсць чым узбагацiць агульналюдскую культуру. Гэта iдаалы свабоды i чалавецкасцi, адпачатнапрысутныя ў нашай лiтаратуры, гэта жыватворныя мастацкiя вобразы новага, лепшага за той, якi маем, людскага свету, гэта неўтаймоўная прага тварэння нашага агульнага новабыцця.
Магутная духовая сiла, якая апанавала нашых мастакоў, змушае шукаць паратунку, спадзеючыся на ўласныя рукi ды плечы. Адным з найбольш прыймальных спосабаў выжывання мастацтва ў цяперашнiх умовах ёсць чынны ўдзел лiтаратараў у кнiгавытворчым працэсе, калi пiсьменнiкi робяцца фундатарамi i друкарамi сваiх жа твораў. Гэткi рух пашыраецца на Беларусi, сталее; зразумела, не хапае адпаведных фiнансавых сродкаў на падтрыманне ягонага развiцця, але гэта наколькi прыгнятае памкненнi да волi, настолькi ж кажа на нязломную моц нашага Духу; святая беларушчына не прыдатак-апендыкс захярэлае аканомiкi, а вольнасвет жывога i мудрага ўнутранага космасу чалавека, яна тварылася, творыцца i будзе тварыцца не грашыма, а – творчым Духам i творчымi душамi.
Тым не менш падтрымка з кiшэнi, вядома ж, адно паскорыць здзяйсненнi беларускага духахвалявання; упэўнены, укладанне сродкаў у нашыя культуру, мастацтва, творчасць ёсць дужа перспяктыўнае размяшчэнне капiталу – размяшчэнне ў вечнасцi, якая пераўтварае крупiнкi матарыяльных затратаў у век-бязмежжа чалавечых духоўных каштоўнасцяў, блiзкiх для кожнага i дарагiх для ўсiх. Як Архiмеду нестае апiрышча, каб перакулiць Зямлю, гэтак сучаснаму маладому беларускаму пiсьменнiку-друкару няма як разгарнуць крылы напоўнiцу без свае маленькае друкарнi –настольная сiстэма, хай i не новая, абы ў рабочым стане, якая б складалася з кампутара, рызографа, тармаклеевага пераплётнага апарату i невялiкага прыстасавання для разрэзвання паперы дужа прыдалася б справе пашырэння беларускага мастацтва i развiцця нашага нацыянальнага кнiгадруку: параўнальна невысокiя цэны на расходныя матарыялы, выкарыстанне адно свае ўласнае працы дазволiлi б вырабiць кнiжную прадукцыю значна нiжэйшую сабекоштам за тую, што сёння вырабляюць вялiзарныя палiграфiчныя камбiнаты, з’арыентаваныя на выпуск аграмадных тыражоў. Ваш аўтарытэт, безумоўна, мог бы скiраваць на нашыя праблемы ўвагу тых дабрачынных людзей, якiя сёння гатовыя мэтава пазычыць да лепшых часоў згаданую тэхнiку дзеля развiцця беларускiх мастацтва, навукi, думнiцтва. Няма сумнiву, што гэтыя сродкi не змарнуюцца ў рукох нашага пiсьменнiка, а прынясуць вялiкую карысць на нiве сусветнага пашырэння духовае творчасцi.
Акурат з такога разумення пiсаўся мой асабiсты лiст да Вас: з усведамлення, што праблема духовага процiстаяння стыхii спусташэння асабiстая для кожнага чалавека менавiта з прычыны ейнае ўсеагульнасцi, усечалавецкасцi, з прычыны аднолькавае ейнае важнасцi для ўсяго свету, незалежна ад таго, перад кiм бы яна паўставала – цi то перад амерыканцам, цi то перад еўрапейцам, цi то перад афрыканцам...
Магчыма, мой пэўны знарочысты наiў, што дазволiў парушыць субардынацыю, звярнуўшыся напрасткi, “пераскочыўшы” цераз “галовы” i iнстанцыi, ставiць Вас у няёмкае становiшча. У гэткiм разе загадзя прашу прабачэння. Часцяком навакольныя ўмоўнасцi дыктуюць нам свае правiлы паводзiнаў, ад якiх цяжка або немагчыма адступiць. Калi такiя ўмоўнасцi не дазваляюць Вам станоўча паспрыяць маёй просьбе, дык я буду шчыра ўдзячны i за маральную падтрымку, што часцяком больш каштоўнае, чымся матарыяльная дапамога.
На тым дазвольце развiтацца. Жадаю заўсёдных мудрых рашэнняў i здзяйсненняў у нашым свеце, якi ўсё яшчэ мудрэе.
Лявон Вашко
Масты, 23 снежня, 1997 г.
лісты да Мікалая Мацкевіча
Дарагі Мікалай Пятровіч!
Дасылаю Вам разам з новай версіяй “Сэксу па перапісцы” і яшчэ адную п’есу – “Эпас, лірыка і драма як жыццё цёплага чалавека”; адразу хачу “павінаваціцца” ў “грахох” – новая п’еса адрозніваецца ад папярэдняе тым, што патрабуе ад суперажывальніка пэўнае падрыхтаванасці і разлічаная на адмысловага гледача; І. Чэркас углядае ў ёй “таатар абсурду”, а В. Мазынскі, увогуле, нібыта не можа “павалачы” ў сюжэце. Тым не менш, у “грахох” я прызнаюся, але, каб шчыра раскаяцца ў іх, дык не выпадае; мне падаецца, што я далёкі быў ад наўмыснага свядомага абсурду на сцэне; тэма, якая ў п’есе, мяне вельмі хвалюе: сутыкненне сакральнага духовага зместу з сатанізмам як механічнаю імітыцыяю жыцця; сюжэт (дарэчы, для мяне сюжэтная лінія прасочваецца даволі ясна) таксама ўважаю за сімвалічны: мастак малюе зло, смерць, нейкую інфярнальную сілу – чорта, – якая ажывае механічна, бяздуха, жыццепадобна, знешнеўчалавечана (але не жыццяпраўдна, не жыццядухова) і распаўсюджваецца па зямлі, – і сутыкненне творцы, які імкнецца супрацьпаставіць сатаніскаму спусташэнню мастакоўскае духатварэнне ёсць драматычны фінал дзеі; падабаецца мне і кампазіцыйнае вырашэнне – магчымасць перадаць праз асаблівасці эпасу, лірыкі і драмы жыццёвыя падзеі, скарыстаўшыся з чыста літаратуразнаўчае тарміналогіі, з навуковага апаняццяўлення відаў літаратуры: першая частка, такім чынам, уяўляе з сябе апічны малюнак рэчаіснасці – “апавяданне аб’яктыўнасці”, другая – гэта лірычны свет гяроя, ягоная душа, унутраныя перажыванні (частку гэтую я стараўся з прычыны пэўнае запаволенасці ў сцэнадзеі зрабіць карацейшаю ды “разбавіць” дзеля дынамікі драматычным сутыкненнем з чортам), і трэцяя частка – драма, у якой адбываецца дыялог-сутыкненне між рознымі процідзейнымі персанажамі (у дадзеным выпадку – вынікае немінучы канфлікт між духатворнымі памкненнямі мастака і спусташальнаю стыхіяю сатаны, якая імкнецца знедуховіць найперш сакральную духатворчасць). У п’есе прасочваецца гэткая традыцыйная ідэя як адказнасць творцы за сваю творчасць; думаю, што навацыйнымі ў нашае літаратуры ёсць ідэя духовага процістаяння сатаніскім імітацыі, жыцеспадабненню, духабою і ідэя мастацкае духатворчасці рэчасвету; апрача ўсяго вышэйпісанага, бачу я ў сённяшняе наўкольнае рэчаіснасці шмат пацверджанняў слушнасці таго, пра што гаворыцца ў п’есе – пэўным чынам нашае наваколле і “натхніла” мяне на працу: акурат варожая, ваяўнічая імітацыйнасць сакральнага існавання сёння на Беларусі выразна паўстае супраць самаго сакральнага існавання, а пустая механічная форма супраць духовага зместу; іначай кажучы, пры знешніх атрыбутах дамакратыі мы маем самаволю дыктатара, а пры знешніх гуманістычных лозунгах мы сутыкаемся з задушэннем усяго чалавецкага; мяханіка, пустаформа, ваяўніча скіраваныя супраць глыбежнага духовага зместу – якраз і ёсць супрацьстаянне жывога і жыццепадобнага; здаецца мне, што і кампазіцыя п’есы з’яўляецца навацыйнаю ў нашае драматургіі. Пэўнае неразуменне таатральшчыкамі “Эпасу…” мяне нават радуе, бо сведчыць, што я на правільнам шляху; ва ўсялякім разе, часцяком бывае так, што сённяшнія навацыі па часе робяцця заўтрашнімі традыцыямі, хаця, вядома, у сцэны ёсць і свае законы – трэба памятаць пра гледача і ягоныя густы; так ці іначай, было б цікава ўведаць і Вашае меркаванне наконт напісанага мною – як Вы разумееце, крытыкі я не баюся, бо ёсць на што скіроўваць свае амбіцыі, і буду рады пачуць кожную думку наконт сваех грымзоленняў.
“Сэкс па перапісцы” дасылаю я з пазначанымі ў тэксце праўкамі; мае заўвагі наконт тае колькасці грошай, вакол якой цануюцца Св. Маз. і Таццяна, магчыма, паспешлівыя: малыя грошы ў “куплі-продажы” цела могуць ствараць камічную сітуацыю, а не быць наівам. Зрэшты, у хуткім часе паспрабую завітацца да Вас у Маладэчню на канчатковую раду. На тым развітваюся, жадаю поспехаў у творчасці, перадайце, калі ласка, мае зычлівыя пажаданні мастаку і акторам. Усяго добрага. З павагаю
Лявон Вашко Масты, 30 студзеня, 1999 г.
Дарагі Мікалай Пятровіч!
Дасылаю новую п’есу “Ампутацыя міндалінаў”, якую я нарэшце даканаў насуперак розным перашкодам, што апанавалі мяне і цягам працы не давалі набраць касмічнае хуткасці; тым не менш, ратавала тое, што п’еса даўно напісалася ў галаве, і я бамбіў яе ў кампутары як бы “пад дыктоўку”, і гэткая акалічнасць дазволіла крыху паўпарціцца і не кінуць справу на палове зробленага ды пры ўсім гэтым пазбегнуць змушанасці ў творы; п’еса вельмі блізкая і да “Сэксу…”, і да “Эпасу, лірыцы і драмы…” сваёй філасофіяй жывой душы-проціпаставы мёртваму знешнясвету; як мне падаецца, штука атрымалася вясёлая, гарэзлівая і з філасофіяю, і гледачу яна можа прыйсціся даспадобы; ва ўсялякім разе, за гэтым выпадкам я дбаў у розніцу ад “Эпасу, лірыкі і драмы…” пра шырокае кола гледачоў і, цалкам верагодна, што дбалася мне не дарэмна, – буду вельмі ўдзячны ўвазе да твору з Вашага боку і любой Вашай ацэнцы. Адпраўляю досыл поштаю, бо гэткім чынам, спадзяюся, п’еса напаткае Вас як хутчэй, – невядома, калі шляхі прывядуць мяне ў Маладэчню. Калі ласка, перадайце прывітанне і мае добрыя пажаданні творчаму каляктыву таатру. Чакаю ўсіх у Мастох. Усяго добрага. З павагаю
Лявон Вашко
Масты, 6 чэрвеня, 1999 г.
ліст да Адама Палюховіча
Шаноўны Адам Пятровiч!
Найпер дазвольце шчыра падзякаваць за тую ўвагу, якую надаеце Вы i Вашая фiрма развiццю на Беларусi беларушчыны, i за матэрыяльную падтрымку творчасцi айчынных талентаў, якую стала робiць “Дайнова”. Якраз абазнанасць у Вашых добрых справах на карысць Бацькаўшчыны з’яўляецца прычынаю гэтага звароту i дазваляе мне спадзявацца на разуменне Вамi тых праблемаў, пра якiя пойдзе гаворка далей; карыстаючыся выпадкам, выкажу некаторыя асабiстыя меркаваннi паводле сучаснага стану беларускае культуры.
Думаю, вялiкая, галоўная аблуда сённяшнiх адраджэнцаў-iдаолагаў у тым, што яны, бачачы крызiсныя з’явы ў iснаваннi i развiццi беларускае культуры, уважаюць гэтыя з’явы за пагiбельныя; беларуская драма разглядаецца iмi як смерць-катастрофа напаўпамёрлага народа, як знiкненне гiстарычнае нацыi з гiсторыi. То стратагiчная памылка, якая спараджае навокал усведамленне тупiковасцi нацыянальнага развiцця, пачуццё безвыходнасцi i выклiкае ў творчых колах адчай, iстэрыку i заняпадныя настроi. Сённяшнi духовы крызiс – то праблема росту, а не занядбання, i будучыня нашага народа ды нас самiх мусiць будавацца на iдэi беларускага нараджэння, а не на iдэi беларускае смерцi. Сатанiзм, якi цяпер расхадзiўся на нашых палетках, сведчыць акурат за магутную духапраяву беларушчыны; ва ўсе кольвекведныя часы спусташальная хцiважэрнасць сатанiзму ачувалася якраз у хвiлiны чалавечага духовага ўздыму – гэтае нам трэба ясна памятаць аб пары чортава балю: нячысты таму i балюе, таму i нiшчыць святыню, што нараджаецца новая, магутная i вечная духоўнiца беларуса. У гэтае часiне паняверка не толькi не ратуе, але яна – шкодная, пагубная для душы; яна замiнае творчасцi – адзiнаму дзейснаму паратунку ў вакольных крываскоках-крываплясах. Як цемру можна перамагчы адно запалiўшы святло, гэтак жа паўсюднае знiшчэнне беларускае святасцi можна спынiць адно запалiўшы паўсюдна беларускую Творчасць, запоўнiўшы ёю, ейнымi бязмежнымi глыбiнямi няўпыннае спусташэнне. За кожную знiшчаную беларускую школку трэба напiсаць i выдаць тысячу беларускiх кнiжак, за кожнае забiтае беларускае слова трэба стварыць тысячу новых беларускiх словаў, за кожны плявок у твар трэба пасеяць у свеце тысячу беларускiх iдэяў... Творчасць насуперак сатане, а не марны бой з ягоным сатанiзмам – галоўнае асновамеркаванне, на якое след абаперцiся i якога след трымацца, каб не ўмёрцi; Творчасць творыць, а ратанiшчэнне сатанiзму знiшчае самога ратнiка, памалу ператвараю-
чы яго ў сатанiста; нездарма плюгавы iмкнецца абудзiць гнеў у чалавеку, каб замянiць прагу творчасцi на прагу разбурэння.
З гэткага разумення выключнае ролi духатворчасцi ў развiццi беларушчыны я сыходзiў, выказваючы ў сваёй кнiжцы “Гiстарызацыя свядомасцi” iдэю пабудовы беларускага Храму Духу. Кнiжку гэтую дасылаю Вам на добрую згадку (два свае ранейшыя выданнi апавяданняў “Еўрапейскiя гiсторыi” i “Паэты-цары” я падпiсаў Вам улетку мiнулага году, калi мне прынагодзiлася быць у Вашай фiрме i размаўляць там са спадаром I. Дз. Берднiкам; спадзяюся, ён спрыяльна паставiўся да мае просьбы перадаць Вам тыя кнiжкi). Сэнс iдэi беларускага духовага дойлiдства ў тым, што нашая нацыянальная рэчаiснасць вынiкае з духатворчасцi, з глыбiннага мастацкага вобразу, якi запалены пiсьменнiкамi i якi духазачынае беларускую раальную, паслямастацкую iстапраўднасць. Адсюль i беларуская духахрамнасць – з душэўных памкненняў тысячаў людзей творча напаўняць i глыбiць святы мастацкi вобраз i працягваць яго ў жыццёвай яве, самаўрэчаiсневаючыся ў яго. Такiм чынам Беларусь iснуе 1) духахрамна, як мастацкае творышча, якое ўладарыць над рэчаiснасцю, i 2) рэчаiсна, як быццепрацяг мастацтвадуху; iначай кажучы, сатана сёння можа пазачыняць усе беларускiя школы i выдавецтвы, забаронiць паўсюдна беларускае слова, але сакральная духоўшчына, народжаная беларускаю творчасцю, усё адно будзе беларусарэчаiснатворна ўплываць на свет датуль, пакуль будзе сакральнае памкненне чалавечае душы да Храма Духу. (Вось чым небяспечная паняверка – у душасамазабойстве гiне святое памкненне да беларускае творчасцi.)
Наступная мая кнiжка – мастацка-публiцыстычны зборнiк “Маленькi сшытак”, праца над якiм iдзе да завяршэння; кнiжка гэтая ёсць увасабленне ў творчасцi прыгаданае iдэi i адначасова далейшае развiццё яе. У зборнiк увойдуць апавяданнi, мастацкiя нарысы, лiтаратурна-крытычныя i фiласоўскiя артыкулы, рацэнзii, дённiкавыя назiраннi, самагутаркi, прыпавесцi, лiсты да слынных людзей на Беларусi i ў свеце. Думаю выдаць яе накладам у 500 асобнiкаў.
Мэта гэтага майго лiста – звярнуць Вашую ўвагу на новую кнiжку, якая маецца атрымацца арыгiнальнаю, цiкаваю, надзённаю i перспяктыўнаю. На жаль, мае магчымасцi паслужыць Беларусi сканчаюцца адно на напiсаннi i на кампутарным наборы свайго зборнiка: палiграфiчныя паслугi каштуюць, прыкладна, пяцьсот долараў ЗША, а мой зялёны фламайстар даўно адубеў, i не малюе анi грама, адно дзярэ паперу. Мяркую, што i ў “Дайнове” грошы не катаюць у кансервовыя бляшанкi (хто цяпер багаты?), i разам з тым маю спадзевы на разуменне важнасцi таго, пра што я тут пiсаў, i на пэўную дапамогу. Пры дбайным стаўленнi да справы, сродкi, скiраваныя на выданне мае кнiжкi, можна ў хуткiм часе вярнуць, атрымаўшы грошы ад продажу зборнiка; права на продаж пераважнае большасцi накладу магло б прынесцi “Дайнове” нават невялiкi прыбытак. Я ўжо не кажу пра тое маральнае задавальненне ад выканання доўгу перад Бацькаўшчынаю, якое ўсе мы можам вычуць у разе выхаду кнiжкi; урэшце то не самае дрэннае пачуццё, i наведвае яно нас не так ужо i часта. Ва ўсялякiм разе я гатовы абмеркаваць любыя дзелавыя прапановы па выданнi – нават частковая дапамога была б дарэчы. Калi прапановы ўзнiкнуць, мяне можна знайсцi ў Мастох па адрасе на ўлётцы, якую дасылаю разам з лiстом (па Менскiм адрасе я бываю рэдка).
На тым развiтваюся i шчыра жадаю “Дайнове” аквiтнасцi, заўсёдных пачэсных справаў на карысць Беларусi. З павагаю
Лявон Вашко
Масты, 27 студзеня, 1998 г.
ліст да Сержука Соклава-Воюша
Дарагi Сяргей!
Даруй за тое, што твой гадзiннiк мёртва прычапiўся да мае левае рукi ды паехаў разам з ёю з Прагi i аж да Менску (хоць не выключана, што i мая левая рука ў гэтае гадзiннiкавае авантуры мае трохi вiны). Спадзяюся, адсутнасць гадзiннiка не ўпэўнiла цябе ў тым, што час ў Празе аслупянеў i не рухаецца анi на грам, -- мне ж у Менску насуперак беларускаму бесчасоўю стрэлкi ўпарта засведчылi, што час бяжыць бегма, не гледзячы нi на што, i -- ляцiць наўгалоп нават тады, калi яму шчэмяць яйцы вялiкiя заатэхнiкi i напрактыкаваныя канавальшчыкi. Цяпер дасылаю гэтую фiласоўскую штуку табе назад; хлопцы з Менскае “Свабоды”-радыёстанцыi заабяцалiся перадаць у Прагу тое, што выпадкова прывандравала на Беларусь, дык я i паспадзяваўся на iх ласку. Яшчэ раз дзякую за дапамогу ў маёй гаротнай справе i перапрашаю за турботы, якiя табе cпрычынiў.
Перадай прывiтанне беларусам. Зычу ўсiм вам заўсёднае творчасцi i поспехаў у ёй.
Л. Вашко
Заслаўе, 10 верасня, 1998 г.
лісты да Івана Чэркаса
Шаноўны Iван Iванавiч!
Згодна з нашаю папярэдняю дамоўленасцю па таляфоне, дасылаю да Вас маю п’есу “Сэкс па перапiсцы”; гэта камядыйны твор з драматычным фiналам. Спадзяюся, што пэўныя “хулiганскiя” моманты, якiя сям-там пракiдаюцца ў творы, будуць успрынятыя як непазбежная, дыяляктычная праява тае рэчаiснасцi, у якой дзеюць персанажы, але не як знарочыстая пахабнасць аўтара; пэўная грубасць унутрып’есавае рэчаiснасцi (аднак не пахабнасць, не блюзнерская непрыстойнасць), як мне падаецца, iлюструе абавязковую фрагмянтоўную грубасць, непрычасанасць, неўпарадкаванасць свету ў агульнаiснаваннi; вобразна кажучы: Зямля не толькi круглая, як пераконваюць дзяцей у школе, ажно i з пагоркамi, i з ямамi, i гарбатая, i пласматая...– iндывiдуальнасць бо ёсць дызгармонiя як частка гармонii.
Рукапiс свой прапаную ў “кнiжным” варыянце – гутарковы тэкст раздрукаваў дзесятым кеглем, i ён у даволi чытэльным стане; у выпадку iснавання нейкiх асобных правiлаў афармлення рукапiсу для таатру (прабачце за недасведчанасць, аднак я ўпершыню натхнiўся на драматургiю) гатовы надрукаваць п’есу ў адпаведнасцi з прафесiйнымi патрабаваннямi, калi гэткая патрэба надарыцца.
Разам з п’есаю дасылаю да Вас свае кнiжкi i ракламную ўлётку, якую я безнадзейна адпраўляю бiзнесменам у пошуках сродкаў на выдавецтва маех глупотаў, – спадзяюся, што пратэкцыя, якую я сцiпла даю самому сабе, дапаможа скласцi больш-менш цалкавiты вобраз Вашага пазавочнага знаёмнiка. Калi раптам з’явiцца пiльная патрэба мяне знайсцi, дык лепей шукаць у Мастох (каардынаты ва ўлётцы i вiзiтоўцы), бо нават калi я жыву ў Менску, дык у сваёй сталiчнай кватэры практычна не бываю; таму лепш нейкiя паведамленнi, калi гэткiя будуць, скiроўваць на Масты. Аднак, думаю, што ў хуткiм часе я сам аб’яўлюся.
Буду вельмi рады, калi мая п’еса зацiкавiць “Вольную сцэну”. Убачыць свой твор на ёй – вялiкi гонар для мяне. Жадаю Вам i таатру заўсёдных творчых здабыткаў, удачаў i поспехаў. Да пабачэння. З павагаю
Л. Вашко
Масты, 11 красавiка, 1998 г.
Дарагі Іван Іванавіч!
