Гістарызацыя свядомасці
Навуковая публіцыстыка
Вашко Лявон
Гiстарызацыя свядомасцi
І
Гаворачы аб мове як аб прычыне i вынiку беларускае гiсторыi, адразу ж паставiм сабе на мэце акрэслiць паняцце мова як гiстарычны чыннiк. Трэба вызначыць адпраўны пункт, з якога выкарэньваецца, "расце" гэнае паняцце. Якi гэта пункт?
Разуменне гiстарычнасцi слова немагчымае без разумення таго, што мова – найперш з'ява грамадская; супольнасць людзей, якiя маюць лучнае для ўсяго iхняга агулу слова – найгалоўнейшая падстава для ўзнiкнення iхняе гiсторыi. Гiсторыя – дзея прамоўленая, дзея, якая адбылася праз слова i засталася ў iм як эпас, як апавяданне пра рэчаiсны свет (нездарма ж з лацiны "гiсторыя" перакладаецца як “аповед"). Аднак гэткая падстава – агульназмоўленасць – усяго толькi прадугледжвае гiстарычнасць, усяго толькi дае народу-агульназмоўнiку права на яе. Значыць, каб гiсторыя адбылася ("прамовiлася"), павiнна разам з агульназмоўленасцю, якая вызначаецца прыкметамi агулу, што гаворыць на адзiнай мове, ды прыкметамi найменнасцi ў ягонае гаворцы, iснаваць i iншая падстава. I яна iснуе па-над першападставаю, не ў слове-агуле, не ў слове-масе, а ў слове-iндывiдуальнасцi. Iначай кажучы, гiсторыя – гэта не толькi "што прамоўлена?", але i "як прамоўлена?"; гiсторыя – то iндывiдуальнае экспрэсiўна-эстэтычнае асваенне ( асябечванне) агульнамоўнага намiнатыўнага матэрыялу, падпарадкаванне гэтага матэрыялу сваёй духовай сiле, i пакiданне ў гэтым матэрыяле свае творчае асабiстасцi.
Такiм чынам, гiсторыя творыцца не гэтак iмператарамi, ваяводамi, людскiмi гушчамi, якiя, знаходзячыся ў агульнай сiстэме культуры, усяго толькi вытвараюць падзеi i ўчынкi, а апавядальнiкам-мысляром, ягонаю прагаю асябечыць намiнатыўны матэрыял пэўнага народу.
Лiтаратурнае маўленства – найбольш дасканалая форма гэткага асябечвання.
У вынiку iндывiдуальных экспрэсii i эстэтыкi, iндывiдуальных псiхiчных перажыванняў у слове, найменная мова лiтаратарызуецца, амастачваецца, i, гэтае значыць, уздымаецца да найвышэйшага стану творчасцi i, увогуле, рэчаiснасцi. Праз гэткую лiтаратурамастацкамоўную творчасць гiсторыя паўстае як свет суб'екта, дзе яцтва ( самасатварэнне свае, iндывiдуальнае гiсторыi) урачыстуе над аб'ектыўнай хадою падзеяў; рэальнасць прысутнiчае ў мастацкай свядомасцi як свет-метафара – свет уласных бясконцых вобразаў i атаесамленняў, якiя бесперастанку адлюстроўваюць не праўдзiвасць рэальных падзеяў, а праўдзiвасць псiхiчнага перажывання тых падзеяў творчай асобаю. Значыць, пасляпраўдзiвасць,паслярэальнасць, якiя над светам, а не пад ягонаю няволею, – я-дух – рухаюць гiсторыю, а не ўласна той, хто насамрэч чынiць дзею; творца (моўнiк) i памагаты (сумоўнiк) – багi гiсторыi, ад iх бо спомыслу боскага малюецца карцiна рэальнасцi.