Я раззлаваўся і падарыў сабе на зімовыя святы п’есу “Эпас, лірыка і драма як жыццё цёплага чалавека”, якую дасылаю да Вас. Спадзяюся, што некаторая падобнасць з сённяшнім беларускім жыццём, якая неўнарокі сям-там пракідаецца ў п’есе, не будзе ўважаная за наўмыснае жаданне аўтара адлюстраваць канкрэтныя рааліі нашае сучаснасці: для мяне найперш цікавае самое пытанне процістаяння сакральнае духатворчасці імітацыйнаму, механічнаму існаванню-самаспусташэнню, і пэўная сугучнасць з канкрэтнай беларускай сітуацыяй – хутчэй доказ слушнасці некаторых маех поглядаў, але не наўмыснае памкненне тыпалагічна адлюстраваць навакольную рэчаіснасць. Разгляд праз эпас, лірыку і драму процістаяння творчага чалавека імітацыйнаму жыццепадобнаму існаванню, зразумела ж, ёсць умоўны “падзел” рэчаіснасці – проста ў дадзеным выпадку захацелася скарыстацца з літаратуразнаўчых паняццяў дзеля азначэння розных станаў чалавека: эпас – як бы сімвалізуе шырокую “аб’яктыўную” рэчаіснасць, у якой чалавек з’яўляецца прадметнай часткаю яе, лірыка – то ўнутранае, душэўнае жыццё героя, драма – сутыкненне сакральнае духатворчасці гяроя, ягоных душэўных памкненняў з душаразбуральнаю сілаю сатаны, з механічнай, не напоўненай духова, імітацыяй жыцця; паўтаруся, што гэта – тыпалагізацыя ўмоўная хаця б і таму, што сам твор ёсць драма як від літаратуры, і паўсюдна “жыве” драматычны гярой; проста кожны раздзел збольшага акцэнтуе ўвагу на нейкім асобным стане, і гэтае, як мне падаецца, спрыяе арыгінальнаму кампазіцыйнаму вырашэнню твору: гярой і падзеі бачацца ў некалькіх акрэсленых скранях. Карацей, дасылаю на пакуту Вам свой карламарксаўскі талмуд “Капітал”, і ў выпадку поўнае знямогі ад прачытання, гатовы кампенсаваць маральныя страты самагонкаю, салам ды цыбуляю.
У мяне з’явіўся адрас у Інтарнаце, і пры пільнае патрэбе можна на яго даслаць паведамленне: liavon@yahoo.com. На тым развітваюся. Віншую Вас і каляктыў “Вольнае сцэны” з Калядамі і з Новым годам і жадаю, каб 1999 год быў часам сталых творчых поспехаў і здзяйсненняў. Усяго добрага. З павагаю
Л. Вашко
Масты, 12 студзеня, 1999 г.
Дарагі Іван Іванавіч!
Дасылаю да Вас “Эпас, лірыку і драму…”; мне падаецца, што ў невялікім камерным таатры, на малой сцэне яна можа выклікаць цікавосць у гледача, які прагне філасоўскага задумення; разам з гэтым я разумею правальнасць п’есы напроці шырокае публікі, – у розніцу ад “Сэксу” яна патрабуе ад суперажывальніка пэўнае падрыхтаванасці, каб успрыняць выкладзеную “задужафілосафна” маю філасофію душы; зрэшты, як дрэнныя вершы “ратуе” добрая музыка, гэтак жа ражасцёрскае шчыраванне сцэніць безнадзейную п’есу, – пры жывой цікавосці пастаноўшчыка ды артыстаў да напісанага можа атрымацца што-небудзь відовішчнае; ва ўсялякім разе, я не адмаўляюся ад таго, што там напісанае, і нясупраць, калі хто-небудзь гэтым зацікавіцца, проста асцярагаюся і за сябе і за ўсіх астатніх, каб загадзя не абнадзеяцца чымсь насамрэч ненадзейным.
Сваю апошнюю п’есу, якую нядаўна агораў, вышлю да Вас адразу ж па сканчэнні конкурсу; рэч гэтая пацешная, гарэзлівая, і, спадзяюся, яна ў лёгкасці прымецца разнастайнымі гледачамі; пры гэтым па сваёй ідэі яна блізкая да папярэдніх п’есаў, – усё тое ж процістаянне жывое душы і паміральнае рэчаіснасці; у дадзеным выпадку жывая душа процістаіць аскаціненню чалавека, асобы, прагне свае ўласнае глыбіні насуперак быдлакультавасці ў нашым сённяшнім заатахнічным бесчасоўі.
Мяркую дзесь пры канцы чэрвеня – на пачатку ліпеня быць у Менску; хацелася бы прывітаць Вас разам з Жэнем Волкавым на сваім летніку – якраз падрасце цыбуля, і будзе што шчапярнуць на градцы; спадзяюся, знойдзецца пра што паразмаўляць. З Вашае лёгкае рукі “Сэкс” нібыта ідзе з поспехам, – кажуць, некаторыя людзі ходзяць на спяктакаль па некалькі разоў; Таццяна Дзмітрыеўна Арлова гаварыла, што напісала пра спяктакаль у “Рэспубліку”; быў добры водгук на “Сэкс” у “Народнай воле”. Яшчэ раз шчыра дзякую за дбанне пра мае п’есы. Жадаю Вам дабра і шчасця і творчых набыткаў; таго ж – Вольнае сцэне. Усяго добрага. Шчыра Ваш
Лявон Вашко
Масты, 11 чэрвеня, 1999 г.
лісты да Лявона Юрэвіча
Шаноўны спадар Лявон!
Шчыра дзякую за ўвагу i цiкавосць да маех кнiжак. Я прыемна здзiўлены, што “Гiстарызацыя свядомасцi” гэтак заблукала ў свеце, што патрапiла да Вас у Наваёрак; яно яшчэ больш здзiўляе, бо наклад кнiжкi зусiм анiякi,– заместа дзевяцьсот асобнiкаў, як гаворыцца ў выдавецкае познатцы, выдрукаваў я пяцьсот,– а прыпiсаў яшчэ чатырыста з прычыны неспатольнага беларускага iнстынкту беларусакалгаснiцтва, гэты бо поцяг, нярэдка здараецца, для беларуса больш трывушчы i больш гнятлiвы за нясцерпнае памкненне ежанаталiць галодны шлунак,– прынамсi ў нашых калгасах могуць гадамi сiлкавацца напаўсiлы, але пры гэтым з блюзнерствам i беcсаромнасцю пiсьменнiка-фантаста прыпiсваць гяктарам неверагодныя цэнтнеры i з апантанасцю ды няўстрашлівасцю навукоўца-кланавальшчыка прышываць каровам нялiчаныя цыцкi; вось i я не ўрымсціў i крыху прыбавiў; апрача таго, пераважная большасць накладу “Гiстарызацыi свядомасцi”, як i “Паэтаў-цароў”, бораецца супраць часу на маёй сядзiбе пад Менскам – я дужа не дбаў аб продажы, надаўшы справе распаўсюджання сваех практыка-
ванняў прысмак месiянства, i шчыраваў не за грошы, а дзеля iдэi; дарыў кнiжкi сябрам, знаёмым, сваякам, сустрэчнiкам i мо’ крыху схiбiў, ператварыўшы сваё месiянства ў промысел, калi мала разоў заплацiў дарожным мiлiцыянтам кнiжкамi заместа штрафу i калi аднойчы разлiчыўся “Паэтамi-царамi” за кухаль пiва, што ўрэшце па нашым часе не вялiкая пахiба: сёння беларускiя грошы не вартыя тае паперы, на якой надрукаваныя, а кнiжка, хай сабе i не споднiкi ці тачыла, ды ўсё адно – рэч, якую пры жаданнi можна сям-там кемлiва ўспатрэбiць у хатняе гаспадарцы, дзеля, напрыклад, таго ж катарсісу. Усё гэтае я пiшу не наракаючы на лёс – у кожным выпадку дарма я не грымзолiў нават i тады, калi з мае кнiгадзеi выйграюць адно мышы, дый, шчыра кажучы, мне не было часу займацца продажам напiсанага, – проста мяне здзiўляе геаграфiчнае пашырэнне майго выдання пры тых акалiчнасцях, што, можа, якая сатняжына (а мо’ i яе няма) асобнiкаў “Гiстарызацыi свядомасцi” вольна блукае па сусвеце, а чатыры сотнi ляжаць мёртвакiлаграмамi пасярод гэтага сусвету i цешаць адно маю бессмяротную душу. Увогуле, мне падабаецца лiтаратурадзея (як, зрэшты, i самая жыццядзея) праз ейную выпадкаспоўненасць, праз тую непатлумачальнасць, якую часта мы бездапаможна-разгублена мянуем неразгад, або ў лепшым выпадку – бездапаможна-самазаспакоена – мiстычнае здарэнне; свет мабыць ведае выпадкi, калi мiллённыя наклады знiкалi без знаку ў лiтаратуранябыце i калi выпадковапасеены ў архiвах лапiк паперы ўзыходзiў упартай ускалоссю i вечнапоўнiў сабою лiтаратуражыццё; выпадковасць, нiчымнеабумоўленасць-мiстыка – праявы сутнаснабеларускiя; самая бо Беларусь – нiчымнеабумоўлены выпадак, самое бо беларускае iснаванне – неразгадная самавыпадковасць,– i акурат гэтае нам не могуць дараваць ворагi беларушчыны, якiя бяздарна шукаюць аб’ектыўнагiстарычны доказ нас i, бяздарна яго не знайшоўшы, iмкнуцца нас замянiць нянамi. Выпадак з маёю кнiжкаю, што налучыла Вас у Наваёрку, змушае мяне распавесцi пра выпадак з Вашымi кнiжкамi, якiя налучылi мяне ў Менску: лiтаральна на наступны дзень па Вашым лiсце, меў я пiльную нагоду завiтацца да Ўладзiмiра Арлова дахаты, i ён нечакана пачаставаў мяне трымя Вашымi выданнямi – “Архiўнай кнiгаю”, а таксама “Паўстаннi на Беларусi” Ю. Вiцьбiча i “Хмары над Бацькаўшчынай” М. Цэлеша; гэтак во выпадкам адбыўся ў нас творчы абмен i неўнарокi трапiлi да мяне на стол тры цудоўныя кнiжкi; містыка, неразгад…
Дый Ваш допіс трапіў да мяне праз выпадак-здарэнне – перадаў яго былы гал. радахтар “Першацвету” Алесь Гярасімавіч Масарэнка, які, быўшы з нагодаю на Румянцава, пабачыў досыл ды забраў дамоў, а тады пераўручыў мне; рэч у тым, што “Першацвет” пайшоў цвісці цвіллю, і ранейшага “Першацвету” няма, дый адрас радакцыі памяняўся – асаў білі шосткамі, а храбты аглоблямі, і пасля гэткага дзярж’адбівання пячонкі замест А. Масарэнкі паставілі радахтаркаю дзяржкабеціну ад партыі лукавых, якая кіруе часопісам упрыхапкі, бо радагуе яшчэ рускамоўную газету; хто яго ведае, які часопіс будзе далей, але асабіста мне ён падабаецца гэткі, які ён быў дагэтуль; ідэя часопісу была да геніяльнасці простая – даць магчымасць апублікаваць свае творы літаратару-пачаткоўцу; штонумар друкаваліся ад пяці і болей дабютантаў; часопіс быў літаратурнай школаю, ён адкрываў новыя імёны, спрыяў творчаму росту маладых літаратараў, і шмат хто, дзякуючы “Першацвету”, павярнуўся да беларушчыны і няблага пра сябе заявіў; усяго ў аўтарскім актыве болей за паўтысячы штыхоў, сярод якіх ёсць багнэты, што, ужо сёння бачна, не заіржэюць і не затупеюць; карацей, я не зажадаў удзельнічаць, як мне падалося, у апарасячванні нашымі ўладнымі міністэрствамі і іхнімі папаўзлівымі парабкамі першацветаўскае ідэі ды пазіраць на тое, як гэтае чыніцца, і пайшоў з часопіса з маральных меркаванняў пасля майго двамесячнага дбання на чвэрці стаўкі ў карысць дзяржаўнага часапісання, і выйшаў з радакцыйнае рады пасля прабывання ў ёй з месяцаў сем ці восем; да таго ж прыпала таксама, што я і без гэтага мераўся пісаць заяву на звальненне, бо чвэрць стаўкі ад голаду не ратуе, адно замінае маёй асноўнай працы.
Мая гаротная асноўная праца палягае на тым, што я, сапучы хітрым беларускім носам, пішу беларускія хітракукяручкі, а тады хаджу па Нёмне і дыхаю зноў жа сапам усё праз той жа хітры беларускі нос; а ў вольны ад асноўнае працы час я з’яўляюся сталым кліентам на біржы беспрацоўных. На Беларусі пісаць беларускія хітракукяручкі сёння не лічыцца сур’ёзным заняткам, прынамсі настолькі, каб яго шанаваць ці хаця б лічыць гэтае працаю; я ўжо не кажу пра дыханне, і асабліва, калі яно вольнае, – яно сёння ў нас забароненае, бо сёння ў Беларусі дазволена толькі выдыхаць, і толькі праз тыльную шчыліну, і тое не голасна , а ціхом, і тое не Галандскім сырам, а тутэйшым падлам. Калі без жартаў, дык я даўнавата надаліўся (а мо’ і ніколі да іх не набліжаўся) ад грамадскае і літаратурнае калатнечы; мне ўспадобу жыць на літаратурным хутары і гультаявата пазіраць, як наш люд літмужыцкі, піхаючыся сацраалістычнымі локцямі-метафарамі, лезе навыперадкі сацраалістычным рылам-апітатам – нам усім яўна не хапае прасторы, і таму я яе для сябе пашырыў, пакінуўшы яе і выйшаўшы з яе; жыццё на літаратурным хутары падабаецца мне сваёй абсалютнай свабодаю: кароўка мая доіцца ніштавата, у сусеках сёе-тое вядзецца, і, галоўнае, куды навокал не плюнь і куды навокал не паглядзі, усюды – толькі я; вядома, адчуванне поўнае пакінутасці часам нараджае ў душы пэўную самоту – і дзякуй Вам за Ваш уважны ліст, ён бо ў сама раз прагнаў нуду; вядома, адчуванне поўнае пакінутасці нараджае ў душы пэўную сцярвознасць, але ў тым ёсць і дадатны бок – то крытычны гумор, які, хоць і ўнурае ў жыццё старых праблемаў, але і дае надзеі цалкам выбавіцца з іх, але, галоўнае, павяртае на дзейнасць. Аднак жа на хутары пачуваешся за самасусвет, калі ж у беларускім літнатоўпе – за радакцыйнага прашчалыгу, які пнецца без чаргі прыладзіць свой твор да казённае паперы. Таму я – за свабоду самога сябе у сваёй уласнай беспрасторы-безмежы.
Зрэшты, агулам кажучы, “Гістарызацыя свядомасці” закранае гэтае пытанне чалавечае творчае самастойнасці – духатворчасць адпачатна палягае на ўсведамленні і вычуванні моцы і ўсемагчымасці ўласных духовых сілаў, і ў моманце сакральнае творчасці выразна і першападстаўна прысутнічае надсацыяльны чыннік, чыннік адужэлае душы, ці іначай, псіхічная прырода чалавека; і нараджэнне Беларусі – гэта магутны выбух псіхізму-творчасці, магутнае шчыраадкрыццё творчае душы. У БДУ, на кафедры беларускае літаратуры ХХ стагоддзя, дзе я вучыўся ў аспірантуры і напісаў дысяртацыю на падставе свае кніжкі, мае меркаванні наконт выключнае ролі мастацкае духатворчасці ў станаўленні беларускае гістарычнае свядомасці і вытварэнні самае беларускае гісторыі былі ўспрынятыя задужа крытычна; хаця дысяртацыю і ўхвалілі, ад’значыўшы яе як арыгінальную, але ж прапанавалі адрачыся ад галоўных высноваў пра псіхічнасць нашае гісторыі; шчыра кажучы, я чакаў спраціўчыну (але ж рука мая насуперак маім чаканням пісала сваё – і мабыць гэткая акалічнасць ёсць яскравы даказчык слушнасці мае высновы: псіхічны свет – то ўнутраная самаволя гнятлівае знешненаўкольнае рэчаіснасці, а знешненаўкольная рэчаіснасць – то выдухаўленне творчае душы насуперак рэчаіснапрыгнёту), і чаканы спраціўчын маех нязгоднікаў заснаваны на традыцыйным “сацыяльна-аканамічным” разглядзе гістарычнае быўнаты, аднак жа гэткі “сацыяльна-аканамічны” ростлум пры сваёй яснасці і ўсёахопнасці з’яўляецца толькі павярхоўнаю “ілюстрацыяю” псіхагісторыі і бясконцых неразгадаў душы, – і вычуванне свету фяноменаў, які спасцігаецца адно чуццёва, ёсць важны момант навуковага спазнання. Іншымі словамі кажучы, беларуская гісторыя – то нашае псіхічнае ўспрыняцце і нашае псіхічнае тварэнне навакольнае, “сацыяльна-аканамічнае” рэчаіснасці: сам факт Скарынаўскіх перакладу і кнігадруку на старабеларускае мове яшчэ не ёсць беларуская гісторыя як такая датуль, пакуль мы самі не аббеларусагістарычваем гэты факт, – і Скарына ў ХХ стагоддзі аббеларусагістарычваецца нашым сакральным адухаўленнем, з’яўляючыся ў беларускае гісторыі з абсягаў гісторыі краязнаўчае; добры паказчык гістарызацыі нашае свядомасці і псіхічнага тварэння рэчаіснасці явіць нам нашая сакралізацыя-беларусагістарычанне постаці Каліноўскага: сёння цяжка ўявіць, што Багдановіч, Колас, Купала, Ластоўскі… нашаніўства… існавалі-дзеялі “без Каліноўскага” ў сваёй сакральнай творчасці або надавалі Каліноўскаму зусім не тую ролю, якую мы надаем яму сёння (Гмырак, як вядома, называў Каліноўскага польскім інсургентам), аднак жа постаць гэтая трывала ўвайшла ў нацыянальную гісторыю, бо гэтага зажадалася нам; прычынападстава беларускае гісторыі – гэта мы, а не самыя факты рэчаіснасці, і свет творыцца нашымі душамі, але не нашыя душы творацца светам; і крыўды на мяне за тое, што я адмаўляю беларускі гістарызм у традыцыйным ягоным разуменні ды называю беларускую гісторыю “мастацкім прыдумам”, крыўды на мяне за тое, што я як быццам бы кажу пра адсутнасць беларускае гісторыі ўваднагуччы з ворагамі беларушчыны, мушу пры ўсёй павазе да патрыятычнага пафасу маех спрэчнікаў назваць вялікай аблудаю: беларускае гісторыі насамрэч няма – яна, у адрозненні ад гісторыі расейскае, старажытнарымскае, французскае…, ёсць толькі ў нас, але не вакол нас без нас, і гэтае яе ані ў якае ступені не прыніжае, а, увадваротку, узвышае; што датычыць зласлівасці ворагаў беларушчыны, з якімі на нейкае мяжы супалі-сутыкнуліся мае погляды, дык зласлівасць і варожасць іхнія ў дадзеным выпадку надта ж дарэчы, бо ніхто не скажа пра цябе праўды лепей за твайго злодара. Было на кафедры спрэчыва і наконт мовы мае беларускае, якой я не збіраюся пакідаць, каб, памятаючы засцярогу і запавет нашага прароку Мацея Бурачка, не ўмёрці. Нам бракуе жывое мовы, і асабліва ў навуцы; я не збіраюся адмаўляць грунтоўнасць і ахопнасць беларускае акадамічнае навукі, але сёння яна адвярнулася ад мовадзеі, ад жывадумніцтва; сучасны акадамізм углядае каштоўнасць думкі, але зусім не дбае пра самое думанне як з’яву самакаштоўную і над’звычайнажыцценеабходную ў духовым дойлідстве беларускага свету; думанне адрозніваецца ад думкі, як жыццё адрозніваецца ад жыццяпісу; неразгад жыцця можа спасцігацца толькі самім жыццём, але не жыццяпісам, ці то – не разумнай думкаю, а – жывым думаннем; псіхічная сакральная творчасць, духатворчасць, выяўленая праз неўтаймоўнае беларускае жывадумніцтва, вымагае і жывамоўнасці – нязмушанага маўлення душы не высновамі-паняццямі-таўром, а жывасловамі-вобразамі-сусветамі; і калі навука мае сабе на мэце спасцігаць жыццё, яна самая мусіць зрабіцца жыццём, але не быць жыццяпісам. Разважаючы пра ўсёе гэтае, я разумею і іншую вялікую мудрасць жыцця, якую нельга не ўлічваць; у прыпадку са сказаным прылучаецца наўзгадна да майго ліста показка пра спаборніцтва на лепшую дражнілку між зайцам і мядзведзем, калі заяц вынаходзіў трапныя рыфмы наконт мужалюбскае смагнасці свайго спапрэчніка і ў адказ заместа вытанчанае апіграмы атрымаў ад яго ў лоб той самай мужалюбскай смагнаштучынаю; мая навуковая палеміка сканчаецца на тым, дзе пачынаецца ўлада фармальнасці: у навуцы дзейнічае закон прававітнасці, паводле якога навуковец мусіць быць прызнаны, легетымізаваны сваймі аўтарытэтнымі калегамі, ці то ідэі ды доказы ягоныя мусяць быць прынятыя імі за навуковыя, – і гэтае змушае мяне шматраз брацца за пераробы зробленага, сэнс якіх у тым, каб спадабацца аўтарытэтнае камісіі і пры гэтым не здрадзіць сабе (і гэткія акалічнасці, зноў жа, яскрава сведчаць пра слушнасць маех меркаванняў: унутранае душахваляванне знаходзіцца ў супярэчнасці са знешнім светам, хоць і выдухаўляе яго з сябе); да таго ж пераробы гэтыя шмат у чым ідуць мне на карысць, бо цягам іх пішуцца новыя артыкулы ды не стаіць на месцы маё думкадуманне. Урэшце, вяртаючыся да тэмы выпадковасці, кранутае мною напачатку ліста, заўважу, што ў аспірантуру трапіў я без пэўнага наўмысу, спрыгодна, і гэтае як бы прадвызначае спрыгоднасць усіх далейшых падзеяў: хай сабе абараню я дысяртацыю – будзе гэтае найвялікшай выпадковасцю ў маім жыцці і ў навакольным свеце, не меркаваў бо я ніколі навуковіць, дый навакольны свет не дужа на мяне спадзяваўся, хай сабе не абараню я дысяртацыю – будзе гэтае найвялікшай выпадковасцю ў маем жыцці і ў навакольным свеце з прычыны бо самастойнае рэчыўнасці і духовасці напісанага мною, нават і няўпраўджанага аўтарытэтнай радаю і адрынутага навакольным светам.
Мастацтва і філасофія-думніцтва ратуюць свабодаю там, дзе навука абавязвае выканаць фармальнасці; мастацтва і філасофія-думніцтва не патрабуюць легетымізацыі творцы, які духовіць самападстаўна, без патрэбы ў аўтарытэтным прызнанні, і літаратурны хутар утульна пазбаўляе душу ад прававітнага прыгону. Кніжкі “Еўрапейскія гісторыі” і “Паэты-цары”, як мне падаецца, гэтаксама – прысвячэнне філасофіі душы; мяне цікавіць самое духапраяўленне чалавека, ягоны непрадбачны і непрадказальны псіхізм, сам-дух, але не “механіка” падзеяў, не вонкавае псіхалагічнае патлумачэнне чалавечых учынкаў – іначай, ізноў жа мне цікавае самое жыццё, а не жыццяпісныя нормы ягоныя, не ягоная тыпалогія, не навука пра яго; для мяне вельмі важны псіхавыбух, душаўсхваляванасць – момант жыцця, які большы, самастойнейшы-самападстаўнейшы за жыццё ўвогуле (бо часаабсяжныя, фізічныя межы жыцця ёсць усяго толькі знешні абрыс-згалос гэтага бязмежнага духатворнага моманту). Магчыма, кніжка “Еўрапейскія гісторыі”, якую, дарэчы, радагаваў і хрысціў Уладзімір Арлоў, і выхад якой шмат чым абавязаны ягонаму дбанню, з’яўляецца месцамі “нявыпісанаю” дарэшты, што не вялікая бяда, бо яно, першаспроба, значыць, у літаратуры дапушчальнае і неабходнае; ва ўсялякім разе, пэўныя хітракукяручкі-урыўкі я сёння напісаў бы прытчэйшымі як раней былі пальцамі і высіпеў бы з хітрэйшага як калісьці носу, але адмовіцца ад чагосьці таго, што было б даструктыўным у кніжцы, яўнаслабым, я не магу, бо гэткага не бачу. Спрычыніўся Ўладзя Арлоў і да выхаду “Паэтаў-цароў”; нямала намаганняў было і з боку радахтаркі мае кніжкі Таццяны Зарыцкай; калі першая кніжка выйшла як планавае выданне дзяржвыдавецтва, дык другая выдавалася за грошы спонсараў, якіх адшукаў мой нябожчык бацька. “Гістарызацыю свядомасці” выдаваў я самарушна: набраў яе сваім антыквар-
ным кампутарам і разлічыўся з друкарамі паўтонаю паперы, якую з выгодаю прыдбаў яшчэ аб кебічаўскае пары, ды прыладзіў да паперы дзве сотні з добрым хвастом даляраў. Цяпер во думаю друкануць маленькі зборнічак усялякае ўсягосьці, што паназбіралася цягам часу: артыкулы, нарысы, лісты… ; напісаў я дзвюдзею-перасмеўку “Сэкс па перапісцы”, і зрабіў ажно тры ейныя версіі – парою даплываюць да мяне чуткі аб пастаноўцы яе ў Менскай абласной драме, якая ў Маладэчні, і аб цікавосці да яе на “Вольнай сцэне”, аж, па шчырасці, у мяне паназбягалася гэтулькі розных неспадзява-
нак, што адпусціў я сваю п’есу на самапас і аніяк не займуся на крыўду таатральшчыкаў пастаноўчымі справамі; зборнічак свой меркаваў выдаць яшчэ пры канцы лета, ажно спонсараў не адшукаў, а неўзабаве меў нечаканыя вялікія патраты – дык выхад адтармінаваўся, але тое – сама тое: шмат чаго добрага дапісваецца і дадаецца, і кладзецца ў зборнік дарэчы. Вашую ўвагу засяродзіў я на сваех кніжках невыпадкова; “афіцыйная” крытыка пра іх маўчыць, і аўтар я сусветнаневядомы – дык вось надумаў хоць мала выправіць гэткую несправядлівасць; разам з тым, на мае мастацкія кніжкі адгукнулася рацэнзіямі-карацелькамі “Наша ніва”; шмат добрых словаў чуў я ад беларускіх пісьменнікаў, чытачоў; кніжка ж “Паэты-цары” ад’значаная літаратурнай прэміяю “Гліняны Вялес” Таварыства Вольных Літаратараў.
Вельмі буду рады Вашым звесткам і лістам; я ўжо ем “Архіўную кнігу” і праглынуў Дудзіцкага і Ілляшэвіча; уражваюць і лёсы, і творы, і даследванне; мне падумалася, што мужнасць тае далёкае перароды высяленцаў не гэтак у іхняе нязломнае стойкасці проці бальшавізму і звышрусізму на Беларусі, чым яны праўна ганарацца – тут рэч не ў палітыцы, а ў самой беларускай творчасці; не гледзячы на ўсе тагачасныя трагічныя падзеі, беларушчына не толькі не загінула, але яна пашырыла свае геаграфічныя межы і паглыбіла нашую ідэю – і гэтае найвялікшы духовы подзвіг тых людзей, якія ў самых неспрыяльных умовах духавытваралі нашую Беларусь; яно мяне цешыць яшчэ і тым, што, зноў жа – злагоднае з маймі меркаваннямі наконт псіхічнае “непадсацыяльнасці” чалавека творчага, духовага: пры ўсёй рэчаіснае супрацьбеларускасці, рэчаіснае нашанеспрыяльнасці мы выдухаўляем-творым наш свет насуперак магутным і нікчэмным аканамічна-сацыяльным законам.
Гэты ліст свой адпраўляю на Ваш адрас у Інтарнаце; свайго інтарнатаўскага адрасу я пакуль яшчэ не завёў, аж мне падручыліся памагчы знаёмыя, дазволіўшы скарыстаць іхні. Калі ласка, паведаміце ў двух словах на гэты адрас, ці дайшоў у чытэльным стане да Вас мой допіс, бо я хвалююся, што пры пярокідзе і атрыманні могуць узнікнуць нашыя вечныя праблемы з нашаю неўміручай роднай моваю і што замест любых сэрцу кірылічных хітракукяручкаў Вы пабачыце перад сабою няўцямную хітраярогліфакітаіцу; калі ж у блізкім часе паведамлення ад Вас не будзе, дык я проста адпраўлю допіс звычайным даўгім шляхам; свае кніжкі высылаю да Вас поштаю. Лепш за ўсё мяне знайсці ў Мастох; ва ўсялякім разе, ёсць дакладная ўпэўненасць, што звесткі, няхай і са спазненнем, але напаткаюць мяне там, – а ў Менску я з’яўляюся без акурату, як патрапіць, і таму ліст на сталічным адрасе можа загубіцца. Мой Мастоўскі адрас наступны: вул. Савецкая, 138 Масты Беларусь 231600 хатні тэлефон – 2-23-75. Дзеля якіхсьці тарміновых паведамленняў можна выкарыстаць аляктронны адрас маех знаёмцаў.
Жадаю поспеху ў нашай беларускай справе і каб Ваш грунтоўны даробак быў зярнінаю ў наканаванай Вам ніве. Усяго добрага.
Лявон Вашко
Масты, 23 лістапада, 1998 г.
Шаноўны спадар Лявон!
Яшчэ раз шчыра дзякую за Ваш зычлівы досыл. Не атрымаўшы ад Вас па Інтарнаце кароткага паведамлення наконт майго допісу, які я накіраваў на Ваш аляктронны адрас, дасылаю па звычайнае поштасувязі копію гэтага заблукалага ліста. У мяне з’явіўся свой уласны адрас у Інтарнаце (liavon@yahoo.com), на які мне дапамагаюць выходзіць хлопцы-кампутаршчыкі з “Мастоўдрэва” – завод у Мастох, акцыянерскае таварыства, – свайго бо абаняменту я пакуль не маю; пры жаданні можна скіраваць ліст па аляктронным шляху, што палегчыць працу сотням паштароў, – адзіны сумнеў у мяне выклікаюць магчымасці дакладнае перадачы беларускага тэксту. Свае кніжкі паслаў я да Вас раней яшчэ. Я праглынуў ужо “Архіўную кнігу” і ўзяўся есці “Антыбальшавіцкія паўстаньні і партызанскую барацьбу на Беларусі” Ю. Віцьбіча – гэтыя кніжкі падарыў мне неўзабаве Уладзімір Арлоў. Апрача гэтага пабываў я ў Вас у гасцёх, наведаўшы Вашую старонку ў Інтарнаце. Дасылаю Вам улётку, якую я зрабіў некалі дзеля прапаганды свае творчасці, – магчыма, гэты знаёмчы аркуш чым-небудзь прыдасца ў нашым пазавочным знаёмстве. Даруйце за тое, што адказ мой заблукаў і шукае шлях да Вас з пэўнымі прыгодамі. Жадаю поспехаў у працы і творчасці.
З павагаю, Л. Вашко
Масты, 28 снежня, 1998 г.
Добры дзень, Лявон!
Нашая малая сцэна, сапраўды, бывае малой (зараз я маю на ўвазе не мiстычную “шчыльнасць” беларускага свету, пра што гаворыцца пры канцы Твайго лiста i пра што я не змаўчу таксама, але нiжэй, а тую безвыходную сцясноту, што не дае скокнуць полькаю ад сцяны да сцяны) – хочацца адштурхнуцца ад тэзы Гянадзя Сагановiча, “павярнуўшы” пры гэтым рэчышча ў крыху iншым накiрунку; хочацца паразважаць усё паводле таго ж лiтаратурнага хутару, куды загнала мяне маё жыццё i куды скiраваў я сваё жыццё; мяркую, гэты мой небагаты досвед усё ж можа ўспатрэбiцца дзесьцi i калiсьцi дзеля пашырэння беларускага свету.
Шлях да беларускае самастойнасцi бачыцца найперш у самастойнасцi самога сябе, – вядома, я не адкрываю тут адкрыццё, адно паўтараю следам за Iгнатам Абдзiраловiчам; такiм чынам, усенагодная i ўсебаковая беларуская мадэль – гэта сумеснае iснаванне ўнутранавольных людзей, духовых дойлiдаў-творцаў у сваiм багатым унутранасвеце, якi спасабляе на вольнае i творчае выяўленне сябе i свае волi; тут, у рознiцу ад Iгната Абдзiраловiча, я не ўздымаю сцяг капярацыi як формы сацыяльнага ўладу беларуса, хаця гэткая форма, бадай што, была б найлепшай, – гаворка не пра сацыяльны злад, а пра духовы. Душаз’яднанасць як форма беларускага бытавання, думаецца мне i трызнiцца, вынiкае з самае сацыяльнае непазбежнасцi, з сацыяльнае “тупiковасцi”, да якое прыйшло – а хтось яшчэ падыходзiць – людства: чалавек стаўся бязмежнабольшы, чымся сацыяльная сам-роўнасць, чымся ўся грамадскасць агулам; ён гэткiм i быў як кожная асобная з’ява, што заўсёды вялiкшая ў сваёй асабiстаз’яўнасцi за ўсей рэчывасусвет; проста цяпер адбываецца наўмысная, свядомая абсалютызацыя сябез’яўнасцi; чалавек усё больш i больш вымыкае па-за свае межы, ён усё больш i больш духовiць i духатворыць на падставе цi, дакладней, з нагоды самога сябе; нават такая сацыяльная рыса як пагалоўная адукаванасць, узровень якой у развiтых краiнах i, увогуле, у свеце няўпынна павышаецца i ведна (якасна), i людна (колькасна), ускосна сведчыць пра тое абсамастойванне душы: чалавеку мала быць сацыяльнароўным, яму прагнецца быць душаглыбокiм. Язэп Драздовiч i ёсць яскравы паказчык гэткае глыбiнi-волi, пераадолення сябе сабою; акрамя нашага грыбнога “наркотыка”, думаю, можна меркаваць i пра iншыя навакольныя сродкi ўплыву на беларускую псiхiку: напрыклад, гэта могуць быць зёлкi, якiя мастак ужываў як у часе самаго падарожжа, гэтак i ў часе перапынку-абначоўкi ў якойсь сялянскай хаце – у тыя гады пры ўсёй сваёй заняпаласцi архаiчная культура “тутэйшых” захоўвала старажытныя рысы ў большае ступенi, як цяпер, i некаторыя традыцыйныя стравы цi напоi – з тых жа самых канопляў, маку цi яшчэ чагось,– якiя калiсьцi ў старасвецкiя часы мелi сакральнае прызначэнне, маглi ўжывацца як “звычайная” страва (апошнiм часам я заняты пошукамi беларускага займеннiка мае ранiшняе гарбаты, якой я выпiваю дзеля “раскруткi” мазгоў кубкаў шэсць цi дзевяць, – i, напрылад, гэткi дзедаўскi напой як узвар з галiнаў грушы, я заўважыў, таксама нядрэнна ўплывае на працу i думнiцтва, хаця i крыху iначайперажывальна, iначайчуйна; гадоў з дзесяць таму, памятаецца, сярод творчае моладзi на Беларусi была ў модзе кава, ажно, на мой досвед, кава толькi на кароткi тэрмiн дае ўздзей у пiсьменскае справе, а тады справа марудзiцца неўзабаве, i чым болей кавуеш, тым болей тармозiш пiсанне, хаця, хутчэй за ўсё, кава няблага ўплывае на “дапiсьмовы” цi “перадпiсьмовы” псiхiчны стан, якi потым, па часе, праяўляецца ў творчасцi; гэткую “дапiсьмовасць” выдатна праяўляе алкаголь (асаблiва вiно), у якiм, як вядома, iсцiна, i якi пры ўсёй сваёй няспрэчнай забойчасцi ладна выварочвае душу навыкруць; разам з тым ёсць меркаванне, што архаiчная славянская культура была “безалкагольнаю” – раскрыццё псiхiчнае глыбiнi, “вызнешванне” душы дасягалася праз ужыванне адмысловага напою, прыгатаванага з атрутных зёлкаў, што выклiкала ў спажыўцоў вiдмы i спрыяла псiхiчнаму разняволенню ў часе паганскiх мiстэрыяў); псiхаўплывовыя раслiны на Беларусi – таксама натуральны “наркотык”, “водар” якога хоцькi-няхоцькi спажываеш разам з паветрам, – шляхi Язэпа Драздовiча маглi легчы мiж балатоў, што гэтак i было, бо ён вандраваў па Беларусi, а на балатох i каля iх больш, чым дзе, жыве ў нас атрутная порасць (дастаткова прыгадаць паходы па дурнiцы – “перадазiроўка” “наркотыка” выклiкае боль у галаве; я заўважыў, некалькi гадзiнаў прагулкi па Мiхайлоўскiм лесе, што пачынаецца па-за маiм падворкам у Мастох, можна параўнаць з палётам на Сатурн – зразумела, я кажу пра абуду думнiцтва, пра адкрыццё ў сабе думнаглыбежы, якiм спрыяе шпацыр па лесе, што збольшага расце на дрыгве-старанёмнiшчы, але не пра наркатычныя летуценнi-улёты; калiсьцi дапутат Вярхоўнага Савету Анатоль Волкаў – ён усё жыццё прарабiў на Палессi гяолагам-мелiяратарам i вывучаў нашыя балаты – выказваў думку (у сувязi з чарнобыльскай бядою), што Беларусь уяўляе з сябе геафiзiчны разлом, дзе збiраецца радыяцыя з усяго свету; iначай кажучы, атамны выбух цi ў Арызоне, цi ў Хiрасiме, цi ў Казахстане… пэўным чынам уплывае на радыяцыйнае становiшча на Беларусi з прычыны ейных геафiзiчных асаблiвасцяў, i А. Волкаў даводзiў на падставе фактаў, што становiшча гэтае пачало пагаршацца ў нас больш як сорак гадоў таму назад: але цi не могуць геафiзiчныя асаблiвасцi ўплываць на псiхiчнае жыццё чалавека? чаму радыяцыя прыцягваецца да Палесся? i цi толькi радыяцыя прыцягваецца да Палесся?; можна прыгадаць польскiх i расейскiх атнографаў ды пiсьменнiкаў мiнулага стагоддзя, якiх пагалоўна здзiўляў беларускi ваўкалацкi ды вядзьмарскi свет – “пережитки миросозерцания”,– аднак яны звярталi ўвагу на вынiк псiхадзеi, але не на шчыраванне душы, i бачылi ў жывым псiхасвеце проста забабоннасць беларуса, канстатуючы фяномен, але не вычуваючы яго; цалкам верагодна, што акурат геафiзiка ды нашае “атрутнае” балацiннае паветра “наркатычна” ўплывалi на адпаведныя “душэўныя трызны” i явiлi фенаменальнае беларускае ваўкалацтва-светасузiранне); урэшце ёсць i яшчэ адзiн няўрозумны “наркотык-успадсобнiк” псiхатворчасцi Язэпа Драздовiча – то людская псiхалучнасць, псiхазалежнасць адзiн ад аднаго, якая няўцямна, хвалёўна перадаецца ад душы ў душу цягам стагоддзяў i ўплывае на асаблiвасцi творчага выдухаўлення свету; можна, напрыклад, бачыць, як Беларусь цягам стагоддзяў наканавана духаiмкнецца ў космас; мiстыка ў тым, што выпадковыя разрозныя сiмвалы i значэннi ўпарта выстройваюцца лучным шыхтом i ўпарта спавядаюць касмiчнасць беларускага шляху: астральнасць Пагонi, якая сiмвалiзуе сонца ў пуку – Скарынаў Сонцамесяц – касмiчныя падарожжы Язэпа Драздовiча; урэшце беларусы насамрэч зрабiлiся касмiчнаю нацыяй – бо спрычынныя да неаспрэчных дасягненняў былога СССР у космасе; Юры Гагарын (iмя Юры нясе ў сабе астральны згук) паходзiць з атнiчнабеларускiх земляў, лягенда апавядае, што ў дзяцiнстве ён чытаў на беларускай мове Купалаў верш (таксама з сiмвалiчнай, “iкараўскай” назваю) “Хлопчык i лёччык”. Душаглыбiня дорыць беларусу свабоду самога сябе, гэтае значыць – свабоду бачыць свет гэткi, якi вытварае ўласная душа; i яно ёсць найвялiкшая нашая каштоўнасць; i тое, што я ў вышэйгавораным дазваляў сабе часам вольнае абыходжанне з фактамi i адвольнае iхняе патлумачэнне – “загана”, якая з’яўляецца найвялiкшаю беларускаю дадатнасцю: у рознiцу ад iншых мы можам дазволiць сабе лётаць; i касмiчныя палёты Язэпа Драздовiча дарагiя для нас акурат сваёй невычэрпнай воляю, акурат сваёй магутнай i непераможнай “няпраўдаю”.
З’яўленне беларуса на сцэне ў хуткiм часе нам паказвае праз неабсяжнае, магутнае шчыраадкрыццё беларускае душы “наколькi сцэна тая малая”; нам усё болей i болей нестае часу i абсягу – рэчаiснасць ковамi ляжыць на душы, а душа прагне новага магутнага культуравання; архаiка ўжо не можа задаволiць тую душу, якая бруiць тварэннем; учорашнiя ведзьмакi i ваўкалакi мусяюць якасна пераiсточвацца ў наш творчы новасвет; наяўнасць беларускiх “наркотыкаў душы” мае мiзэрнае значэнне процi самае творчае душы: можна колькi заўгодна глынаць вядзьмарскiя апоi, але так i не выбеларусiць з сябе нiчога, акрамя прымхлаватага ўспамiну, як дзяды ў нейкi дзiўны спосаб бараніліся ў хляве ад нячыстага; з’явiлася i выяўляецца штось прынцыповаадрознае ад колешняга прамiнулага i астарэлага псiхiзму-светасузiрання – малады Беларускi Дух, ягоная творчасць; i фяномен Язэпа Драздовiча мне бачыцца акурат у ягонае найвышэйшае беларусадуховасцi i ў найвышэйшае душасамастойнасцi. Гэтае самастойнасцi пры ўсiм магутным беларускiм духавыбуху нам не хапае – i яно, як на мой розум, мае дзве прычыны: па-першае, гэткi недахоп – з’ява бясконцая, трансцандантальная, i чымся магутнейшы духавыбух, тым шчымлiвейшае адчуванне свае мiзэрнасцi i недзеяздольнасцi (вычуванне ўласнае духасiлы нараджае адчуванне ўласнае целаіснае слабасцi), i, па-другое, ёсць натуральны духовы рост грамадства i асобы i ёсць моманты ў гэтым росце, калi гавораць “не дараслi” (адчуванне свае мiзэрнасцi, калi яно пануе над вычуваннем уласнае духовае сiлы, асвiнячвае арганiзм). Сёння перад намi ўвачавiдкi адкрылiся гэтыя дзве асаблiвасцi; акурат магутны беларускi псiхiчны выбух, iмклiвае духовае развiццё, што адбылiся цягам апошнiх гадоў дзесяці, спарадзiлі адчуванне паняверкi i расчаравання, – i сапраўды, пры ўсiм нашым прасякненнi ў далёкiя i высокiя адлогi мы апынулiся як бы яшчэ “блiжэй” i “нiжэй”, чымся былi дагэтуль; пры аграмадным уздыме нацыянальнае свядомасцi мы маем разгромленыя беларускiя школы, зацкаваных беларускiх iнталягентаў, паўсюднае выдушэнне беларушчыны; пры гэтым шмат з таго, што яшчэ нядаўна здавалася нам перадавым, галоўным, – iдэi, здзяйсненнi, правадыры...– сталася другасным, учорашненежывым або, увогуле, аблудным; разам з гэтым можна ўбачыць у нашым духавыбуху i “недавыбух”, цi iначай – тое самахотнае арганiзмаасвiнячванне душонкi, пра якое я во толькi што сказаў. Гэтак значыць, што вузкасць нашае сцэны непазбежна вынiкае з iмклiвага духовага росту адных i з парасячае недасiласцi другiх, што ў сваёй сукупнасцi i вырысоўвае сённяшнюю Беларушчыну.
Духавыбух як жывая неўтаймоўная ўнутрысветная сiла наканавана мусiць спатыкацца з духаборствам навакольнага свету; сённяшнiя паўсюдныя духа- i душабой на Беларусi азначаюць велiч i магутнасць духа- i душатворчасцi; узвярэпленыя хуйвэнбiны сатаны i ягоныя бздлiвыя хлопчыкi, якiя апанавалi ўладу i сродкi масавае iнфармацыi, руйнуюць усё жывое – i гэтае найяскравей сведчыць пра жывiну; iдзе закабаленне чалавека на ўсiх узроўнях, на палiтычным, на аканамiчным, на духовым – i яно кажа на жыццё волi; урэшце ў хуткiм часе ўсё гэтае пагубiць самiх жа душабояў i бздуноў, бо ўсё гэтае, ваяўнiча процiпастаўленае жывасвету, – адпачатнамёртвае, iмiтацыйнае, механiчнае, нежыццяздольнае i самазабойнае, i яно паказча гаворыць пра сакральную напоўненасць беларускага творчабыцця (пра гэтае, пра духовае супрацьстаянне сатанiскай, механiчнай iмiтацыi жыцця, я нядаўна напiсаў трыдзею “Эпас, лiрыка i драма як жыццё цёплага чалавека”, якую сёй-той з таатральшчыкаў упадабаў, а сёй-той не расчытаў, – апошняе мяне нават узрадвала, бо я падспудна чакаў пэўнага няўчыту-неразумення; хачу ўцiснуць яе ў свой “Маленькi сшытак”). Такiм чынам, вузкасць сцэны, якую плюгавы ўсё болей i болей для нас вузiць – гэта проста прычына для вычування свае собскае духаглыбежы i непазбежнае сутыкненне гэтае глыбежы з нежыццяздольнымi формамi; вузкасць сцэны павяртае на творчасць i працу, i, калi творчапраца i творчадзея свядома замыкаюцца на межах “сцэны”, надыходзяць згаданыя свiнскiя пераўтварэннi душонкi – i гэтае таксама па-свойму радуе, бо сведчыць пра шырокiя перспяктывы росту.