З вышэйсказанага мы можам выснаваць, што: гiсторыя – тонкая нiтка ўмоўных знакаў, абстрактных паняццяў, бяздонных вобразаў, нiтка глыбокаўнутранага, iндывiдуальнага псiхiчнага перажывання думнiка-лiтаратара, якая ўсяго часу заблытваецца ў вузлы пярэчанняў, рвецца i якая ўсяго часу нiтуецца наноў, наноў разблытваецца i перапрамаўляецца вечнанеасэнсаваным напоўнiцу, вечнатворчым, таямнiчым гiстарычным стварцом – жывародным словам.
Слова – дух гiсторыi i адначасна ейная буква. Як вядома, буква забiвае, а дух жыццятворыць. Прамаўленне – ёсць жыцценараджэнне прадмета, дзеi, з'явы; i яно ж ёсць словазавершанасць i, значыць, яно – забiццё тых народжаных прадмета, дзеi, з'явы, перавод iх з паняццяў тайнiчых, творчавобразных у паняццi лiтаральныя, iх абукваленне. Можна вызначыць дзве мяжы, вышэйшую i нiжэйшую, жыццёвага стану мовы: нiжэйшая скрань ёсць мова як такая, мова як наменклатура, як сацыяльная або навуковая, або прафесiйная i г. д. памяць словаў – то мова агулу; а вышэйшая мяжа – то мова душы, мова не як наменклатура, а жывое маўленне асобы. Iснаванне гэтых двух акраяў па асобку немагчымае: можна казаць толькi пра перавагу аднаго над адным; у сваёй сумеснасцi яны i выяўляюць злучэнне зямнога i нябёснага. Калi ж гэткага злучэння няма, адбываецца або паступовае сцiранне мовы агулу, або распад яе на некалькi iншых, здатных да творчасцi моваў. Вiдавочны прыклад з лацiнаю сведчыць акурат пра гэтакае сцiранне: лацiна скончылася як жывы дух, як маўленне, яна зрабiлася букваю i – знiкае з сацыяльнае памяцi i з вуснаў людзей назаўжды. Можна прывесцi прыклад i з беларускай лiтаратурнай моваю, якой бракуе таго, чаго ў лацiне аж задужа – лiтаральнасцi, мёртвасцi слова. Беларуская мова як мова асобы, душы анiяк не можа знайсцi сталага, непахiснага апiрышча пад нагамi – таго абавязковага мёртвага друзу, якi патрэбны дзеля агульназмоўленасцi, i – беларуская мова нараджаецца ў сацыяльнай памяцi i ў вуснах людзей. Таму, кажучы пра iснаванне лiтаратурнае мовы, трэба мець на ўвазе, што найлепшыя спрыяльныя для ейнага жыцця абставiны – трывалая лучнасць мовы-слова i мовы-маўленства (хаця ў абсалюце гэткая ўнармаванасць унурае iндывiдуальную творчасць у палон правiлаў, законаў, умоўнасцяў ды пазбаўляе яе рамантыкi i тае волi, што прысутнiчае ў часе нараджэння новых мовы i культуры, тае неабмежнае волi, якая ёсць хаця б i ў беларускiм лiтаратурным жыццi). Лучнасць гэтая кажа нам на ўзаемапранiкненне тых двух узроўняў.
Пераход iхнi адно ў адно можна ўявiць сабе ўмоўна, ён невызначальны пэўна, як невызначальны пэўна часткападзел кожнага дваадзiнства. I тым не меньш паспрабуем яго вызначыць не пэўна, а ўяўна: на нiжнiм узроўнi мовадуховага стану, як мы ўжо казалi, пераважае найменнасць мовы, якая з'яўляецца матэрыялам для iндывiдуальнага экспрэсiўна- эстэтычнага асваення мёртвага лексiчнага запасу, а ўверсе iснуецца вартасць экспрэсiўна-эстэтычная – вось на ўзроўнi яе i праз яе адбываецца вобразатворчасць намiнатыўнага слова, якое па часе можа апаняццяўляцца i, канкрэтызуючыся, набываючы агульнанамiнатыўную якасць, пераходзiць з галiны "мова душы" ў галiну "мова грамады", цi iначай, са спосабу экспрэсiўна-эстэтычнага асваення ператварацца ў матэрыял для гэтага асваення; i, наадварот, матэрыялiзаваўшыся, зрабiўшыся друзам, слова можа асвячацца новым вобразам-вымоўем, уздымацца ў галiну вобразатворную i пасля гэтага апаняццяўляцца наноў. Прыкладам пераходу "зверху ўнiз" могуць быць прыагуленыя, якiя з iндывiдуальнага маўлення апусцiлiся ў агульнанамiнатыўны лiтаратурны шэраг, паэтызмы, аўтарскiя словы. Гэткiя новатворы Уладзiмiра Дубоўкi, як адлюстроўваць, ажыццяўленне, дабрабыт, мiлагучны, мэтазгодны, цемрашалец i iншыя стала атайбавалiся ў сучаснай беларускай лiтаратурнай мове.