Абрастанне душонкi салам – небяспечная прыкмета; рэч у тым, што наколькi б вузкай нашая сцэна не была, яе можна вузiць дабясконца ў тым разе, пакуль замест духатворчага супрацiву ў душы будзе ў вантробах свiнскi ненаедак. Сёння шмат хто з iнталягенцыi, беларускiх пiсьменнiкаў бяжыць з радасцю служыць сатане i хуйвэнбiнам; i бягуць навыперадкi; часцяком бегунцы-служакi i самi хуйвэнбiняць, выступаючы ў цантральных газетах i плюгавячы прыстойных людзей i вялiкiя iдэi; усё гэтае адбываецца пры маўклiвае згодзе “афiцыйных” пiсьменнiцкiх структураў – Саюз пiсьменнiкаў, напрыклад, не даў адпору адному са сваех барзапiсцаў, якi па-скоцку зневажаў у лукашэнкаўскае газеце тых, кiм можа праўна ганарыцца гiсторыя змагання за беларушчыну, – Нiла Гiлевiча ды Гянадзя Бураўкiна. Усё дзяржаўнае, афiцыйнае, як правiла, духабяздзейнiчае на Беларусi, не жыве сакральна (ёсць, праўда, парываннi, якiя радуюць ужо, а па часе дык i маюцца перарасцi ў магутную беларускую праяву – маю на ўвазе, утварэнне пры СП недзяржаўных выдавецтва i друкарнi; гэта самае найвялiкшае дасягненне нашых пiсьменнiкаў-эспоўцаў у галiне ўладу лiтаратурнае творчасцi за ўсей час iснавання пралятарскага парнасу: уся бяда была ў тым, што лiтфонд з дзён свайго нараджэння не меў магчымасцi выкнiгоўваць рукапiсы сваех членаў, i гэтае вузiла нашую беларускую сцэну да памераў свiнячага карыта, у якое праз сцясноту, што ўтваралася праз каляктыўнае лiт’упарасячванне лiтпойла, не кожная лiтсвiння магла ўлезцi лычом i не кожны лiткамар мог ушчамiцца носам; некалькi пiсьменнiцкiх выданняў знешне iмiтавалi права аўтара на публiкацыю, ажно не гарантавалi гэткага права, не спраўджалi яго, а проста давалi тое, чаго ад iх праглi нашыя наюшаныя, юрлiвыя i неспатольныя iнталесаксуалы; праз гэткую лiтаратурную групавуху, калi нашых цнатлiвых кабецiнаў-газецiнаў пусцiлi радоўкаю па кружку, беларуская сцэна змалела на тую вузкую звузь, у якой быць разам азначае па чарзе; калi “Полымя” абклалi не абы якiмi, абранымi кiлакiлбасiнамi саксуалаў-аксакалаў, дык бабульку “Маладосць” замаладзілі і аксакалы і маладзёны паўсяляк i люта, аж да тае саманеадпаведнасці, аж да таго з’явапярэчання самае сабе, якія выяўляюцца прыкрым становішчам, калі хлопцам усё яшчэ мала, а бабульцы даўно ўжо досць; з любага сэрцу лiмка яны зрабiлi мiлку i пачародна, паўзводна i пабаталлённа “засавакупiлi” яго-яе гэтак, што цяпер там бык праскочыць; калі раптам, выпадкова патрапіць з якога-небудзь наваёркаўскага забаўнага дзявотніка ў беларускую агянтурную сетку якаясь весялушка Мэры, дык у мяне будзе шчырая просьба накіраваць яе на падтрымку нашага адраджэння і дзеля пашырэння беларускае літсаксуальнае прасторы – грошай вялікіх, вядома ж, абяцаць не буду, але затое ў нас любюць па-галівудаўску, крэпка, і па-беларуску, шчыра; да таго ж пільна патрабуюцца свежыя сілы на змену зморанаму і зношанаму целу – у ідаале трэба кожнаму літдядзю знайсці па літб…; калі ж без жарту, дык усе мы тут у той ці ў іншай ступені самазапрыгоненыя Ягамосцю механізмам, і акурат гэты знешнепрыгон змушае часам шукаць волі ў адоймах унутраназместу ягамосці Духу).
Механіка і пустадзея, скіраваныя на задушэнне ў чалавеку людскага – ягонае душы, – ёсць найпершыя прычыны звужэння нашасвету; механіка жыццяладу патрабуе ад чалавека імітацыі жыцця, але не сакральнага жыццявыяўлення, патрабуе быць, паводле Ілліча, “колёсиком и винтиком”; усялякае чалавечая духапраява – гэта разгалосіца з пустарухам механізмаў, збой у сугуччы і сурушшы калёсікаў і шпунцікаў; чалавек, ствараючы механізм, робіцца ягоным закладнікам і рабом у выпадку бяздухае імітацыі жыцця паводле схемазаконаў, і над унутраным светам чалавека ўладарліва-прыгонна паўстае дзяржава, партыя, каляктыў…; нядаўняя нямецкая гісторыя яскрава паказвае нялюдскасць-пачварнасць абсалютнае ўлады механізму над міллёнамі пакорлівых душаў, калі высокаразвітая нацыя, адукаваныя і ўрэшце неблагія людзі зрабіліся паслухмянымі саўдзельнікамі жудасных злачынстваў; паказчая ў гэтым сэнсе гісторыя СССР: механічнае пажыранне чалавечых жыццяў бяздуха пераўтварае асобу спачатку ў верніка равалюцыйнае ідэі, тады ў ката над равалюцыйнымі “ворагамі”, тады ў равалюцыйнага “ворага”, ахвяру; Другая сусветная вайна, як, зрэшты, і Першая, ілюструе аграмадныя памеры механічнага жыццяпанішчэння, глабальны, міжнародны, сусветны жываед душаў ненажэрнаю бяздухаю машынаю; сённяшні сатанізм на Беларусі таксама імкнецца абсалютызаваць Ягамосць механізм і прынізізіць-растаптаць ягамосць Дух: паўсюдныя спробы імітацыйна, назоўна замяніць сакральную змястоўнасць – галоўная адмета чортава ігрышча; сатана заводзіць у сябе пад азадкам дамакратыю і сенат (сатанат), які выпрацоўвае-высірае нейкія законы – ажно сакральна на Беларусі няма ані дамакратыі, ані чалавечых правоў, – сатана, знявечыўшы свабоду, намінатыўна дбае пра беларускую незалежнасць – а яна сакральна існуе ў паўпадполлі, – сатана прыдумляе клопат пра нацыянальную культуру, раздаючы культурнікам прэміі і гранты – і пры гэтым выдушвае ўсё жывое, духовае, і сакральная беларушчына сакральнажыве па-за гэтым душабойствам (нядаўна, пры ўручэнні мне прэміі Дзяржкамдруку я мусіў прылюдна заявіць, што з удзячнасцю за ўвагу да твораў, напісаных мною, накіроўваю праміяльныя грошы на падтрымку нашых патрыётаў з Беларускага Народнага Фронту “Адраджэньне” і з Таварыства Беларускае Мовы імя Францішка Скарыны; Дзяржкамдрук – ведамства даволі спецыфічнае, гебельсаўскае, хоць і працуе там нямала добрых і прыстойных людзей (ізноў жа, душападпарадкаваных механізму-монстру) і браць мне ад яго грошы ў якасці дзяржзаахвочвання азначала б падпарадкоўваць самога сябе гэтаму душабойнаму механізму); сённяшнія ўнутраныя супярэчанні ў Саюзе беларускіх пісьменнікаў выкліканыя гэтым жа – збыткаваннем пустамеханізму з творчасці, процістаяннем між формаю-імітацыяю і зместам-душою: можна назіраць, як розныя знешнія акалічнасці прыгоняць творчую асобу, выклікаюць у душы няўтулак – усё болей і болей пісьменнікі наракаюць на сваю арганізацыю, прычым часцяком сярод крыўджаных людзі з даволі дабрастойным, ва ўсялякім разе, не пакутніцкім літаратурным лёсам у мінулым, людзі, якія нейкага часу бралі чынны ўдзел у вытварэнні беларускае літаратурнае мяханікі і зрабілі аграмадны ўнёсак ў яе развіццё, а цяпер яны самі маюць ад свайго творышча неспакой і ўсялякую невыгоду; пры ўсіх тых бліскучых імёнах, таленавітых творцах і шчырых людзях, якія сёння ўваходзяць у СП і з якімі апынуцца побач, у адным спісе, у адным шэрагу, для мяне вялікі гонар (хаця ёсць у СП і гэткія, з кім побач брыдка сесці на гаршчок; а пераважная бальшыня – тыя, каго я не ведаю ані ў твар, ані па прозвішчу), пры ўсім тым, што колькі гадоў таму назад напісалі мне ракамендацыі ў СП Іван Шамякін і Міхась Кенька і што дабразычліва ставяцца да маех твораў тамтэйшыя зубры і вадарства, а з Вольгаю Іпатавай, дык і, увогуле, мы пасябравалі, пры ўсім гэтым палохае мяне магчымасць мае самастраты ў гэтым паўтысячным натоўпе самапрыгоннікаў, і я пакуль што туды не кірую.
Я падаўся ў Таварыства Вольных Літаратараў, бо яны, і сапраўды, вольныя. Маё чольніцтва ў гэтае арганізацыі не вымагае ад мяне анічога, акрамя таго, як быць самім сабою, і яно спрыяе мае хутарскае філасофіі; і пашырэнне нашае сцэны мне бачыцца акурат у сыходзе на вольныя абсягі сябе. Як кажа наш беларускі рупліўца Алесь Мікалевіч Белакоз, каб цябе не закапалі ў зямлю, трэба варушыцца; гэтае, бадай што, самая галоўная і самая неабходная ўмова вольнага існавання, і я варушуся: раблю памалу “Маленькі сшытак”, з друкам якога абяцае памагчы Алесь Аркуш, падступаюся да Інтарнату (варта было б нам паспрабаваць зацугляць яго, бо ўсё роўна рана ці позна гэтае давядзецца рабіць; хутчэй за ўсё няўчыт тэксту ўзнікае праз праграмную неадпаведнасць,– я б мог кінуць па Інтарнаце праграму з брыдкай назваю “русіфікатар”; магчыма, яна вырашыла бы праблемы), ёсць у мяне і мара ідыёту – займець настольную друкарню і ціснуць свае кніжкі самому, – ва ўсялякім разе, дзядзька Скарына пра гэтае ўпарта шапоча мне з сівое мінуўшчыны. Спадзяюся, што са сталеннем грамадства і з развіццём тахналогіяў надуманая праблема друку беларускае літаратуры знікне. Унутраная хутарская свабода як самапомач у творчасці змушае сказаць слова пра іншую малую сцэну, тую, пра якую гаворыцца пры канцы Твайго ліста: думаецца пра змоўніцтва, пра сумоўнасць усіх нас – пра тое, што, не гледзячы на раскіданасць па свеце і часе, лучыць усіх нас нейкім няўрозумным чынам; гэтая сцэна, дзе раз-пораз сустракаем мы адно аднаго, сапраўды, малая, але ў іншым сэнсе, дадатным, не ў тым, як пісаў я вышэй; гэтая малая сцэна пры ўсёй сваёй сусветавай абсяжнасці дазваляе нам знаходзіць адно аднаго і чуць, суразмовіць і змоўнічаць… і беларусіць свет…
Прашу прабачэння, што адказваю не адразу: быў заняты пільнымі бытовымі праблемамі, а між іх яшчэ і таатральнымі справамі (пачаліся рапятыцыі ў Маладэчні “Сэксу па перапісцы”, і пры канцы сакавіка чакаецца прам’ера), а між іх яшчэ і ўсялякаю драбязою, якая тым не менш адбірала сякунды; карацей, раздзесецярыўся і ўва ўсё на свеце ўлягаў адначасова і ўпрыхапкі. Развітваюся са шчырымі пажаданнямі ўсяго самага лепшага. Жадаю дабра і шчасця.
Лявон Вашко
Масты-Менск-Масты, 8 сакавіка, 1999 г.
Паслядопіс. Нядаўна пачуў показку: Прыйшлі ў царкву Біл Клінтан, Барыс Ельцын і Аляксандар Лукашэнка. Запытаўся Б. Клінтан у распяцця: “Скажы, Божа, у чым маё шчасце?” І Бог адказаў: “У тым, што ты кіруеш самай багатай у свеце краінай.” Тады спытаў Б. Ельцын: “Божа, а маё шчасце ў чым?” І Ісус Хрыстос адказаў: “У тым, што ты кіруеш самай абсяжнай краінай у свеце.” Папытаўся ў Бога і А. Лукашэнка: “Божа, а ў чым маё шчасце?” І Збаўца адказаў: “У тым тваё шчасце, што ў мяне рукі да крыжа цвікамі прыбітыя!”
Добры дзень, Лявон!
Выдатная празская салата неблагая і ў мастоўскім выкананні-паяданні: праўда, рахманага цельпука давялося замяніць на хітрага індыка, а яшчэ я не стрымаўся і дадаў у салату крыху грэцкіх арэхаў; ліст прыйшоў, калі я быў у Менску, а неўзабаве, па маім прыездзе ў Масты, я разгавеўся з прычыны Вялікадня, і салата прыдалася дарэчы. Тым не менш сапраўдным адкрыццём сязону можна лічыць саладуху, да тайніцаў прыгатавання якой я падбіраўся гадоў з дзесяць (а мо’ і болей – упершыню пра яе пачуў, калі быў у караспандэнцкае камандыроўцы на Ліпічанскай пушчы, у закінутай вёсцы Рэпішча – там Іллічова лямпачка запалілася толькі напачатку, які бліжэй да сярэдзіны, васьмідзесятых гадоў), і наколькі доўга я прабіваўся праз муры часу да сакрэтаў прыгатавання гэтае стравы, настолькі ж нечакана і вельмі проста яе напаткаў – высветлілася, што спосаб вырабу ведаюць і мае сваякі, і мае блізкія; і саладуха прыдалася мне ў Вялікапост не горай, як празская салата ў Велікодны мясаед. Страва гэтая, па ўсім відаць, дужа старажытная, бо мала дзе вядомая (цалкам верагодна, яна магла ўзнікнуць раней за кіслы хлеб, і цалкам верагодна, што хлеб таму і ўзнік, бо была саладуха – ва ўсялякім разе, калі ўявіць, што гісторыя чалавецтва ёсць ампірычны досвед, дык саладуха знаходзіцца на “ступені” “перадхлебнае”, на той ступені, якую можна ўмоўна назваць “учыненага, салоджанага, але яшчэ не печанага цеста”): некаторыя, з кім я гаварыў, уважалі саладуху за самагонку, некаторыя лічылі яе нейкім салодкім, з утрыманнем цукру, напоем-квасам, некаторыя думалі, што гэта бражка, а бальшыня – і ў ёй шмат людзей усей свой век вясковых, – увогуле, не ведала і прыблізна, што гэтае за яно; разам з тым на заходняй Беларусі ёсць мясціны, дзе саладуху ядуць усёй вёскай, пагалоўна, і праз тое аж пішчаць ад шчасця; і сам, паеўшы, я зразумеў, чаму яно гэтак, а не іначай, – пішчаць. Гатуецца саладуха наступным чынам: жытнёвая мука, не січаная, буйнога змолу, запарваецца ў спосаб, як гэтае робяць на самагонку (трэба спачатку муку рашчыніць у халоднае вадзе, бо ў гарачае яна будзе скатывацца, а тады маленькім струмком ліць яе памалу ў вар і мяшаць лыжкаю; потым трохі паварыць, каб мука пусціла клей, і як пачне падымацца шум і бегчы з рондаля, выключыць ды вынесці на двор, каб астывала), – але ўчыняць трэба не на густа, а каб было рэдзенька; калі запараная мука астудзіца, дык трэба ўліць яе ў дзежку і паставіць, каб работала, на печку ці да батарэі (дзежку лепш мець хлебную, бо блінніца не мае дубовых клёпак, і дрожжы ў ёй не зберагаюцца, – а каб у блінніцы зберагалася прыдатнае для дрожжаў асяроддзе, можна ў яе проста пакласці некалькі дубовых дошчачкаў); на донцы, як асядзе, мусіць быць сантыметры два мукі, а ўсё астатняе – вада (калі саладуха атрымаецца задужа густая, дык можна дадаць варанае і астуджанае вады); праз суткі і раней ужо будзе брацца за язык, не раўнуючы, як ад тых “Пепсі” і “Кока”, – значыць, можна піць; а яшчэ праз суткі, дык і ладна ўкісне; калі няма дзежкі, дык можна ўчыніць у вялікім рондалі, вядры, кінуўшы туды дрожжы, – некаторыя кажуць, што яно гэтак яшчэ і смашней, бо не пахне дзежкаю, але, як на мяне, дык сама смак ідзе ад яе. У пост – я даведаўся пра саладуху пры канцы ўжо гавення – з задавальненнем вытрубіў дзве дзежкі; смачна з’есці саладуху з бульбаю, дый так проста папіць зусім не шкодзіць. Еў, і аж у вушох пішчэла; мне здаецца, невыказнае шчасце, якое чуеш пасля падмацунку саладухаю, здараецца з прычыны, што гэты напой, не з’яўляючыся алкагольным, усё ж мае ў сабе нейкія пэўныя, нязлосныя, асаблівасці бражкі, якія ўплываюць на адпаведныя мазгавыя цэнтры, і ў розніцу ад “Пепсі” і “Кокі”, якія проста шчыкаюць за язык, дык саладуха яшчэ і бадзёрыць, дае сілы і моцна весяліць, – але пры гэтым зусім не балбанееш і застаешся цвярозым; самага нешчаслівага чалавека і самы нешчаслівы народ можна зашчасціць аж няўмеру, накарміўшы іх усыць саладухаю; магчыма, і Язэп Драздовіч не цураўся гэтага напою, – то ежа багоў, мастакоў і філосафаў, і мне вельмі прыемна, што я, хай нават і праз саладуху, спрычыніўся да гэткае пачцівае кампаніі. Смачная крышанка атрымліваецца на саладусе. Ужо не кажу пра верашчайку, якую я дагэтуль гатаваў на соку кіслае капусты; каб зрабіць верашчайку, трэба: зварыць свіную костку, рэбры, тады ўліць туды саладухі, каб было як кіслей (можна замяніць сокам кіслае капусты), укінуць круг пальцам пханае кілбасы і зварыць яе, добра падсмажыць сала, каб вышкварылася, і ўліць тлушч ды шкваркі ў страву, можна ўкінуць-зварыць трохі кіслае капусты дзеля густэчы – грам (страва не павінна быць дужа густою) -- дадаць солі, перцу (адразу, як варыш, дык не пашкодзіць укінуць пярцовыя гарошыны); да верашчайкі трэба напячы дранікаў; ужываюць наступным чынам: мачаюць дранікі ў верашчайку і ядуць, а тады, напхаўшыся, наліваюць верашчайку – і разам з мясам, кілбасою ды шкваркаю – у талерку, сёрбаюць, як суп, прыядаючы прыгаданым ужо дранікам і верашчаць з прычыны радасці жыцця; смак люты!; яшчэ гэткая страва добрая тым, што, паеўшы раз, хапае на тры дні.
Культ саладухі мусіць стаць адным з галоўных на Беларусі. Нароўне з культам беларускага пісьменніка Данілы Дыхво і ягонага неўміручага рамана “Рабінзон Круза” (пісьменніка і раман пры ўсіхняе іхняе класічнасці таксама можна аднесці да беларускіх маргіналаў, бо займаюць яны, знача, Даніла і Рабінзон, месца ўбочнае, дзіцячазабаўляльнае (заместа дзіцячавыхаваўчага), але не тое неабходнае і немінучае, якое яны павінны заняць і якое зоймуць у жыцці пакутнага народу; “Рабінзон Круза” – твор адкульсь з нетраў нашых нацыянальных кананічных тэкстаў, нашае нацыянальнае Бібліі): 1) знаходзіць сабе выгоду ў самых невыгодных умовах – найпершая беларуская навука, якую беларусам трэба засвоіць змалку насуперак прышчэпленага нам умення знаходзіць сабе невыгоду ў самых выгодных абставінах (і гэткае ўменне сёння на Беларусі выдатна ўспатрэбіў сатана); 2) вядома, прыдалася б нам і ідэя ўладу свае выспы сваёй жа працаю насуперак ідэі халяўнага жыцця за строгім бацькам, якую культывавалі на Беларусі цягам стагоддзяў і якая апошнім часам, мо’ як ніколі раней, ізноў жа, успатрэбленая, ізноў жа, плюгавым; 3) сённяшні культ людажэрства на Беларусі вымагае культу чалавекаратавання – кожны беларус мусіць змалку мець здатнасць не толькі ўсцерагчыся ад людажэраў, але цягам свайго ўратаванага жыцця выратаваць хаця б аднаго Пятніцу; 4) вера ў Бога як глыбокаасабістае спасціжэне Творчага Духу – неадоймны беларускі культ у будучыні, які дапаможа процістаяць сатаніскаму культу фетышызацыі Бога і статкаваму ідалахрысціянству; і ўрэшце (якое далёка яшчэ не ўрэшце) 5) культ мастацкае духатватворчасці ёсць найпершая падстава нашага нацыянальнага бытавання насуперак расплоджанаму ў нашых душах ды розумах культу свінакомплексу – проста пры сённяшняе адсутнасці ці малапрысутнасці вышэйназваных дадатных культаў нам трэба стварыць праўдзівы, высокамастацкі раман-рабінзанаду і паверыць у гэты свой мастацкі праўдатвор. Думаю, што распаўсюдзіць, укараніць гэткія прынцыпы ў беларускае жыццё не дужа складана – найвялікшая беларуская дадатнасць у тым, што мы не маем па-за спінамі пэўнага яскрававыяўленага гістарычнага досведу і, значыць, не нясем на сабе ягонага цяжару; і сённяшняе расейскамоўнае тэле-радыябздзенне сатаны на Беларусі ёсць найвялікшы беларусаўспадсобнік: па-першае, цкаванне-панішчэнне беларускае нацыянальнае гісторыі (бэсцяць: ад Міндоўга і да Каліноўскага) ёсць, няхай і праз крытыку-бэшчанне, прызнанне тае гісторыі як факту, як паняцця, – і ў гэтым ўратоўная для сакральнае беларушчыны супярэчлівасць, яны бо змагаюцца з паняццем, а мы вытвараем вобраз, мы творым мінулае, а яны з ім змагаюцца, і таму мы ёсць надчассе, а яны – мінуўшчына; па-другое, уважаючы паняццёвую гісторыю за прывід, змагаючыся з ёю, яны ў сваёй барацьбе як бы гісторыяапаняццяўляюць саміх сябе і дзень сённяшні, і відавочная прывіднасць тае гісторыі, з якой яны змагаюцца і пра якую тым не менш яны сведчаць, выяўляе іхнюю ўласную ілюзорнасць у сучасным паняццёвым свеце, – іначай кажучы, нашая творчая надчасавасць падкрэслівае іхнюю механічную цяпершчыну, якая няўпынна ды імкліва ператвараецца ў мінуўшчыну; па-трэцяе, гэтым сваім прывідным паняццёвым бытаваннем яны ствараюць і ілюзію будучыні – і гэтае ёсць найвялікшая іхняя бяда: бо іхняя будучыня як паняцце немінуча, зачаравана і імкліва пераўтвараецца ў паняццёвыя цяпершчыну і мінуўшчыну, у нішто, – нашае ж вобразаўтворнае надчасоўе ў розніцу ад іхняе шалёнае пагоні за мітуснёю ёсць духанапаўненне вечнасці; і нашая гістарычная неабавязковасць, гісторыянезапрыгоненасць дае магчымасць вечнага і трансцандантальнага беларускага духадойлідства (можна прывесці прыклад нядаўняе няўдалае спробы беларусіць свет у спосаб гістарычна-паняццёвы – усе няўдачы з таго і вынікаюць, што беларушчыну паспрабавалі ўціснуць у шчамёты паняцця гісторыя, абцяжарыць яе гістарычнымі ўмоўнасцямі, механічна абрэчаісніць, і ўрэшце гэтае прывяло нашых патрыётаў да тых самотных неспадзяванкаў, якія сёння мы ўсе напаткалі: яны спрабавалі агораць бяду ў механічны спосаб, але не ў духовы, ажно перабрахаць сабаку можа толькі той, хто двойчысабака); гісторыя, як і рэчаіснасць, ёсць усяго толькі прыдатак творчае беларушчыны, вычуванне ў сабе творчадуховасці ёсць процістаянне гэтаму прыдатку, які імкнецца да панавання над Духам. І вышэйпамянёныя станоўчыя культы адкрываюць шляхі пазамежавымыкальнага духовага дойлідства Беларусі.
1) Выпрацоўка прынцыпу знаходзіць сабе выгоду ў самых невыгодных абставінах мусіць палягаць на разуменні таго, што кожная рэчаісная праява нас ёсць нашая, асабістая невыгода, якую трэба адолець, паканаць духова; гэтае ўрэшце і з’яўляецца шляхам трансцандантальнага духаспасціжэння свету – пераадоленнем сябе рэчаіснага сабою духовым. Сённяшні сатана хітра замяняе гэты прынцып механічным задавальненнем рэчаісных сябепатрэбаў асобы і грамады, і на такім падмане трымае сваю ўладу і грамадскі лад; абрабаваным чалавеку і грамадству ў часе рабаўніцтва прапануеца набор нейкіх прымітыўных задавальненняў рэчаісных сябепатрэбаў, і ў гэтае дзеі дзяржаўнага “клопату” тоіцца галоўны закон сатаны, выяўлены ў парадаксальнае прычыназалежнасці-сатанатрансцандантале: чымся бяднейшыя і абрабаванейшыя чалавек і грамадства, тым лягчэй задаволіць іхнія рэчаісныя сябепатрэбы, і чымся лягчэй задаволіць гэтыя сябепатрэбы, тым прасцей, зацвердзіўшы сваё права на іх, абрабаваць, – досвед гэты выпрацаваны-знойдзены аб пары ранейшае, саўгаснае-калгаснае (нездарма ж сатанізм на Беларусі ўвасоблены ў постаці вялікага аграрыя, знаўцы жывёлагадоўчае псіхалогіі, паводле якой і ўкаранёны ў нашай аборы нязменны заатахнічны прынцып старога часу: чымся галаднейшая скаціна, тым лягчэй яна ручыцца); прымітыўнае задавальненне прымітыўных жаданняў прымітыўнага чалавека – найгалоўнейшы культ аб нашым часе ў нашым краю; “я найду срэдства, штобы вам памагці, – кажа сатана, – хоць і негдзе іх узяць, патаму што, вы жа знаеце… но мы паможам, пусць дажа нясільна…”; “спасіба, благадзецяль!” – кажуць адныя, “за дарма купляе, свалачуга!” – кажуць другія, ды мала хто сам сябе пытае, а з якой трасцы, увогуле, адбываецца гэты гандаль?; і сапраўды, справа ж не ў высокай ці нізкай цане, а ў пакупцы і ў продажы – у падмене духовага рэчыўным, сакральнага імітацыйным, жывога механічным; розум прытупляецца ад галечы, спрашчаюцца пачуцці, мялеюць, – ашуканаму, абрабаванаму духова чалавеку, які не чуе ў сабе сакральнае глыбежы, важна хаця б на прымітыўным узроўні адчуць сябе жывым, і гэтую магчымасць сатана дае ў лёгкасці: ён проста правакуе ўсіх на выбух спрошчаных рафляксійных пачуццяў, якія і мусяць засведчыць скаціне пра тое, што яна яшчэ не здохла; злосць ды лютасць паўсюль ды ва ўсіх – ягоная галоўная задача, з якою ён паспяхова спраўляецца. Да добрага гэтае не вядзе і акурат таму гэтае і вядзе да добрага – ва ўсялякім разе, нават і з гэтае кучы дзярма нам трэба мець хоць якуюсь выгоду, і выгода, здаецца мне, ва ўсведамленні і вычуванні адваротнага шляху, у духовым сябепераадоленні, у духовым супраціве сатанізму.
2) Вычуванне свае моцы неабходнае для ўрэчаіснення гэтае моцы – для ўладу свае выспы сваёй жа працаю. Паразітарны светагляд, які прапагандавалі і прапагандуюць на Беларусі, заснаваны на перакананні людзей у іхняе нікчэмнасці, на забіцці ў іх веры ў сябе; толькі нехта іншы (у дадзеным выпадку старэйшы рускі брат) зможа і накарміць беларуса, і апрануць, і абагрэць, і адукаваць, і абараніць – гэтак даводзіцца ўсім дзень пры дні; сатана культывуе рабскую працу, і любыя спробы працоўнае самастойнасці, свабоды задушваюцца; як вынік гэтага неафяктыўнасць працы беларуса; і выспа нашая ў самотным стане: закалочаныя вокны ў хатах, разрабаваныя капітальныя будыніны, разбітыя дарогі, паламаная тэхніка і п’яныя лычы вынікаюць з працарабства; старэйшы ж брат чамусьці не спяшыць расквечваць нашую выспу, а мы самі як бы не можам гэтага зрабіць, – і трансцандантальны сатанізм выяўлены ў прынцыпе: чымся ў большым рабстве чалавек, тым лягчэй пераканаць яго ў ягонае немачы, і чымся болей ён перакананы ў свае немачы, тым лягчэй яго закабаліць надалей. Тым не менш мы ўсе толькі ступілі на выспу Беларусь пасля патопу карабля, і адчай, жах ды самота перад будучыняю – натуральнае адчуванне свае слабасці і нікчэмнасці перад ягамосцю лёсам, і акурат адчуванне свае слабасці мусіць засведчыць нам пра моц, якую мы маем у сабе.
3) І калі гэтая моц дасць нам магчымасць выжыць сярод дзікуноў, дык першым нашым правілам мусіць стаць культ чалавекаратавання, якое дапамагло б выжыць сярод дзікуноў іншым. Звычайны альтруізм, на падставе якога трэба культываваць чалавекаратаванне, сыходзіць таксама і з даволі прагматычнага разумення, што яно, тое жыццялюбства, у першы чарод трэба нам самім: па-першае, каб не застацца на сваёй выспе адному, па-другое, каб, выратаваўшы жыццё дзікуна, павярнуць яго на свой цям, учалавечыць і, значыць, мець шанец не здзічэць самому. Такім чынам, агульнанацыянальны беларускі прынцып ратавання Пятніцы мусіць грунтавацца на ўсведамленні не толькі фізічнага збаўлення, але і духовага; гэткая ідэя духовага чалавекаратавання выразна бачыцца аб самым першым часе беларушчыны, яшчэ ў данашаніўскім – у Багушэвічавым; распаўсюджанне беларускае ідэі і нашых прынцыпаў па свеце і сярод людзей – над’звычай важны чын новага народу. Вядома, культ нашае жывое духоўніцы зусім не адмаўляе культ звычайнага фізічнага выжывання, – гэтае з тым важнае нароўні і тое з гэтым проста непадзельнае, гаворка бо – пра фізічнае выжыванне чалавека духовага; сатана, выкараняючы на Беларусі нашую духоўніцу, чмуціць людзей і дзікавіць, і культ фізічнага панішчэння чалавека, культ чалавеканянавісці непадзельны з культам духазанядбання; абуджэнне прымітаўнае рафлексіі скіроўвае чалавека супраць чалавечага жыцця, і сатана нездарма вынес на агульнанародны рафярэндум пытанне аб смяротным пакаранні на Беларусі злачынцаў, спадзеючыся на гэтую прымітыўную рафлексію, на морачную прагу асобніка падкінуць сваё ўласнае палена ў вогнішча ахвяры, – то быў падступны крок, ніхто бо асабліва не настойваў на адмене расстрэлаў як і не настойваў на саміх расстрэлах, – пытанне існавала самое па сабе, дзяржаўнамеханічна: задача была абудзіць ці ўзмацніць у кожным зверства і зрабіць саўдзельнікам расстрэлу цэлы народ ці як мага большую колькасць людзей, і задача была дасягнутая, – памятаецца, у аляктрычках дэмас горача, са сціснутымі кулакамі і падціснутымі губамі “расстрэльваў” падонкаў; гэтае зусім не паўплывала на памеры злачыннасці ці, дакладней, паўплывала ў горшы бок, – зверства яно і ёсць зверства: сёння мы ўсе ходзім па трупах і па калена ў крыві, на Беларусі людзей натхнёна рэжуць па адным і сем’ямі, а затым натхнёна расстрэльваюць тых, хто рэзаў, дзесь у падвале (адной з беларускіх дзяржаўных таямніцаў застаецца таямніца дзяржаўнага забойства: б’юць ціхом, валасатаю рукою, па нейкіх сваех змрочных правілах, распрацаваных захрыбетнікамі на зары сацыялізму, а магчыма, і без правілаў, а кожнага разу з вынаходкаю – ніхто не кантралюе гэтую іхнюю хаду пазбаўлення жыцця, ніхто пра яе не згадвае, як быццам яе і няма); прымітыўная сверць у нашых тубыльцаў недзе пасярод нутра і ніжэй сярэдзіны спасабляе сёння сатану на далейшыя людабойныя вымогі: сёння ўжо радыябздзенне грыміць наконт таго, каб размясціць на Беларусі атамную зброю, і чорнапрагавіта разгамоньвае пра “трусливую американскую нацию, которая совсем и не нация, а какой-то сброд…”; і гэтае чортава ігрышча фармулюе хітрае сатаніскае трансцандантальнае бязмежжа: чымся дзічэйшы чалавек, тым лягчэй распаліць у ім людабойства, і чымся болей у чалавеку распаленае людабойства, тым прасцей яго яшчэ болей здзікавіць.
4) Процістаяць гэтаму дапаможа вера ў Бога як асабістае спасціжэнне Творчага Духу. Процістаянне сатане без веры ў Бога немагчымае; вера ў Бога як асабістае спасціжэнне мацуе і жывіць, увогуле, веру як такую – у сябе, у свае справы, у ідэі, у Беларусь, у людзей…; быў бы Рабінзон на шляху няверства, ён бы не толькі не ўладзіў сваю выспу, а наўрад ці на яе патрапіў пасля караблепатопу; спасціжэнне сусвеціцы праз сябе, праз сваю свабодную душу, праз свае ўласныя пошукі і пакуты – беларускі шлях; калі бог не твой, калі ён не ў табе, дык ён не можа быць Богам, – тады ён – проста прырода, проста фізічны закон у ёй і проста фятыш у акамелае, напаўуцямнае культурацывілізацыі. І добра адчуваючы гэтае, сатана ўзяўся за культывацыю ідалахрыстыянства і даволі паспяхова, – дарма што грамада ў нас збольшага атаістычная і не ўсялякі добра памятае, якім пальцам і якой рукою хрысціцца; прыгадваецца, аб пары празідэнцкіх выбараў ці дзесьці адразу па-за ёю плюгавы ўмільна прызнаваўся: маўляў, ралігію я ўважаю і ў бога веру, патаму што, там што-та есць, но вот крысціцца не магу – как-та рука сама не падымаеца…; у часе выбарнае кампаніі плюгавы ў сваіх прамовах сыпаў імем нашага Пана цераз слова, кляўся і бажыўся, і з Бібліі вядома, што заракацца – гэта ад лукавага, – чорцік жа божкаў штослова як толькі язык не адсох, і было ўражанне, што імя нашага Пана для яго, як “бляць” для гружчыка; у гэтае сувязі дастаткова прыгадаць, як нямецкія фашысты ладна пакарысталі ў часе Другое Сусветнае вайны з імя Бога; сёння ў хаце з радыякропкі дужа смярдзіць гэтым фашыстоўскім карыстаннем са святога – прычым смярдзіць ад тых, каму ці верыць у Бога, ці ксціцца дуляю, ці валіць кучу на алтары – усё адно; культ веры падаецца спрошчана, зноў жа, з мэтаю абудзіць прымітыўныя рафлексіі, абудзіць у людзях сляпую статкавасць заместа душаглыбежы; яны далдоняць пра саборнасць, а ў думцы маюць разбудзіць натоўпнасць, і будзяць; яны, ладзячы на Беларусі крывавы баль і расстрэльваючы ў падвале валасатаю рукою, гамоняць пра хрыстыянскія запаветы знаўна і важна, як пра ўраджай цыбулі з градкі на сваім лецішчы, і гэтае іхняе знаццё мусіць замяніць чалавеку ягонае спасціжэнне запаветаў, і замяняе; гэтак жа і з праваслаўем, унікальнаю старажытнаю культураю, якую раскрыць у сабе, спасцігнуць і пражыць сабою ў нас яшчэ наперадзе, – праваслаўе яны карыстаюць з мэтаў не спасціжэння Бога, а дзеля збязбожання, асатанення людзей; у імя праваслаўнага брацтва яны клічуць народ на ратны подзвіг і гатовыя хоць сёння выкаціць кішкі якомусь няверніку ў іхнія забабоны; яно і ёсць забабоны, якія прымітыўна імітуюць веру і якія, згадаўшы дзядулю Карла Маркса, можна назваць народным вопіям; сатане выгоднае сляпое статкападпарадкаванне ідалу заместа духовага спасціжэння Бога – ці іначай, вычування Боскае прасвяды, – выгоднае цемрашальства заместа веры, выгоднае абалваненне, фанатызм і спустошанасць асобы заместа ейнае духанапоўненасці; і ў гэтым ёсць бязмежжа паканання нас сатанізмам: чымся больш ацемраны, абалванены чалавек, тым лягчэй выклікаць у ім цемрашальства, і чымся болей чалавек унураны ў цемрашальства, тым болей яго можна ацямрыць і абалваніць.
5) Мастацкаю духатворчасцю беларус процістаіць і будзе процістаяць сатане; мастацкая духатворчасць бо і нарадзіла Беларусь; і беларушчына адпачатна палягае на мастацкае духатворчасці і жывіцца ёю: мы і сёння пішам, і будзем пісаць век сваю рабінзанаду і ўладжваць сваю выспу, якую самі ж для сябе і духавынайдзем; нашае тварэнне насуперак бытаванню акамелае рэчаіснасці – беларускія адмета і найвялікшая дадатнасць, якія дазваляюць нам вольна пераступаць праз нежывыя ўмоўнасці прадметасвету. Як вядома, прадметасветам гэтае нашае духавытварэнне выспы Беларусь не дужа віталася ані раней, ані зараз; прадметасвет яшчэ мог пагадзіцца з прадметнаю роляю Беларусі, намінатыўнаю, але заўсёды ён быў варожы сакральнае Беларусі, духатворчае; можна прыгадаць фізічную расправу над беларускімі мастакамі перад Другой Сусветнай вайною і ўсцяж да сярэдзіны пяцідзесятых, або прыгадаць уціск мастацтватворчасці ўсцяж да дзевяностых гадоў, калі творчасць мастакоў спрабавалі (і даволі вынікова) абмежаваць вузкімі рамкамі мёртвых ідаалагічных ды астатычных патрабаванняў і дзяржкантраліраваць гэтую творчасць, манапалізаваўшы права на публікацыю твораў; і сёння сатана бачыць найвялікшую небяспеку для сябе ў духатворчасці нашых мастакоў; яму выгадней, каб нас было як болей дыбільнаватых, малатворчых, а яшчэ лепей, недзеятворчых, і ўвогуле, каб нас было як меней; яму патрэбнае імітацыйнае мастацтва, намінатыўна-, але не сакральнабеларускае; беларускую сутнасць ён спрабуе падмяніць беларускаю знешнасцю, беларускае мастацтва ператварыць у астрадныя спеўкі пра “девушек в национальных костюмах” з каромыслам, беларускіх мастакоў ў паліт’інфарматараў ягонага аграпрамысловага комплексу; таму ён сёння і прылашчвае паслухмяных – дыбільнаватых або са спрытам,– і заціскае творчых; той самы “Першацвет” з адбітымі ныркамі – відавочны прыклад; цкаванне нашых слынных мастакоў – таксама відавочнае цверджанне; абмежаванне самавыдавецкіх накладаў і, увогуле, усялякія выдавецкія перапоны – гэтакжа сведчанне ўвачавідкі; пагром нацыянальнае школы і знішчэнне на ўсіх узроўнях беларускае мовы – хітры сатаніскі план знішчэння мастацкае духатворчасці: чарцюган разумее, што ў гэтае духатворчасці важная не толькі самая духадзея творцы, але і творчасць саўдзельніка мастацтва, таго ж чытача, напрыклад, і ён ставіць на мэце як мага вузей замежыць кола саўдзельнікаў беларускае духадзеі і як мага хутчэй пазбыцца гэтага кола; ён ненавідзіць творчасць, як можа ненавідзіць яе разбуральнік; і ў тым хітрая сатаніская пазамежавымыкальнасць: забіваючы ў душы творчасць, лягчэй ператвараць чалавека ў прадмет з’явы, у механічнага спадобніка жыцця, і, ператвараючы чалавека ў спадобніка жыцця, лягчэй забіваць у душы творчасць.
Думаю, што вышэйназваныя д’яблакульты – вялікая выдатнасць і вялікі беларускі шанец у тым разе, калі мы разумеем гэтую д’яблакультавасць, мераемся яе агораць і спасцігаем ды ўрэчаісніваем-культывуем у сабе сабою праз сябе спадчыну нашага неўміручага мастака Данілы; ніхто ж не абяцаў Рабінзону, што будзе лёгка яму на ягонай выспе; і акурат цяжкасці перад Духам сведчаць пра веліч Духу і з’яўляюцца прычынаю для духатворчасці, калі ж лёгкасці сведчаць пра адваротнае – духазаняпад.
Апошнім часам у мяне набралася цяжкасцяў як падняць і панесці – прыйшла вясна (сапраўднае “гора”-гора!) прама ў душу і ў агарод, і ў лес, і на Нёман, і ў зневітаміненыя мазгі, і цяпер пішыцца з рыпам таму, што гультаіцца і проста думаеца марудна, бо ў галаве весна, ды не вечна; вядома, што гэтае я ўважаю за прычыну для працы; напісаў некалькі рацэнзіяў для свайго сшытку (у тым ліку на Віцьбічаву кніжку і на “Архіўную”) і збіраюся напісаць яшчэ некалькі (з Уладзям Арловым усё ніяк пуцявіны не сумежацца пасля прам’еры “Сэксу па перапісцы”, але ўсё ж мабыць у хуткім часе сыйдуцца – ён і Валянціна Аксак маюца прыехаць да мяне ў Масты, дык спадзяюся на новыя кніжкі; збіраюся сесці за рацэнзію на “Зімовыя сны” Вінцэся Мудрова, што нядаўна выдала ТВЛ – кніжка цудоўная і рэдкая, бо таленавітая, і ўнікальная, бо Мудрова, і Алесь Аркуш параіў мне напісаць рацэнзію і даслаць яе Лявону Юрэвічу ў Наваёрак для “Беларуса”; дык я маю намер напісаць і даслаць, мо’ і сапраўды прыдасца, – я ж, апрача ўсяго, дбаю яшчэ і пра свой “Маленькі сшытак”); нарэшце дапісаў апавяданне “7-45”, якое рабіць пачаў нават і не ўспомню ў якім годзе – год ці два таму назад, – і ўсей час сядзела яно ўва мне стрэмкаю, ажно цяпер, як выдраў з сябе, дык пачуўся лягчэй, не баліць; мала застаецца напісаць п’есу “Ампутацыя міндалінаў” – усё не збяру сілаў і часу на некалькі завяршальных працаднёў; гэта дзвюдзейная перасмеўка, пра беспадобныя хірургічныя апярацыі ХХ стагоддзя; надумаў скарыстацца са старажытнага драматургічнага і таатральнага досведу, які яшчэ аб старажытнагрэцкіх часох змушаў мужыкоў качацца жыватом ад смеху пры злосным выглядзе скуранога фалу; аднак пры ўсёй далікатнасці тэмы, пастараўся не парушыць гэтую далікатнасць – ва ўсялякім разе, пэўныя скабрознасці, без якіх тут не абыдзешся, ёсць хутчэй за ўсё грубасць, але не пахабнасць; прынамсі мне здаецца, што я змог і змагу надаль не патрапіць у тую плынь, што распаўсюдзілася апошнім часам на Беларусі і яшчэ па інэрцыі зрэдку лічыцца дасягненнем – літаратура між соц і пост, тое, што Алесь Камоцкі трапна назваў поцраалізмам; проста захацелася пахахміць вакол нашага карэння, каб было без паталогіі і з глыбінёю ў падтэксце; а ўвогуле, паспрабую, калі атрымаецца, не брацца больш за п’есы хаця б год ці два – бо за працаю для “кагосьці” шмат не пішыцца “свайго”, хаця той “кагосьці”, напэўна, настолькі “свой” чалавек, што гэтае, па ўсім відаць, я, – часам хочацца памаргіналіць не толькі ў дачыненні да бітых гасцінцаў беларускае літаратуры, але і літаратуры свае собскае. Развітваюся са шчырымі пажаданнямі падарожжаў па невядомых сцежках, – акурат яны па часе робяцца галоўнымі і, калі старыя дарогі выбіваюцца, зарастаюць ды паміраюць, гэтыя працягваюць шлях, пераўтвараючыся ў яго.З павагаю
Л. Вашко
Масты-Менск-Масты, 2 траўня, 1999 г.
Шаноўны Лявон, добры дзень!
Дзякуй за “Камэнтары”, і за газеты, і за ліст, атрыманыя з ласкі спадарыні Юліі Пяпловай; геапалітычныя метамарфозы, праз якія наваёркаўскі досыл прыходзіць у Масты з Менску спасобіў мяне на тое, каб, быўшы ў Мастох, паспрабаваць прыпаштарыць досыл у Бруклін з Наваёрку, – нашыя хлопцы маюцца там быць, і яны заручыліся дапамагчы спрасціць геаграфію, пратыкнуўшы дзюрку ў сусвеце, дык і перадаю з гэтай нагодаю “мудрасны” з аўтографам Вінцэся [Мудрова] (Алесь [Аркуш] “не даўмеўся” даслаць кніжку, бо таксама паспадзяваўся на гэтую магчымасць пусціць досыл нацянькі); ёсць у мяне ў кнігазборы некалькі ранейшых тэвээлаўскіх кніжкаў, якія, не гледзячы на тое, што, па ўсім відаць, даўно вядомыя ў Наваёрку, усё адно не будуць там лішнія, – кладу і іх у пакунак, на Беларусі бо я іх сабе, спадзяюся, знайду (асабліва мне падабаецца Людкі Сільновай “Рысасловы” – не гэтак вершы, як самая ідэя словамалявання; на гэткаю ідэю я ўжо даўно захварэў па-свойму, не паэтна, каб дужа, а дужа празаічна і, чую, наўрад калі адскараскаюся); магчыма, атрымаецца перадаць кніжку Алеся Камоцкага (я прасіў яго падпісаць для Цябе ягоныя зборнік паэзіі “Спроба ісці па расе” і лазерную кружэлку з песнямі – гэтае ўсё недзяржаўнага гатунку і да таго ж вельмі высокага гарту), – а магчыма, і не атрымаецца, усё бо будзе залежыць ад спрыяльнага збегу акалічнасцяў, бо, па шчырасці, пішу гэты ліст, а яшчэ конча не дамовіўся аб перадачы, ніяк не магу вылавіць, каго трэба; урэшце ўсё роўна дойдзе, – проста хочацца, каб усё і адразу. Увогуле, загаварыўшы пра геапалітычныя метамарфозы, мне ўяўляецца сусветараспаўсюджанне Беларусі на прыкладзе Мастоўскага сусветапашырэння; Масты, іхняя атмасфера не сканчаюцца на мяжы дарожнага ўказальніка, а як бы працягваюцца і па-за межамі гэтага ўказальніка разам з вандраваннем месцічаў: да прыкладу, патрапіць мастаўчук п’яны ў зубы наваёркаўскае паліцыі або завядзе раманс з якойсь тамтэйшай весялушкай Мэры, дык гэтае адразу ж робіцца вядомым у Мастох, прычым, інфармацыя ідзе ў стакроць хутчэй і змястоўнее, як каб гэтае было тут; Масты, застаючыся горадам над Нёмнам, працягваюца ў Амерыцы сваімі нязменнымі традыцыямі, пры гэтым традыцыі тыя як бы новаажыўленыя праз выпрабаванне на трываласць; гэтак жа і з беларушчынаю: яна не гіне, яна працягваецца па-за бацькаўшчынаю самою ж бацькаўшчынаю і вяртаецца назад стакроць’уздужэлай ідэяю, тымі ж самымі “Камэнтарамі”; плюс да ўсяго беларусам трэба прагматычна распрацаваць шляхі ўрэчаіснення ідэі беларуска-
га сусветапашырэння як узмацнення самае сябе дзеля далейшага беларускага сусветапашырэння дзеля мацнейшага ўзмацнення самае сябе…; вядома, лепшая пара дазволіць нам гэты прагматызм – усё бывае пакрысе: і не ўсё адразу.