Адваротны накiрунак, калi мова нiжэйшага, агульнага ўзроўню мкне ўвышынi, добра iлюструе нам цi не ўся беларуская лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя, якая ў сваiх жывых, несцiханых вуснах асвячае новым агнём старыя, паўзабытыя гiсторыяю гаворкi. Гэты агонь ёсць сакрал, святажыццё Духу; акурат яно, святажыццё, надае слову сэнс большы, чым тое мае самое па сабе; страта або змена сакралу ў слове часцяком прыводзiць гэтае слова да страты свайго першапачатнага значэння. У беларускiм слове ўрод чуецца сакрал жыцця, творчасцi, росту, i слова гэтае азначае добры ўраджай: сёлета ўрод на бульбу, на грыбы, на ягады i г.д. У рускай мове урод гарыць полымем занядбання, недасканаласцi i азначае сабою адпаведныя якасцi – пачварнасць, недалужнасць: человек-урод, уродливое лицо, в семье не без урода. Сакрал "агучвае" слова адмысловай iнтанацыяю, пачуццём i, значыць, сэнсам; святасць слова нараджае новыя паняццi, новыя багi, новыя мовы, новыя рэлiгii, новыя сусветы... У мове святое кнiгi Авеста словам ахура мянуецца бог, тады як у ведычнай лiтаратуры сугучным словам асура названы прадстаўнiк дэманiчных сiлаў, злыдух; i ўвадваротку: у Ведах дэва – гэта бог, а ў "Гатах" дэвамi называюцца злыдухi.
Асаблiва заўважныя агасанне першасакралу i сполахi новага агню ў словах, якiя сувязаныя з рэлiгiяю, святымi абрадкамi. Мы маем магчымасць назiраць яскравы прыклад таго, як шмат якiя царкоўнаславянiзмы, трацячы свой сакральны змест, "людскуюцца", набываюць у жывой паўсюднай гамане iншае гарэнне, даступнае ўсёй грамадзе i пры гэтым як бы нiвелiруюцца ў дачыненнi да ранейшага сакральнага зместу, знесвячаюцца ў дачыненнi да свае першасвятасцi. Характэрным даказчыкам нiвелiроўкi святазначнага слова ёсць "падзенне" ў штодзённы побыт бога – ён ёсць на "зямлi" i на "небе" i ўвачавiдкi выяўляе два жывыя i ў нечым процiлеглыя сакралы – сакрал духу i сакрал прадмета: Бога, якi ўсюдыiснуе над чалавекам, i бога, якi "памiрае" побач з чалавекам. Бог-побач вынiкае з бога-над праз нiвелiроўку першасвятасцi, праз "падзенне" з вышыняў у акрэслена-намiнатыўны шэраг слова асобы, праз перапрамаўленне i апаняццяўленне гэтага слова ўсiм агулам; бог са стану трансцэндэнтальнага, жывавобразнага пераходзiць у стан побытавы, апаняццяўлёны, ён персанiфiкуецца i ператвараецца ў чалавекадзею: з'яўляецца персанажам мiфа, рэлiгiйнага падання, каменным, заiмшэлым балванам на ўзлеску, часткаю ўстойлiвага словазлучэння, часткаю знiкальнага фальклору... Самая ж дзея, усё больш страчваючы агонь першага сакралу, няўпынна ператвараецца з жывiны ў механiзм i ўрэшце, апрадмечваючыся дастачы, робiцца не ўласнадзеяю, а нейкаю мадэллю яе – мёртвым рэчаiсным сябеспадабненнем. Бог гiне тады, калi спеў у ягоны гонар абяртаецца ў фальклор*.