Вельмі хочацца выдавіць з сябе што-небудзь пра даманізм; гэтае мяне вельмі хвалюе і цягне на задуменне: што ёсць злыдуховасць і наколькі яно ёсць злы- , і наколькі яно ёсць -духовасць?; магчыма, пра гэтае, ці пра тое, што дзесь каля яго мая п’еса “Эпас, лірыка і драма…”; магчыма, я пра гэтае яшчэ не пісаў і наўрад калі напішу – наяўнасць словаў пра яго яшчэ не ёсць выясненне гэтага: калі яно ёсць бездух ці процідух, дык наколькі правадзейна казаць пра духовае спасціжэнне яго; цалкам верагодна, што духовае спасціжэнне яго ёсць немагчымасць гэтага спасціжэння, спасціжэнне бездуха бо ёсць знедухаўленне, – хаця і гэта даволі хісткая тэза; цалкам верагодна, што асабісты жыццёвы досвед у дадзеным выпадку куды больш важны, чымся разумаванне пра яго, і ампірычны шлях у любым выпадку мусіць засведчыць або ягодуховасць, або ягопроцідуховасць, або ягоадсутнасць па сканчэнні фізічнага жыцця чалавека; ва ўсялякім разе, жыццё не перашкаджае нам разважаць пра гэтае, і чымся болей (глыбей і далей) жывеш, тым большы маеш шанец на думнапраўдаванне думнападману паводле гэтага; таму пажывем яшчэ ды падумаем ды папішам; стрымлівае мае разляганні наконт гэтага і непрачытаныя “Камэнтары”, якія я сёння атрымаў і адно пагартаў у прадчуванні смачных вечароў, – і дэманы Святаслава Каўша ды чарты Янкі Юхнаўца, чую, добра развярэдзяць прагу майго розумапаядання таго, хто ён; урэшце заклікае мяне на ашчаду ў думках і словах тая ж самая дзюрка ў часе і абсягу, адзін з найгалоўнейшых законаў якой крыецца ў тым, што ў яе трэба сваечасова (у дадзеным выпадку вельмі хутка) праскочыць, – дык вось я і шчырую пакаротцы, каб паспець узаўтра перадаць гэты свой ліст паязджанам.
На развітанне прапаную ў адчастунак колькі словаў, якія вылавіў у галаве свайго алектрадумніка; у мяне, увогуле, не сказаць, каб вялікая калекцыя, але даволі прыстойная; аднак уся яна ў растрэсеным стане і раскатурханая па сшытках, блакнотах, картках, асобных аркушох, абрыўках паперы, а ў кампутары дык нягуста – некалькі выпадковых нотаў-адгукаў; дык я іх і скідваю ў допіс – няхай граюць; нейкага прынцыповага наўмысу ў падборы словаў у мяне няма: спадабалася, легла на душу пры чытве ці ў размове з кімсь – запісваю; гэтае ў мяне яшчэ здаўна – ад Караткевічавых раманаў і Ўладзевай [Арлова] “Шыпшыны” – і без ніякага практычнага сэнсу: проста, каб напіцца да страты прытомнасці; або надыхацца вечнасцю “за бясплатна”.
АБЛІВАКА ж. і м. Залева, дождж. Пацяплела, зноў увечары аблівака будзе.
АДБАЯРЫЦЬ зак. Быць пэўны час без справы, хварэючы, нiчога не робячы. Як захварэла, дык тры днi адбаярыла.
БАГАТЫРКА ж. Асоба жаночага полу, у якой вядуцца грошы, багатая. Няхай грошы забярэ назад – багатырка знайшлася (з іроніяй).
ЖРАЦЬ ЯК У БОЧКУ. Шмат з’ядаць. Кот жарэ мяса як у бочку, анiяк не наесца.
ЗАПЯЦЕЛIЦЦА зав. Засiлiцца, задушыцца, павесiцца. Каб ён запяцелiўся!
ЛАПАЦЬ незав. Лавіць. Пайду куры лапаць. (Даліняны, Шчучынскі раён.)
ЛАТАЧОК м. Прыстасаванне для адводу вадкасцi, латок. Зрабiў латачок, праз якi пускаў гарэлку. (Пра самагонны апарат.)
ЛАХАРДЗIКI у адз. л. не сустракаў. Ласунак, смачная або дарагая ежа; прысмакi. Лахардзiкамi ката не кармi, няхай не прывыкае да гэткае ежы.
НАДУКАВАЦЦА зак. Навумiцца; навучыцца. Пакуль надукуецца на кампутары рабiць, дык час пройдзе.
ПОДКЛАДЗЬ ж. Нешта пакiнутае для кагосьцi неўпрыкметку, нябачна для яго. Быў дзядзька, табе подкладзь пакiнуў, пакуль цябе не было. Цi бачыў?
ПРЫКАПАЦЬ(зав.) Прыахаіць, злёгку прыбраць у памяшканні, надаўшы яму збольшага чысты, апратаны выгляд. Вазьмі ў сваім пакоі прыкапай.
ПУШЧАЦЬ незав. Разводзіць, гадаваць. Больш не будзем куры пушчаць. (Даліняны, Шчучынскі раён.)
ПЯЧКУР м. Той, хто кладзе печы, пячнiк. Каб гэтаму пячкуру зрабiлася нядобра з ягонай работаю.
РАССМЕЛIЦЦА зак. Паспрабаваўшы раз, наважыцца нешта рабiць надалей; наважыцца, насмелiцца. Рассмелiўшыся, цяпер магу прадаваць на кiрмашы хоць кожны дзень; цяжка было першы раз рассмелiцца.
СЯРЫ, БЯРЫ I ЛОБ МАЖ. Выраз пра тое, што iснуецца ў вялiкае колькасцi; вельмi шмат працы, запарка, жыццёвыя цяжкасцi. Не чапляйся да яго з просьбамi, у яго бо самога справаў сяры, бяры i лоб маж – раздзiраецца на часткi.
ТАЛАН м. Доля, лёс. Талан у яе такi: не шанцуе ў свеце.
УКАЛУПІЦЬ зав. Калупнуць. Цеста гэтак засохла, што не ўкалупіш.
УКАЦIЦЬ (ЗАКАЦIЦЬ) зав. У значэннi ўсадзiць зарад, улупiць у ш.-н. Тры кулi (шроцiны) у зад укацiлi – гэтак трапiлi са стрэльбы ў тыл.
УРАЖЫНА аг. Поскудзь, чалавек, якi робiць iншым усялякае гадства; чалавек з бяспутным жыццём; чалавек з дрэннаю рапутацыяй, недарэка. Уражына, усё жыццё знявечыў блiзкiм людзям. Прыгадваецца А. Абуховiч: “Па прыязнi ён мне кажа: надаела жыццё ўража”.
УСКАЛУПІЦЬ зав. Длубаючы, калупаючы ўзадраць штось. Цеста старое ў дзежцы ўскалупіла, дык курам выкіну.
УСЦЕРАГАЦЦА зав. Сцерагчыся, берагчыся. Не ўсцерагаецца, апранаецца лёгка ў холад,– каб не захварэў.
ХАРАШЫЦЦА незак. 1) У захапленнi бавiць час з к.-н. або з ч.-н. Усю ноч з кампутарам харашыўся. 2) Прыхарошвацца, прыгожа прыбiрацца. Харашыцца перад люстэркам – мабыць збiраецца недзе.
ХРАПКА ж. Качарэжка капусты. На, вазьмi храпку з’еш.
ЦЫБЛАСТЫ прым.. Даўгi i хударлявы. Прыходзiў па абедзе гэты, цыбласты.
словы Янкі Купалы
ВЕСЯЛУШКА ж. Апітэт да той, хто весяліць, абнадзейвае, радуе. Думкі, думкі-весялушкі! Скуль вы узяліся…
ГУБАЙ ЗАСМЯЯЦЦА. Засмяяцца весела, захапляльна, спакусліва. Кожны хлопец аж трасецца, вокам не міргне, а як губай засмяецца (удава) – доўга не засне.
ЗАСТАВА ж. Заклад, пакінутыя рэчы замест пазычаных грошай. У карчму загоне (бясхлеб’е) на гора-забаву, кажушок, бравэрку даць скажа ў заставу. Аддаць у заставу.
ЛЮБІЗНІК м. (гл. любчык) Зёлка, якая ўжываецца ў ежы як духмяная прыправа; абуджае полавае жаданне; адпавядае украінскае назве любістык. І любчыку нават дасць вам пад сакрэтам…ды наўча, як зводзіць любізнічкам гэтым.
ЛЮБЧЫК м. 1.Тое ж, што і любізнік. 2. Можа быць кожны сродак, які ўзбуджае полавую хоць.
НАДЗЯВАЦЬ ЖЫВОТ. У значэнні наядацца. Бульбай з праснаком надзяе жывот.
ПАСЛАЦЬ НА ЛЕС СУХІ. Паслаць кудысь падалей, прэч. Усё б на лес сухі паслаў.
ЦУДЗІЦЬ незав. Заварожваць. Са сну будзяць (людзі з паходнямі), душу цудзяць надзеяй старой.
словы Івана Насовіча
ЗРОНЕВАЦЬ незав. 1) Заўчаснае нараджэнне нежывога дзіця. Гэтая жанчына зронівае ужо некалькі разоў. 2) Губляць, траціць, раняць. Часам зроніш рэч, дый зусім страціш.
ЗРУГА ж. Знявага. Зрабілі зругу над хлопцам.
ЗРУГАННЕ н. Блюзнерскія адносіны да чагось. Зруганне над хлебам.
ЗРУПІЛА зав. Закарцела, вельмі моцна захацелася. Зрупіла яму ехаць ноччу.
ЗРУЧАЕЦЦА незав. Выпадае, спрыяе чыму-н. Не зручаецца аніяк заехаць да цябе.
Жадаю мора, каб піць, і бясконцасці, каб дыхаць. Усяго добрага.
Л. Вашко.
Масты, 18 траўня, 1999.
Шаноўны Лявон!
Дасылаю наўздагон адпраўленым кніжкам два асобнікі “Спробы ісці па расе”; нажаль паабяцанае лазарнае кружэлкі пакуль што выслаць не выпадае з прычыны тахнічнае – нейкія хібы ў жыгалу-пісальніку “глушаць” беларускія спевы. Нарэшце разбратаўся з “Ампутацыяю міндалінаў” – неяк не кляпалася пры тым, што ўсё даўно было ўжо адкляпанае ў галаве, але ж адужаў сваё лянотнае сала, і п’еса атрымалася, здаецца, смачная, хоць і не шкадаваў перцу, – і цяпер з лёгкаю душою збіраюся заесці гэтую страву рацэнзіямі: кніжак набралася поўная торба – важу з Мастоў да Менску і адваротам ды сядаю прыхапамі пры сваім зынваліджаным кампутары, – і найперш чакаюць “Камэнтары” ды “мудрасны” (нібыта ў шостым нумары “Калосься” выйшлі мае рацэнзіі на “Архіўную кнігу” і на “Антыбальшавісцкія паўстанні”); не гэтак ад самой свабоды, як ад пачуцця пасляп’есавызваленасці забыўся на нешта дужа важнае, што таксама мушу зрабіць першачаргова, – увогуле, з усіх бакоў абрастаю шматлікімі і, з пункту гледжання філасоўскага, не дужа важнымі справамі (дача, агарод, газіфікацыя, рамонт машыны, уладжванне кватэры, пошук кватарантаў, сплочванне даўгоў за алектраанэргію, мыццё шкарпэтак... дый іншае антыгультайства – і ўсё гэтае знянацку, як вайна), якія тым не менш уладна і хціва завалодваюць сапраўднай, наканаванай мне Першапачатковасцю, – карацей, усё не сяду за вёрстку “Маленькага сшытку”, адно прымерваюся да яго, падступаюся: матэрыялу набралася гара, і ніяк не вызначуся пэўна, што паставіць у першы выпуск, а што пакінуць на наступныя... Хочацца збегчы ў літаратурную меку Тундру – тамака зіма даўгая, а лета кароткае, і можна пісаць запоем, не баючыся летняга перакалоту і нахабнае акупацыі Першапачатковасці другаснымі справамі... Даруй, што спяшаюся ды пішу пакаротцы – зноўку намацалая дзюрка ў сусвеце, і хачу паспець у яе праскочыць. Апошнім часам навакол адбылося шмат усяго такога, пра што хочацца не маўчаць доўга і ўпарта, але – за іншым разам, без спеху, пераварыўшы... Усяго добрага. Бывай.
Лявон Вашко
Масты, 7 чэрвеня, 1999 г.
Добры дзень, Лявон!
З прычыны зданкавасці нашага сусвету і нашага жыцця часцяком тое, што мы ўважаем дзюркаю, ёсць проста шчыліна, а тое, што здаецца нам шчылінаю, увогуле, ці ёсць, – падарожжа да Наваёрку тых, на каго меў спадзевы як на ганцоў, адтармінавалася, і я кладу-дадаю ў пакунак рацэнзію на мудрыя рэчы і гэты допіс (маю спадзевы, што Ты атрымаў “Зімовыя сны” Вінцэся Мудрова, якія я перадаваў праз мастоўскіх людзей, што адбылі да Наваёрку пры канцы траўня).
Дэманазахваляванасць літаратуры як такой (і міта таксама, і мітазнаўства, і філасофіі…), сапраўды, трапна сімвалізуецца культураколам вакол мітасэрца – у часы нават самыя “цвярозыя”, процімістычныя культура (літаратура) усё адно жывілася з мітасэрцабою, і самое зацятае адмаўленне звыш- ці паістотнага ўважала на немагчымасць спрэчнікаў пакінуць межы зачараванага кола – міт усё адно заставаўся цэнтрам калаўроту; сама ж першададзенасць міта, ягоная беспадстаўнасць і разам з тым парадаксальная абавязковасць у культураруху радзілі ягоную адпачатнасць-самапраўднасць як абсалютнае веды, – “касмаганічны міт адказвае не толькі на пытанне “як было”, але і “як ёсць”, бо касмагонія не належыць мінуўшчыне, а працінае сабою ўсю рэчаіснасць”, – і значыць, наступнае, што трэба сказаць пасля гэтага: “міты змяшчалі сапраўднае веданне і хавалі яго ад неўтаямнічаных, бо яно небяспечнае перш за ўсё для саміх прафанаў – Істасць можа зламаць непадрыхтаванага, а можа проста схавацца ад яго, і той ніколі больш не выйдзе за межы марнасці пошукаў”, – і, значыць, будзе лагічна меркаваць пра святадзею мастацтва, пра ягонае ведавыяўленне: “бадай што кожны сапраўдны мастацкі твор можна назваць містэрыяй, бо ён патрабуе ведаў і валодання “таемнай” мовай” (дадам, валодання не толькі пісьменніка, але найперш і найгалоўней супісьменніка – чытача). Даруй, што пераказваю і цытую (“камэнтару”) Табе Твае думкі – проста вырашыў разагнацца, каб чарговым разам звярнуць увагу на сакральнае духатварэнне беларускае літаратуры насуперак духаспусташэнню; “чытанне – не столькі думанне, колькі: следма за чужымі думкасловамі”; сённяшнія беларускія руіны (зірнуў некалькі гадзінаў таму ў “Народную волю”, а ў ёй агаловак набраны старым знаёмым “новомосковским рубленым” ці чымсь накшталт яго: “З 1994 па 1999 год улады зачынілі каля 600 беларускіх школ. Знішчана сістэма дашкольных беларускамоўных устаноў.”) адно падкрэсліваюць-выяўляюць гэтае мастацкае шчыраванне – нашая літаратура ў гэтакім руінаакаленні пры ўсёй сваёй знешнеапрадмечанай наваколлем ролі найвыразней кажа святадухадзею; пачынаючы ад звычайных публіцыстычных прадказанняў (якія спраўдзіліся, спраўджаюцца і будуць спраўджацца) палітыкаў і сканчаючы таемнатэкстамі прыгожага пісьменства, беларуская літаратура містэрыць, жывазнакавытварае свой, новы тайнасвет, які ахоплівае чарадзействам усё большую колькасць людзей, які падпарадкоўвае сваёй магіі ўсё глыбейшыя духовыя нетры сусвеціцы і які жывазнакапрачытваецца-упісваецца ў святавыгукнутыя вобразы-знамёны; сакральнасць беларускае літаратуры-пісання патрабуе сакральнасці беларускае літаратуры-чытання, ці то ўтаямнічанасці творцаў, пра што гаворыцца ў “Камэнтарах”, іхняе ведаспоўненасці – у гэтым незвычайнасць беларускае літаратуры, непадобнасць да іншых, прынамсі вялікасуседніх літаратураў: пры абыклым, не сакральным, прачытанні беларускі мастацтватвор траціць святасэнс, ператвараючыся ў банальны, прымітыўны, нізкапробны тэкст, калі ж, увогуле, не ў бяссэнсіцу, і пры абыклым, не сакральным, напісанні беларускі мастацтватвор больш чым рызыкуе заняць найніжэйшае пласмо ў роднае літаратуры і быць “уратаваным” наступнікамі толькі ў выпадку сакральнага прачытання-новаадухаўлення; святадуховасцю і святазмыслам “тлумачыцца” тая фенаменальная акалічнасць, калі адзін невялічкі вершык навечна заносіць ягонага аўтара ў “спіс” беларускае вечнасці, у той час, калі ў велікасуседзяў, каб патрапіць у “пантаон” часцяком мала напісаць тамы. Самакаштоўнасць літаратурадзеі – у заўсёднае дзеі, творчасці; самаўмысл, што прысутнічае ў мастацтватворчасці, адказвае на пытанне, якое мастацтва заўсёды задае самое сабе: маўляў, дзеля чаго?… : маўляў, дзеля самога сябе; самапраўднасць самае мастацкае святадзеі і выяўляе ейную сусветаспасцігальнасць, жываведанне – вечную містэрыю духатворчасці, вечны рух-тварэнне напроці пустога спыну-выніку; і акурат з гэтае прычыны можна здагадвацца пра немагчымасць мітасмерці, пра немагчымаць ведастраты: страціць можна традыцыю, культуру, цывілізацыю, але не сам міт як веду – святатворчасць усё адно будзе ваколведна (мітасэрным кругаколам) праяўляцца калі не праз кабалістычны лёсалік, дык праз містэрыю лічбавання пры выліках траекторыі палёту на Марс, калі не праз танцаспевы з нагоды парадку зораў на небе і датаў у календары, дык праз святадраму рамэаджуллетнае “расшыфроўкі” гісторыярэчаіснасці, калі не праз таратушныя заклёны пры балванах, дык праз “Ой, бярозы ды сосны…” у сакральным выкананні хору ветэранаў… І вось я неяк падкараскаўся да пытання сатанізму, якое мяне дужа хвалюе і душыць і якое я імкнуўся намацаць у сабе хоць крыху ды выдушыць яго адтуль у адным з колешніх лістоў; прыналежнасць сатаны (дэманаў) да мітаведы і знаходжанне ў “сэрцы калаўрота” кажа на ягонае абавязковацантральнае месца ў літаратурамістэрыі-ведаспасціжэнні.
Літаратуразахваляванасць злыжнасцю як даманічнаю праяваю, такім чынам, невыпадковая і немінучая, бо сатанізм ёсць унутраная ўласцівасць чалавека, прыроды, з’явы (“кожны носіць свайго дэмана ў сабе”), і паколькі літаратура творыцца чалавекапрыродна і чалавеказ’яўна, яна наканава пішыцца і прачытваецца як богадаманічны твор (у дадзеным выпадку даманічнасць я разумею, прыкладна, у хрыстыянскім значэнні гэтага слова, як злыдуховасць, сатаніская праява, хаця, вядома, можна даманічнасць разглядаць і як нейкую духазбянтэжанасць, неўяснёную розумна жарсць); богадаманізм можна ўявіць праз прыклад спасціжэння традыцыйных маральных азнакаў дабра і зла: літаратурнае дабраванне ёсць процістаянне злыжнасці, літаратурны шлях-спасціжэнне зла (злыжнасць) ёсць шляхаспасціжэнне дабра (зло “памножанае” на зло – злоспасціжэнне праз зло – дае дабро, і, значыць, адбыў зла ёсць дабро) – ці, іначай кажучы, спасцігаючы зло, мы набліжаемся да дабра ў той час, калі, спасцігаючы дабро, мы аддаляемся ад зла; і значыць, мастацкую творчасць можна ўявіць як заўсёднае набліжэнне да дабра і немагчымасць аддалення ад яго, а сатанізм можна вызначыць як даструктыўную частку канструктыўнага, як хібную частку суцэльнагармоніі, якая ўраўнаважвае гэтую гармонію, дапаўняе яе, угармоньвае сваім процігарманізмам; у адоймах бога, сатанізм пры сваёй процібожнасці ёсць боская праява: тое, што ёсць сатанізм і процібожнасць – унутрычастковасць бога, і, значыць, бог мае ў сабе процібожнасць як боскасць і, богапраяўляючыся ў свеце кажа ў гэтае знешнебогапраяве свой сатанізм-унутрычастковасць; у адоймах духу станізм ёсць процідух, які з’яўляецца часткаю духу; у адоймах веды сатанізм можна разглядаць як проціведу, якая ўнутрычасткова, ведапрадвызначана існуе ў ёй даструкцыю знешняведдзя; у адоймах ісціны існуе ейная ваяўнічая проціпастава-аблуда, якая, з’яўляючыся ісціначастковасцю, ісцінаборна дапаўняе ісціну; у адоймах дабра сатанізм ёсць процідабро, зло, якое, з’яўляючыся часткаю дабра процістаіць яму…
Калі падыходзіць да падобнае богадаманічнае “мадэлі” з прымерам маралі, дык свет можна разглядаць як заўсёднае набліжэнне да дабра праз вычуванне ў самім сабе адпачатнае віны, якая ўаднараззі ёсць два вельмі тоесныя між сябе і аднак разрозныя паняцці: абсалютная віна – усёвіна (прадвызначанасць, наканаванасць) – і ганьбавіна (асабістая адказнасць за наканаванне); іначай, адпачатнаўвінавачанасць прадугледжвае быццё ў віне-наканаванасці, якая разам з тым мае адбітак ганьбы і кліча на пераадоленне гэтае ганьбы: у розных мітах і ралігіях ганьбавінне часта персаніфікуецца і падаецца як першародная загана, грэх; хрыстыянскі культ сплаты першароднага граху, як вядома, заснаваны на маральнае адказнасці ўсяе чалавечае перароды за ўчынак Адама ды Евы, і адказнасць гэтая прадугледжвае выкупленне граху, ягонае вінапераадоленне; разам з тым ганьбавіны можна прымерыць да свету і больш шырока – увогуле да ўсіх законаў рэчаіснасці: нябёсныя бегі планетаў ёсць пераадоленне законавіння, паводле якога яны вымушаныя пакорліва мкнуць па крузе і разам з тым вымушаныя вырывацца з кола, пераадольваць наканаваны змус; паводле гэткага ж закону вада “мусіць” быць мокрай, хаця ёй сто гадоў гэтае не трэба, вакуум “мусіць” быць пустым, акунь “мусіць” трапляць у юшку…– на ўсім ляжыць адбітак фізічнае вінаватасці, якая адбываючыся як даструкцыя той ці іншай з’явы, разам з тым дапаўняе гэтую з’яву, адкрывае ў ёй магчымасць унутранага пераадолення віны ў знешненаканаваным пакаранні віною: імкненне лётаць прамей, быць цвярдзей або радзей, плаваць жвавей або глыбчэй, або пырхаць заместа, каб плаваць, або на самы апошні выпадак мець як болей касцей, каб імі задушыўся якісь акунёвы канібал…
На ўзроўні азатырычнага вычування ўсёвіна – глабальнае прасякненне ўсясвету віною – ачуваецца-выясняецца праз сімвалізацыю здарэнняў, праз жывую вобразатворчасць; гэтае ўсё тое ж мітасарцаванне (толькі ўжо не літаратуры, а самога жыцця, калі жыццё выяўляецца як паслялітаратура і паслякультура і ўпісваецца ў іхнюю тайнамову), праз якое самая рэчаіснасць пераўтвараецца ў містэрыю, “пішыцца” і “прачытваецца” праз падзеі-сімвалы; віна, выяўленая ў містэрыі жыцця як знатамка, сімвалізуе богадаманічную праяву, адпаведную часу, грамадству, культуры, у якіх яна адбываецца; гэтае дужа выяўна паказваюць трагедыі; напрыклад, нядаўні расстрэл у Злучаных Штатах школьнікамі сваех аднакласнікаў сатанасімвалізуе акурат амерыканскую трагедыю і ганьбавіны сённяшняе Амерыкі – абсалютная віна часу, грамадства і культуры сканцантраваная ў пагібелі нявінных ахвяраў. Нявіннасць (цяжар першавіны, не выяўлены яскрава праз жыццё як ганьба, сорам) ахвяры – неадоймнасць сатанадзеі, тайнічая мовадзея ганьбавінаў праз наймацнейшае раскрыццё-сімвалізацыю ўсёвіны; можна прыводзіць безліч прыкладаў катастрофаў-сімвалаў, якія ў сваёй жудаснай жывамістэрыі забіралі на той свет сотні і тысячы невінотнікаў: “Тытанік”, Хірасіма, Чарнобыль, Пампеі, Сусветны затоп…
Гэтак жа нядаўняе задушэнне людзей імі ж у Менску на Троіцу, калі, уцякаючы ад дажджу, натоўп пайшоў “сам па сабе” і затаптаў больш як паўсотні невінотнікаў, раскрывае нам акурат беларускія сатанію і ганьбавіны – бяда гэтая па сваёй містычнасці і тайназнакавасці, верагодна, пераўзыходзіць выпадкі куды больш багатыя на жывакос. Мне заўсёды карціць даць назву, як апавяданню, нечаму фенамянальнаму, выразнаадбыўнаму і з’сюжэтаванаму ў жыцці; менскае чалавекапанішчэнне я бы назваў-вызначыў “Сціжмабой” (не пашкодзіла бы “мець” у загалоўку і словы сатанізм і заатахнія). Казка гэтая пра тое, як спрошчаныя рафлексы статку робяцца галоўным законам жыцця, заўладарваюць жыццём, знедухаўляючы яго. Статкавы момант прысутнічае ў кожным грамадстве, і ў хвіліны духовае морачы ён бессансоўна апаноўвае людзямі; можна прыгадаць канец васьмідзесятых і пачатак дзевяностых гадоў на Беларусі – бээнэфаўскія мітынгі, якія людскавалі поўна менскія плошчы і якія пры ўсёй сваёй высокаідэйнае скіраванасці, няхай не ў жудасных формах (але амаль што), ды праяўлялі ў сціжме ейную спрошчанарафляксійнасць; ва ўсялякім разе, я, памятаю, чуў у сабе спустошанасць пасля далучынаў да ідэйнага статку, і ўрэшце кінуў гэтую справу і занядбаў яе ды пайшоў па гонях адзінцом, і пакуль нашыя быкі гурмою душыліся па выходных днёх за ідэю, я з пэўным, не вялікім, але поспехам, памяркоўна і па-беларуску, будаваў сабе лецішча на карысць сваёй Бацькаўшчыне (да таго жа шкада было свае зубы – яны ў мяне рэдкія, і шмат паўстаўляных); спадзяюся, што мая непрысутнасць на тараадорскім майдане ў якасці бугая не дужа нашкодзіла Бацькаўшчыне, бо хутка высветлілася: тое, што лічыцца дадатнасцю, яно ж і хібіць, і хутчэй за ўсё, прычына выроду мітынговае актыўнасці людзей – якраз у пачуцці спустошанасці, марнасці, што ўзнікае пасля статкавання; і бяда ў тым, што жыццё пакуль так і не дазволіла беларусам цывільных формаў ідэйных выяўленняў, якія б маглі напоўніць пустоту, даць магчымасць адчуць у сабе сваю глыбежу. (Дэман-жарсць Масея Сяднёва, як, зрэшты, шмат каго з беларусаў, праз які ўзнікае крыўда на сабе падобных праз неатрыманыя “справядлівыя” ўзнагароды ў якасці помнікаў, лаўраў, прэміяў ці хаця б звычайнае ўвагі-удзячнасці з боку абывацеля і проста літсаўдзельніка, можна вытлумачыць таксама і беларусастаткавасцю, якая падсвядома, спрошчанарафляксійна наўмысляе задушыць у асобніку асобу; і імкненне “ў натхнёным адзіноцтве зноў вас абмінуць і не спыняцца” – гэта, хай часам і сцярвозная, але даволі неблагая рыса, натуральнае процістаянне сціжме адкрыццём у сабе вольнага абсягу, унутранае глыбежы, “натхнёнага адзіноцтва” напроці бяздухае статкавасці; пры ўсёй малаколькаснасці дзеючых асобаў традыцыйнае беларускае самаедства ўзнікае праз абмежаванасць прасторы, праз тое, што ўсе “спыняюцца” і ніхто не “мае” адзіноты, праз тое, што парадныя дзверы да свабоды не адчыняе лёс, а задні праход на волю хоць і заўждыадкрыты, але ўяўляе з сябе дужа сціслую шчыліну, у якую вельмі нялёгка прашчаміцца, асабліва без мыла, і пошук свабоды і волі ў самім сабе – цяжкая, але ўратоўная наканаванасць, якая мусіць насуперак знешняе сцярвознае сцясноце абуджаць у чалавеку чалавека і бараніць яго ад прымітыўнага жадання ў ліку ўсіх, натоўпам пайсці адзін цераз аднаго вонкі праз вузкае дупло; імкненне ад агульнага да індывідуальнага добра заўважаецца ў беларускай літаратуры адразу ж па ейным шырокім узнікненні, ужо ў “Нашай ніве” – памкненні да чыстае красы, да непадобнасці аўтара на літаратурную гушчу вытвараюць беларускую літаратурную астэтыку.) Таму прыход свінскага таты ў галаву статка цяпер уяўляецца з’яваю заканамернаю і апраўданую жыццём; плюгавы нічога не прынёс свайго, ён проста знеідэіў ідэйнасць статку; ён проста абсалютызаваў тое, што стыхійна хавалася пад абліччам высокае ідэі – нашую набычаную свінаватасць; прымітыўная жывёльная рафлексія, статкавападпарадкаванасць, у якой “няма” чалавека, а існуе нейкая адная на ўсё ўтаўпенне гізаватая сверць – велізазны каравяк у падарунак беларускаму народу ад вопытнага заатэхніка; бясконцыя фестывалі, дажынкі, святы, якія праходзяць пад усенародную папойку, вельмі трапна і адназначна вінавыяўляюць беларускі статкавы прымітывізм; сатана ўпарта культывуе агульнанацыянальныя п’янства і разгул і наўмысам трымае нізкія цэны на гарэлку, спойваючы і аскаціньваючы народ – і гэтае дужа спрыяе быдластаткаваму культу (раней я сабе раз-пораз дазваляў кілішак-другі на свята ці пад настрой, каб лепей кроў работала, але апошнім часам я наўмысам, прынцыпова не спажываю ані граму, бо з сённяшняга дня не піць – гэта нацыянальны супраціў). У дзень падушэння людзей плюгавы наладзіў чарговае свята статку і частаваў народ бясплатным півам; увогуле, сатаніская містэрыя таго забойства “прачытваецца” праз жудасную містыку: задушэнне нявінных ахвяраў адбылося на Троіцу, каля Троіцкага прадмесця, на Нямізе – рэчка, як вядома, у беларускае гісторыі з крывавымі берагамі, – між трох цэркваў (а на горцы касцёл, а за Свіслачу яшчэ адная царква), у ўваходзе ў спад’зяменне, пад люты вецер, навальніцу з градам, злавесныя громы перуна і жудасныя бліскавіцы, ды яшчэ і пад гукі року-музыкі (як выроку); люцыпарства прынцыпова патрабуе нявіннасці ахвяры: пераважная бальшыня задушаных зусім маладыя дзяўчаты; да такое сцішнаватае сімволікі трэба дадаць, што ў той жа дзень на Беларусі патанула трынаццаць чалавек – гэта таксама задушэнне; можна дадаць сюды і масавае задушэнне скаціны па ўсёй Беларусі – пры канцы вясны, незадоўга да нямізскага пабою, і напачатку лета адбываўся ў вялікай колькасці паморак кароваў, выкліканы нашэсцем машкары: мошкі хмарамі падымаліся з зямлі, забівалі дыхалку кароваў, і тыя каналі (на працягу зімы быў яшчэ адзін паморак жывёлы, выкліканы машкаўнёю, якую завуць Голад: у калгасах каровы даразалі, бо яны нясілілі з недахопу корму і непрытомна валіліся; я ведаю калгасы, дзе па вясне, як зарунела, замораныя каровы грузілі на паддоны і трахтарамі цягнулі іх на пашу, бо тыя не маглі дайсці самі; вялікі заатэхнік, прайшоўшы у шклоўскім саўгасе поўны курс навукі змагання супраць жывёлы, цяпер усю Беларусь ператварыў у жывёлаводчае гястапа – такіх вытанчаных катаванняў нашыя калгасныя рагулі яшчэ не ведалі; зараз беларуская жывёлафобія распрацоўвае план нарыхтоўкі корму аж у Калінінградскае вобласці: мужыкі паедуць брыгадамі на касавіцу ў Расею, у нас бо нібыта ўжо ўсё выкасілі, і адтуль будуць прывозіць сена вагонамі цераз Летуву або Польшчу, а магчыма, дастаўляць і самалётамі (а мо’ пабудуюць сенаправод і будуць гнаць сена па трубе ветрадуем) – гэта найвышэйшы пілатаж у сучаснай заатахнічнай думцы, варты таго, каб занесці яго ў падручнікі па барацьбе з пагалоўем, ці хаця б запісаць у кніжку ракордаў, ці хаця б згадаць пра яго ў гэтым лісце; у беларускім крымінальным статуце ёсць артыкул за жорсткае абыходжанне са скацінаю – няма толькі да добрага статуту добрага пракурора; не абышлося без пошасці і ў мяне на падворку: спачатку злодзеі ўкралі трусака і котную трусіху – было гэтае акурат у часе нямізскае жалобы, – а тады сучка падушыла дзвюх індычкаў і трыццаць іхніх пісклянятаў, і цяперака давядзецца ўсю зіму сядзець на бульбе з капустаю; але, зрэшты, з сучкаю можна разабрацца і, пры жаданні, вельмі лёгка ды хутка; куды цяжэй разабрацца з сучком, праз які неўзабаве ўся краіна пяройдзе на спажыванне без солі беларускага кораня жыцця – хрэну). Урэшце прыгадваюцца і іншыя выпадкі сатанавыяўлення, што адбываліся цягам апошніх гадоў; усё было нягладка – то бура, то паводка, то залье, то высушыць; забойства ў аварыі чарнобыльскіх дзяцей, што ехалі аўтобусам на лячэнне за мяжу, – тады плюгавы нават жалобы не абвясціў, бо трагедыя адбылася напярэдадні чарговага статкасвята, дажынкаў, і для ягонае палітыкі трэ’ было тэрмінова збіраць сціжму ды ладзіць ёй папойку, ды скацініць (затое цяпер ён, зноў жа, з палітычных меркаванняў карыстае з бяды, забараняючы з прычыны жалобы любыя грамадскія выступленні); абудзіўся культасатанізм на Беларусі: рытуальныя забойствы, глумленне са святыняў, спаленне ў Заслаўі царквы… Шчыраадкрыццё ўсёвіны ў Менску на Троіцу, ейная жывасімвалізацыя працягнулася і ў пасляпадушны дзень: кемілі, хто ж у гэтым вінаваты; спачатку, было, хацелі ўзяць за шчэлепы сіноптыкаў, але на гэты раз сіноптыкі ўгадалі правільна і нібыта прадказалі “магчыма, дождж, магчыма, навальніца…”; тады плюгавы, як сапраўдны дамагог і аграры, пачаў валіць на “пагодныя ўсловія” – маўляў, хто ж думаў, што “із-за тучы”…; аднак гэткае тлумачэнне не дужа ўсіх задаволіла: усе паўсюль, ад прымхлаватых бабуляў і да апазіцыйных журналістаў, пачалі шукаць вінаватых; хто вінаваціў “тучу”, хто міліцыю, хто ўладу, хто паіўзавод “Аліварыя”, хто рокаўцаў з барабанамі…; а па беларускай радыі прагучала версія, што бойню наладзілі бээнэфаўцы, якія наўмысам знаходзіліся ў пераходзе і знарок ставілі падножкі ў часе руху натоўпу ў спад’зяменне; гэты сюрраалізм трапна дапоўнілі беларускія паэты, якія па старой добрай традыцыі з’актыўнічалі порстка і сходу, мабыць аператыўнее за журналіскія паведамленні, і адгукнуліся пакутніцкімі вершамі ў беларускамоўных газетах…; дык бесюган убачыў, што дамагогія з “тучаю” не праходзіць, і тады ён прапанаваў іншую дамагогію, якая, па ўсім відаць, ёсць тое праўдзівае, адпаведнае раальнасці, глыбокаісціннае, якое ён сказаў упершыню ў сваім жыцці, ці прынамсі за гады свайго дапутацтва і празідэнцтва: маўляў, мы ўсе ў гэтым вінаватыя (праз сваю дамагогію лукавы як бы гаворыць пра ўсевінаватасць як агульнабезадказнасць: іншымі словамі, “усе” – гэта “ніхто”, і “ўсіх” на зону не адправіш; быдластатак ён і ёсць быдластатак; калі ж ісціннасць гэтага апахальнага выслоўя – у разуменні, што “ўсе” – гэта “кожны”; значыць, асабістаадказнасць за пабой ляжыць на кожным – ад празідэнта да вакзальнага жабрака, і тады самое па сабе ўзнікае пытанне аб ступені адказнасці кожнага; узнікае пытанне “нюнбергу” – суда над найбольш адказнымі як суда над усімі; але, зноў жа, бракуе добрага пракурора). Напэўна, ёсць нейкія крымінальныя законы і адміністрацыйныя правілы, паводле якіх кагосьці насамрэч можна ўвінаваціць у дадзеным выпадку і пасадзіць за краты ці зняць з работы, ці давесці да інфаркту, але гаворка пра наканаваную звыш ўсёвінаватасць, што ператварылася ў беларускія бяду, ганьбу і сорам; жудасная трагедыя выяўляе ўсю нашую быдластаткавасць, узнятую на богап’едастал намі ж самімі, тую абсалютную ганьбавіну сціжмы, ейнае прымітыўнае рафлексіі, паводле якой, каб не быць растаптаным, трэба растаптаць кагосьці; бяда выяўляе-сімвалізуе-містэрыць усё нашае жыццё апошнімі гадамі і вельмі трапна шчыраадкрывае сатану, ягоны баль на руінах знішчаных культуры і аканомікі; мы ўсе хоцькі-няхоцькі сталіся ўдзельнікамі гэтага чортава ігрышча і ягоных законаў ды правілаў, і жывамістэрыя ахвярапрынашэння Люцыпару мае на ўвазе і ўдзел у якасці забойцаў не толькі “ўсіх у кожным”, але і “кожнага ва ўсіх” як бяздумнага быдла, што прэцца па галовах адно аднога вонкі ў вузкую адтуліну. Я спадзяюся (мне больш, чым здаецца), што беларускі ганьбасімвалізм, хай і не доўга, але будзе працягвацца яшчэ; …і яшчэ сатанаяўленне раптам шчыраадкрылася тады, калі бесюган гаварыў перад талякамераю пра свае “пяцьдзесят тры рубца на серцы”, – адчувалася ў ім нейкае падспуднае, не на ўзроўні чалавечых пачуццяў, а на ўзроўні малекулаў ды атамаў, даманічнае ўрачыставанне, неўяснёная сатананасалода ад пагублення жыцця, ад самой сціхі, што была вакол забойства…; беспадстаўна, праз нейкія азатырызмы, якія хай сабе называюцца інтуіцыяю, я прадчуваю, што акурат з гэтага моманту будзе расці статкавы супраціў да сатаны, – дагэтуль д’ябал падпарадкоўваў сабе статак сваёю харызмаю, завалодваў душамі праз сваю няўрозумную чорнасілу; цяпер жа, пасля ахвярапрынашэння, напэўна, настала гэткая пара, калі што б ён не рабіў, ці добрае, ці благое, ды ўсё будзе гэтакжа няўрозумна і немінуча павяртацца супраць яго; цалкам магчыма, што ягоны сатана”план”, ягоная наканаванасць прадугледжваюць нейкі кульмінацыйны статкавы злачын, звернуты супраць самога сатаны, – шматтысячная ўзброеная ахова, напяленая на сябе бронекамізэлька, паталагічны жах праз чаканне замаху можа “апраўдацца” чаканападставаю гэтае страхарэчаіснасці, адбыўшыся як развязка містычнага сюжэту-вузла: раз’ятраны, скіраваны на пабой статак – страх плюгавага перад пагібеллю – сатанаўрачыставанне плюгавага ў часе свае пагібілі і сатананасалода ад смертаўлівага натоўпашаленства… І набліжэнне да дабра праз зло ўсё роўна прывядзе беларусаў да ідэі дабравання, да аддалення ад зла; і да мэтаскіраванага здзяйснення гэтае ідэі; выпрабаванні, што мы сёння ўвінавачана маем у сабе, не такія ўжо і безвыходныя і, верагодна, вельмі патрэбныя нам дзеля таго, каб мы змаглі іх пераадолець духова і ў сабе…
Атрыманыя “Камэнтары” ладна клічуць “следам за чужымі думкасловамі” і ў глыбіню, – вышэйпісанае як бы з іхняга натхнення вынікае; чытаю я без спеху, раздзел за раздзелам, і ўжо дастаўся Татарыновіча і рушу далей; пра таатар чытаў “па складох” – апошнім часам, як пайшлі п’есы, дык з’явіўся да гэтае тэмы далікатны інтарэс, і цяпер цікаўлюся ўсім, што трапляе да мяне наўмысам і выпадкам, ад Сафоклаў-Асхілаў-Аўрыпідаў і да Пітара Брука. Па шчырасці, працуючы над “Гістарызацыю свядомасці”, я адчуваў пэўную палемічнасць пісанага ва ўмовах Беларусі; і больш таго – адчуваў “палямічнасць як абсалютную непалямічнасць”: прасцей кажучы, была запасока, што кніжку наўрад хто будзе чытаць і, адпаведна, палемізаваць з ёю, – ажно ўсё адно мучаў пальцы сам сабе наперакор; адзін беларускі празаік, якому я падпісваў “Гістарызацыю”, заместа “дзякуй” мне ўмільна прагугнявіў: маўляў, крыўдна – пісаў, пісаў, а ніхто і не прачытае (залічаючы да “ніхто” і самога сябе); затое цяпер добра і радасна, што апрача таго “ніхто”, ёсць і нехта, хто не толькі чытае, але каго можна таксама пачытаць – сугучнасць “Камэнтараў” і “Гістарызацыі”, парадаксальнае супадзенне ў звароце да сакральных вобразаў, сведчыць пра скіраванасць сённяшняе думкі акурат да думання, да жывіны, да тварэння… Усё. Глушу свае ўхвалы на самай спакуслівай ноце, каб не сапсавацца самому і не сурочыць іншых. Бывай.
Лявон Вашко
Масты, 20 чэрвеня, 1999 г.
Шаноўны Лявон, прывітанне!
Мае спадзевы на мастоўцаў, якія мусілі б самалётна тыцнуцца скрозь пругкую смугу часавітае матэрыі і просташляхам закінуць досыл на патрэбныя берагі, не ўспадзеіліся: касманаўты не дасталіся арбіты, не змусілі, не тыцнуліся і нікуды не паляцелі зусім; у мяне закрадаецца здаровы філасоўскі сумніў: а ці касманаўты яны ўвогуле – гэтыя апалонікі вечнасці і прусакі бясконцасці, гэтыя паны акварыюму і ганаровыя грамадзяне ілюмінатару, гэтыя сабакі арбіты і валацугі кругабегу?; карацей, мне на міг здалося, што нашыя прапелеры ганяюць вецер, а неўзабаве высветлілася, што гэта вецер ганяе нашыя прапелеры…; адзін кемлівы не ў сваю карысць балацінны народ хітра заўважыў: пойдзеш нацянькі – страціш дзянькі; разам з тым, “страта” дзянькоў адкрывае мне і іншую патаемную прастору, у якой усе напісаныя і недасланыя словы, усе неадпраўленыя кніжкі і рацэнзіі, усе непазначаныя пошташтэмпалям намеры ўсё адно адбыліся-адбываюцца з’ішчана, часарэчываабсяжна; гэта – як архівы, у якіх праз сакральную беларускую творчасць раптам выісточваецца планета Беларусь. Урэшце, суцэльная мастоўская бязлёціца ў небе і праз тое суцэльнае неспраўджэнне намераў даслаць ліст простым шляхам спрыялі майму сталаму задуменню з падуманага, – такім чынам, час ува мне, як бы дадаючы сказы да недасказанага, дачасовываў, дападзеіваў, дапісываў пачатны часападзеяпіс – той кароткі ліст ад 7 чэрвеня, 1999 г.; і поўніўся падзейна: налучыў у Менску Ніну Чарнейку і папрасіў, каб падпісала Табе “Грамнічную свечку” – паэтка яна з нейкай сваёй нялёгкай доляю, і гэтае адбілася на ейных вершах; і чыніўся моўна: проста я слова за словам ды сказ за сказам пісаў ды пішу Табе лісты-дадаткі да лістоў-урыўкаў…; і з гэтае нагоды карціць мне дадаць да ранейшых напісаных, ды не адпраўленых поштаю словаў наступнае.
1) Натоўпаіснаванне ў свае даманічнае праяве (які б дэман не праяўляў натоўпаіснаванне – вясёлы, гарэзлівы ці людабойны, і што б ён там не праяўляў – чалавекалюбства ці людабойства) абавязковая пярэчлівасць чалавечага асабістаіснавання: свой дэман, якога трывае кожны з нас у сабе, таму і свой, бо “чужы”, таму і ўнутраны, бо “вакольны”; іначай кажучы, чалавечая самасць уяўляе з сябе абсалютныя чысціню ад навакольных законаў і непадуладнасць навакольным законам (самабожнасць), на шляху да якіх чалавек як бы дэманазмагаецца як сам-дух з сабою-рэчаіснасцю; абсалютная чысціня і непадуладнасць была ў Адама, пакуль ён быў адзін і пакуль не аблаташыў яблыню з рэчаіснаплодам: рэчаіснасць-проціадзінота сталася Адаму займеннікам ягонае абсалютнае самадастатковасці; і дэманапераадоленне – то духовае процістаянне праз гэтую ўнутраную “пагубленую” самабожнасць рэчаіснанасланню, шлях адваротны Адамаваму; праз вышэйгаворанае я зусім не маю на мэце заклікаць да медытавання перад куродымнай палачкаю, – і мне бачыцца вяртанне да самабожнасці ў дыяліктычнае хадзе чалавецтва да свайго выпраўнага адамапункту як канчатковага: раней была магія, якую замяніла мараль, якую замяняе духатворчасць – усё гэтае, магія-мараль-духатворчасць адное і тое (самавяртанне праз рэчаіснасць), якое рознаякасціць гісторыю чалавекадухавання; розніца, напрыклад, між першаназваным і апошненазваным духовымі дзеячасамі ў тым, што аб пары магіі чалавек-духоўнік творча карыстае з законаў рэчаіснасці, калі ж у пары духатворчасці ён з’яўляецца творчым дойлідам гэтых законаў. Беларуская духатворчасць ад самых першых згукаў была свядомым дойлідствам…; …яна імкнулася проціпаставіць творчую асобу натоўпаіснаванню, пры гэтым творачы тое натоўпаіснаванне; адмысловасць беларускага свету ў тым, што гэта свет духатвораны мастакамі-асобамі, і вобразы беларускі народ ды тутэйшае быдла – рэчаіснасць, пры ўсёй сваёй рэчаіснаадпаведнасці, мастацтваўтворная і мастацтвабыццёвая; рэчаіснанатоўпнасць, тая нахабная адкрытасць свету, якая была колісь “забароненая” Адаму, і гэтае ацаляла ягоную самабожнасць, сёння дэманакажа на прагу тае самабожнасці ў душы творчага асобніка: ёсць палярыі, дух ды рэчаіснасць, і між імі – акватар, рыса быцця, светавар, дзе дух вырэчаісніваецца ў размаітых формах і дзе рэчаіснасць выдухаўляецца адвечным зместам; акурат веданне як інструмент уздзеяня асобы на жыццё ў “акватары” спасабляе ў розных дзеячасох і па-рознаму ашчаджаць самабожнасць, і гэтае з яшчэ большаю сілаю кажа на пярэчанні між духаасобнікам і рэчаіснаграмадою: бог – у асобе, а ў грамадзе – ралігія. Частыя і заўсёдныя прыклады, калі духаглыбіня асабістае творчасці наўмысна “падсцілалася” пад быццё рэчаіснанатоўпу, кажа і беларускае мастацтва-духаванне; высокае ўраз нізкавалася, як толькі творчая асоба падпарадкоўвала сябе законам рэчаіснасці і пачынала “служыць народу”; мы маем вельмі выразны прыклад, як у выніку літаратурнае міліярацыі асобна ўзятае асобы літаратара выпетрыліся раптам чыстыя творакрыніцы, а моварэчкі ператварыліся ў вузкія словаканалы – сацраалістычная рэчаіснасць сталася неблагім настаўнікам, які, караючы асобу грамадою, вучыць нятворцу гінуць у грамадзе і творцу паўставаць над грамадою; і сацрэалістычная рэчаіснасць прыкладуе вельмі яскравыя выпадкі літаратурнага духаакіяння: духовае пераадоленне агульнапрыгону, перамога над бяздарнымі кайданамі аб’яктыўных законаў нараджае літаратуру такіх асобаў як Уладзімір Караткевіч ці Васіль Быкаў; і далейшае, паслясацраалістычнае развіццё грамадства, нячасны час дзевяностых гадоў, калі ўсе літаратурныя халерыкі ў адзін дзень загінулі ў натоўпе, наваліўшы кучу грамадзянскае лірыкі і публіцыстычнае эпікі – таксама настаўнік строгі, які на халяву “чатыры з мінусам” не ставіць, і не заўсёды на халяву ставіць “тры”, а болей ставіць двоек і калоў, і зусім не на халяву, а заслужана; …гэта я пра тую духасамастойнасць думаю, усё пра той літаратурны хутар, пра які пісаў раней і які ў сваёй хутарскай творчасці ёсць духовы цэнтар напроці адміністратыўнае загуменнасці жалезабятоннае сталіцы; сённяшняе “аддаленне”, “аміграцыя” таго ж Васіля Быкава сведчыць пра ягонае духазмаганне з рэчаіснасцю: памятаецца, ён, як і Аляксандар Салжаніцын у Расеі, як і шмат хто іншы ў свеце паспрабаваў колькі гадоў таму паўдзельнічаць у палітычным жыцці грамадства, выказаўшыся даволі рэчаіснаадпаведна, даволі злагодна з патрабаваннямі-законамі дня, і – ледзь не пераўтварыўся сярод юрлівых натоўпнікаў у мітынговага выступоўцу “ў прэніях”; самая лепшая спрэчка асобы з натоўпам – гэта няспрэчка асобы, і Быкаў, як і Салжаніцын, як і шмат хто іншы творца спрэчуць не спрачаючыся з рэчаіснанатоўпам, аддаляючыся ад натоўпу, паглыбляючыся ў сваю самабожнасць; і гэтае вялікае паглыбленне ды вялікая мудрасць пры вялікім таленце робіць Быкава вялікім беларускім сучаснікам. (Я маю намер набрацца нахабства ды напісаць ліст да Васіля Быкава, прапанаваўшы яму ўвайсці ў “Масты” – часопіс, радагаваць які спасабляе мяне Язэп Палубятка ў Мастох; то будзе часопіс літаратурна-грамадскае скіраванасці; цяпер мы робім дакуманты на рагістрацыю; таму, пакуль нічога не праяснілася конча, пра нешта канкрэтнае гаварыць рана, але, як усё ўладзіцца, хачу звярнуцца з прапановаю ўвайсці ў радакцыйную раду і да Цябе, а пакуль што гэтыя радкі – усяго перадпрапанова, зайграўка; ужо напэўна згадзіўся быць у радзе Алесь Белакоз – асоба на Беларусі, гэтак жа, як і Быкаў, велічная, скарынаўская; гаварыў я наконт удзелу ў радзе з Уладзімірам Арловым, Валянцінаю Аксак, пісаў Алесю Аркушу пра свае спадзевы на яго і Вінцэся Мудрова; але ўсе гэтыя спадзевы і размовы – яшчэ толькі спадзевы і размовы, хаця спадзявацца і размаўляць гэта не шкода; у хуткім часе яно ўсё больш пэўна абазначыцца – чакацьме на рагістрацыю ў міністэрскіх кабінетах; хацелася б, каб “Масты” злучылі ўсё добрае беларускае па ўсім сусвеце і між усіх беларусаў.)
2) Пішучы рацэнзію на “Сны” Вінцэся Мудрова, думаў адначасна і пра сны свае ды сваю снасвабоду; занатоўваю я ў кампутар снавідмы ад нейкага часу, год-другі, і маю ўжо невялічкую “калекцыю” – сёе-тое мяркую даць у першы выпуск “Маленькага сшытку”; сны тыя (не занатоўкі, а самое іхняе бачанне-перажыццё) ёсць сапраўдная мая свабода, якая непадуладная мне: я не магу прымусіць сябе бачыць іначай ці бачыць іншае, я не магу і нават папрасіць у сябе гэткае ласкі з прычыны таго, што снасвет адбываецца незалежна ад мае свядомае хоці ці ад майго свядомага настрою; гэта пакрыёмая абсалютная мастацтвасвабода мяне, якая сутнасна ёсць пазая-рэчаіснасць, яна вольна, самападстаўна і самаўладна адбываецца-самадуховіць мною, яле яно не азначае, што гэта я яе ўладарна вытвараю; адзіная рэчаісная мая самаволя – у тым, што я магу “загадаць” сабе па абудзе распазнаць начныя відмы згодна з маімі рэчаіснымі меркаваннямі; іначай кажучы, існуе праблема адпаведнае перадачы снавідма пры ягоным дзённым аднаўленні-занатоўцы: я запісваю не тое, што я бачыў, а тое, што ўсведамляю за пабачанае, у “расшыфроўцы” “таемнатэксту” сноў прысутнічае не “ісцінны” “тэкст”, а “ісціннасць” майго апаняццяўлення; прычына праблемы ў тым, што я бачу і перажываю вобразы, а занатоўваю іх паняццёва – і гэта паўсюльсветная праблема пярэчання між свабодаю і свабодавыяўленнем; і я ладна ўлягаю ў ману, зрэчаісніваючы пазарэчаіснае, – ужо не кажу пра тое, што дадзеныя запісы-выдневы часцяком прымушаюць пазмагацца са сваймі прынцыпамі ды маральнымі перакананнямі, ды комплексамі непаўнавартасці; бывае, гэткае прысніцца, што аж ой!; і разумеючы, што псіхічная саматарапія праз апаняццяўленне сноў патрабуе бязмежнае аж да цынізму і далейцынізму шчырасці, у мяне не заўсёды хапае тае шчырасці пры натаванні, і я, бывае, хлушу сам сабе, і, бывае, проста не запісваю… Спачатку я хацеў даваць кожнаму снасюжэту назву-вызначэнне, але адмовіўся ад задумы, існуюць бо цяжкасці ў распазнанні-структурызацыі (што ёсць асобны снасюжэт і што ёсць асобны сон? наколькі снавобразы “падуладныя” “сюжэтавай канве”? дзе тая мяжа, на якой “правільны” “сюжэт” разбураецца нечаканым снавобразам?); бывае, што ноччу я ў адным сне бачу некалькі “сюжэтаў”; бывае, ноччу я бачу некалькі сноў…; я вырашыў проста нумараваць, і не гэтак “сюжэты”-сны, колькі асобны запіс сна ці шэрагу сноў, ці шэрагу вобразаў; і я нумарую запісы адзін за адным, прапускаючы лічбы, якія мне не дужа падабаюцца; такім чынам, пад асобным нумарам могуць змяшчацца некалькі розных сноў, пабачаных за пэўны адцінак часу – напрыклад, ноч. Рознячы бачанне па “тэмах”, таксама я разумею, што гэта ўмоўны падзел, бо сны – то суцэльны сюр’: ідзеш да дзявок, а трапляеш на мужыкоў, і высвятляецца, што мужыкі – яны таксама бабы, хоць і людзі, і з бародамі…; карацей, праблематыка тэмавання ў бяздоннасці снавобразаў, вольназначнасці сымболяў. Аднак я адабраў некалькі сноў для гэтага ліста, умоўна ўлучышы іх у “тэму” “Амерыканскія відмы”; далучаю да іх і сны, якія ўмоўна можна аднесці да “тэмы” боскасці і сатанізму; кладу я свае натоўкі ў канверт проста як ілюстрацыю да ўсіх сваех неадасланых дагэтуль лістоў і без усялякае пратэнзіі на вяшчунства; кладу проста як выпадковыя фатаздымкі, зробленыя ў часе забаўнага падарожжа ў краіну сноў; сям-там падкараціў я сёе-тое, што “вельмі задужа занадта” выступае “даструкцыяю” ў “сюжэце”, і разам з гэтым і насуперак змаганню з “даструкцыямі” стараўся я ашчадзіць снавобразы, што з’яўляюцца ў “сюжэце” “выпадковымі”, “неадпаведнымі” галоўнае “тэме” .
3) Гэтага пункту магло б і не быць, ажно, бач, ёсць; або ён мог бы мець іншы змест, аж мае ў сабе тое, што мае; сеўшы на сваім менскім лецішчы да кампутара пісаць гэты ліст (17 ліпеня, 1999 г.) – працую ўлетку я зазвычай у пакоі на мансардзе, – дзесь каля гадзінаў дванаццаці дня пачуў, як нехта ходзіць па хаце; тады дачуўся я і галасоў; выйшаў з пакою, спусціўся з мансарды па лесвіцы і ўбачыў у свае хаце двух крадцоў; сярод злодзеяў быў і мой знаёмца – ён і знайшоўся за галоўнага прыдумшчыка, а той другі проста падручыўся яму за памагатага; мужыкі былі пад градусамі, і, як патлумачылі мне, хацелі ўзяць пустыя пляшкі, каб здаць ды на грошы ад іх дабавіць градусаў яшчэ; з гэтай вялікай мэтаю яны дасталі ў акне сутарэння шыбу і разам з рамаю, улезлі ў хату і, мяркуючы, што мяне няма на летніку, пачалі рабіць акскурсію, на тым і згарэлі; вось такі сюр’, што як бы і не сон. Пляшкі я ім, вядома, і так даў; але ўвечары падбухторыў Алеся Камоцкага, і разам мы паехалі да таго майго знаёмага злодзея, каб яго троху папалохаць; Алесь Камоцкі выступаў у ролі “вопера”, і гэтак праўдзіва, што з перапуду знаёмца прызнаўся ў тым, што па пляшкі ён лажаў да мяне неаднаразова і выдаў усе імёны ды прозвішчы; узялі мы ад яго тлумачальную запіску і папалохалі, калі што якое – “таварыш “вопер” падшукае сонечную камеру”; не ведаю, наколькі дзейсная перасцярога, але ж неяк перасцерагчы трэба; увогуле, становішча ў мяне адмысловае: і ў астрог крадца не пасадзіш – знаёмы ж чалавек, ды яшчэ і нядужы на паталагічную смагу, – але і, каб табуном па хаце хадзілі, нельга ж дапускаць. Апрача ўсяго гэтага сюрраалістычнаняўрозумнага, ёсць у зладзежніцтве на летніку і таемны добры знак; я ў тым сэнсе, што, дзе каты, там – мышы, дзе каты, там – Хрыстос, а дзе злодзеі, там – багацце; нешта падказвае мне, што народная прыкмета ў выглядзе двух заморкаў у маім прынядбаным цягам некалькіх гадоў менскім логве запавядае мне нейкую аквітную долю, якой пакуль яшчэ няма, але якая хутка будзе ўжо; гэткае таямнічае прыкмецце можна праўна перанесці і на ўсю Беларусь, дзе каты, злодзеі, прапойцы, заморкі і засранцы запавядаюць велічны час і жывую-неўміручую святасць Бацькаўшчыны.
Снавыдневы амерыканскія матывы
(Выдневы № 6, № 25, № 29, № 121, № 133, № 142, № 144, № 163, № 173, № 175, змешчаныя ў допісе, можна прачытаць у гэтым выпуску “Маленькага сшытку” ў раздзеле “Карабель сноў”.)
№ 14. Масты. Мая працоўня. З 23 на 24 лiстапада 1997 г. бачыў сон, як вандраваў вакол усяго свету, едучы цягнiком. Ехаў па ЗША, у той частцы гэтае краiны, дзе знаходзiцца Аляска. Памятаю, заманулася пажыць у нейкiм невялiкiм горадзе паўночнае часткi ЗША. Горад быў сярод лесу.
богадаманічныя матывы
(Выдневы № 36, № 71, № 83, № 97, № 174, змешчаныя ў допісе, можна прачытаць у гэтым выпуску “Маленькага сшытку” ў раздзеле “Карабель сноў”.)
№ 54. Масты. Паляўнiчы пакой. З 30 на 31 студзеня 1998 г. бачыў шмат снавобразаў i шмат снасюжэтаў, але аднавiлася наранку няшмат. Прамаўляў нейкую замову; былi слухачы, некалькi чалавек, мы сядзелi вакол, напэўна, стала; магчыма, дзеля нейкага ўратавання я прамаўляў па-вядзьмарску, з завыццём, крыкам; у часе гэтага выцця-замовы я чуў у сабе асатанеласць, якая ўсё больш i больш нарастала ўва мне.
№ 56. Масты. Паляўнiчы пакой. З 3 на 4 лютага 1998 г. бачыў даўгi снасюжэт, але запомнiў канцоўку, з чым i абудзiўся. Запомнiлася, што ўдзельнiчаў у падрыхтоўцы да чалавечага ахвярапрынашэння. Справа адбывалася непадалёк ад мае мастоўскае хаты, на ручаi, дзе колiсь была кладка i сцежка, якiмi я хадзiў у школу i ў горад. Цяпер там наяве вымыла ладную яму i павалiла дрэва. Я прыйшоў туды разам з адным арабам, з якiм некалi суседзiў у iнтарнаце, калi вучыўся на журфаку; нешта не магу прыгадаць ягонае iмя. У сне ён чамусьцi ўяўляўся мне нейкiм хутчэй iндыянiнам, насельнiкам якiхсьцi джунгляў пры Гангу, але не еменцам. У тым часе на ручаi ўжо нехта быў i рыхтаваўся да ахвярадзеi. Мы размаўлялi. Неўзабаве высветлiлася, што ахвяраю мушу стаць я; гэтая навiна мяне не дужа каб узрадвала. Я знаходзiўся ў ямiне, вымытай ручаём, стаяў па-над вадою спінаю да яе на правым беразе, гэты iндыянiн-араб быў справа ад мяне на пэўнае адлегласцi, ён стаяў ля дрэва над вадою на тым жа беразе, што i я; трэццi дзе быў – дакладна не скажу, магчыма, на iншым беразе ручая, па-за дрэвам, i я яго, магчыма, не бачыў. Я зрабiў некалькi порсткiх рухаў, робячы выгляд, што маюся ўцякаць; пад нагамi слiзгала сыразямля – чорнаглеба невысокае ямнае стромы. Iндыянiн-араб зраагаваў на рухi; здаецца, ён мяне папярэдзiў, каб я не ўцякаў. I ўсё ж я неяк памалу выпхнуўся з ямы i пабёг да моста на дарозе праз хмызняк (хмызы былi голыя, без лiсця; снегу не ляжала на падоле; значыць, былi цi позная восень, цi ранняя вясна, цi адвесне ў часе зiмы); iндыянiн-араб гнаўся за мною; ён папярэджваў, што калi я буду ўцякаць, дык памру жахлiвай смерцю, а калi не буду ўцякаць, дык памру без болю, нават не заўважу таго. Быў вобраз разрэзанага горла “ад вуха да вуха”, крывi асаблiва не бегла, але рана была шырока раскрыта, i з яе казалася сырое, вiльготнае цёмначырвонае мяса. Гэтага iндыянiна-араба я забiў у часе сваех уцёкаў; праўда, не памятаю ў якi спосаб я тое ўдзеiў – цi то нажом, цi то стрэлам з пiсталета. (Здаецца, у дадатак я яму скалечыў правую руку.) Пры гэтым было адчуванне, што я яго забiў не на “смерць”; увогуле было нейкае “фiласоўскае” адчуванне ўсiх падзеяў, якое як бы “замяняла” “розумам” сапраўдныя пачуццi; я не адчуваў нi страху, нi злосцi – адно нейкую невытлумную цiкавосць да ўсяго, што адбывалася навокал, нейкую “чыстарозумную” дапытлiвасць. Забiўшы “не па-сапраўднаму” iндыянiна-араба, я зноўку вырашыў вярнуцца да ямы i паглядзець, што там будзе; здаецца, усё пабачанае я пажадаў апiсаць для нейкае газеты. Быў вобраз газеты, якi працягнуўся наяве – прачнуўся я з думкамi, што трэба рабiць рускамоўную газету, “жоўтую”, масавую, каб за сродкi, атрыманыя ад яе продажу, выпускаць беларускую лiтаратуру. Гэтае вобразадумнiцтва як бы працягвала на яве снасюжэт, яно “вырастала” як бы з мiжрэчаiснасцi паслясоннае i дапраўднабыццёвае, што “змякчала” абуду; ва ўсялякiм разе я не магу дакладна сказаць, на чым адбыўся мой свядомасны прыход у вобразы явы. Такi адмысловы стан, калi абуда не праводзiць дакладнае рысы памiж вобразамi сну i явы можна назваць соннаяўем, дзе дзве процiлеглыя, цi, дакладнее, адрозныя адно ад аднаго, рэчаiснасцi не могуць быць дакладна размяжованыя, а iснуюць у адзiнасуцэльнасцi – соннаяўна. З цягам мае абуды я паступова, усё болей думаў пра выпуск газеты яўна, абуджана.
№ 88. Масты. Працоўня. З 13 на 14 красавiка 1998 г. бачыў сон. Быў у нейкiм горадзе у нейкiх вялiзных вытворчых памяшканнях. У гэтым часе ў тых памяшканнях усчалiся “праявы сатанiзму”: нейкiя “мультыплiкацыйныя” яркаколерныя iстоты невялiкага памеру напалi на людзей, на сцены, на абсталяванне; памятаю, падлога “хадзiла хвалямi”, “стромахвалявалiся” сцены. Нейкi пошаснiк напаў i на мяне, прычапiўся да мяне, i куды б я не ўцякаў, ён ляцеў следма за мною, бывала, сядаў мне на спiну. Ён гаварыў са мною ў чалавечы спосаб, мы размаўлялi; ён сказаў, што куды б я не ўцякаў, ён усюды мяне знойдзе, я ж прасiў яго, каб ён пакiнуў мяне. Гэтак разам з iм бегаў па пакоях i паверхах, па вытворчых залях (некаторыя з iх былi разруйнаваныя i спустошаныя), па кабiнетах, па калiдорах; бегаў сярод людзей, якiя працавалi; i ў бязлюддзі – таксама. Пошаснік мяне заўсёды знаходзiў; а потым ён адчапiўся ад мяне i паляцеў за кiмсьцi iншым. Адкульсь ува мне з’явiлася думка (цi не пошаснiк мне падказаў?), што сатанiзм ёсць пустка ўнутры чалавечае прыроды, пустка, якая разбурае гэтую прыроду i якую чалавек напаўняе сваiмi ўласнымi вобразамi (вобразатворыць разбурэнне самога сябе); у гэтым жа часе я ўнутранасонна зразумеў, што ўсе вышэйзгаданыя падзеi – сон, i што ўсё пабачанае i адчутае можа i абавязанае быць грунтам для напiсання аповесцi пра сатанiзм-нападзенне на нейкую чалавечую ўстанову.
Потым я апынуўся каля вялiкае актавае залi – будынак палацу культуры цi да т.п. Праводзiлася там нейкае ўрачыстае мерапрыемства; разам з кiраўнiком гэтага “палаца культуры” мы пайшлi “за кут” “злiць ваду” i я папярэдзiў яго пра сатанiскае нападзенне пошасцi; ён адказаў, што ўсё гэтае байкi, i раптоўна пабег з-за вугла ў свой палац. Я падаўся за iм; людзi падыходзiлi, iх было шмат; я ўвайшоў у палац па запрашальным квiце, пры гэтым ледзве не спазнiўся – кантралёрка сказала, што праз некалькi хвiлiнаў дзверы зачыняцца. Я увайшоў у глядзельную залю i сеў на крэсла непадалёк ад сцэны, у правым баку (цантральны праход падзяляў крэслы на два крыла – правае i левае). Побач са мною, праваруч, селi тры дзяўчыны, хударлявыя, маладыя, невысокiя; тая, што была побач, мне дык спадабалася. Леваруч сеў нейкi хлопец; разам з дзяўчынаю яны перагаворвалiся “праз” мяне. Быў нейкi канцэрт; я ж чакаў, калi спраўдзiцца мая перасцярога пра сатанiзм-нападзенне; пры гэтым я злавiў сябе на думцы, што мне нават хочацца, каб пошасць напала – гэтае было б пацверджаннем, што я меў рацыю, прарочыў. Напэўна, нешта такое i здарылася, цi ва ўсялякiм разе наспявала. Я пакiнуў памяшканне i пайшоў кудысь.
Вось які ненаўмысны сюр’.
Усяго добрага. З павагаю
Л. Вашко
Заслаўе, 20 ліпеня, 1999 г.
Паслядопіс. Мяне хвалюе, ці атрымаў Ты ліст з кніжкаю Вінцэся Мудровава “Зімовыя сны” ад 18 траўня, 1999 г., які я паслаў у Наваёрак з мастоўскімі хлопцамі?