*Вусную народную творчасць – фальклор – у дадзеным выпадку мы разглядаем як адбiтак колiшняе жывое культуры ў маўленнi агулу; тое маўленне, страцiўшы ў сабе творчы сакрал асобы, гучыць па завядзёнцы, i таму яно хутчэй паслятворчасць, пасляасабiстасць – мёртвае прамаўленне ў жывым, новым, свеце. Сапраўдная вуснатворчасць масаў хутчэй выяўляецца як перадкультура – праз жывамаўленчыя рэфлексii агулу на нейкiя нетыповыя, адметныя праявы рэчаiснасцi: у розных показках, пабасёнках, прыпеўках... У тым фальклоры, якi гэтак жа хутка знiкае ў народзе, як i нараджаецца, адчуваецца творчае гарэнне асобы, хаця i "няма" канкрэтнага аўтара; нядоўгае быццё тых выгалосаў можна растлумачыць iхняю задужажыццёвасцю – iм бракуе свайго ўласнага кантэксту, сваёй уласнай культуры, дзе б яны маглi развiвацца i тварыць, i таму яны – усяго толькi вусная рэфлексiя гушчаў на тую цi iншую праяву рэчаiснасцi ў жывой сiстэме культуры, рэфлексiя, якая кажа на жывасакральную iндывiдуальнасць гушчы, на ейную адметнасць у часе i прасторы, хвiлiнную самастойнасць, масаваасабiстасць у агульнае сiстэме культуры, на нядоўгую iндывiдуальную творчую перадкультурнасць агулу. Ажно разглядаць вуснатворчасць у гэткiм рэчышчы ў нас няма задачы, дык мы i не разглядаем, а бачым яе найперш як з'яву, што сведчыць пра сакральнастарасць, знедухаўленне культуры.
Фалькларызацыя мовы, культуры кажа на агасанне iхняга сакралу – з жывое з'явы яны робяцца прадметам агулу, прадметам завядзёнкi; фальклор ёсць форма смерцi культуры ў самой сабе, ён фотаздымак колiшняга жыцця, але не самое жыццё; вобразна кажучы, фальклор – то хаўтурны абрaдак, памiнкi па жыццю; ён – мёртвая мова душы, мова, якая страцiла сакральнасць, пачатковы змест i сэнс i ператварылася ў факт гiсторыi i ў факт наменклатуры прадметаў i з'яваў.
Аддзяляючы маўленне асобы ад мовы агулу, мы разумеем, што мiж гэтымi паняццямi iснуе шчыльная ўзаемасувязь, якая выяўляецца ў заўсёднай прысутнасцi нежывога намiнатыўнага матэрыялу ў жывой прамове; i ўвадваротку, у нежывой, слоўнiкавай мове заўжды цяплее дух асобы. Далей мы пабачым гэтае з прыкладу беларускай лiтаратуры на пачатку ХХ стагоддзя i, у прыватнасцi, з творчасцi Вацлава Ластоўскага, а пакуль зазначым, што гэтая асабiстаагульнасць, ейная жыццяздольнасць, магчымасць розных узроўняў дапаўняць адно аднаго, сведчыць за самасць, iндывiдуальнасць, самадастатковасць i моц лiтаратурнае мовы народа. Найвышэйшай формай iндывiдуальнага маўлення ў гэтай мове ёсць маўленне мастацкае, а найвышэйшай формаю бытавання гэтакага народу – адпаведна мастацкае суразмоўнiцтва, калi творчасць аўтара спалучаецца з творчасцю суаўтара-чытача.
Дух мастацкае творчасцi прысутны ўжо на ўзроўнi побытавых размоваў, у якiх ёсць i асабiстая сакралiзацыя "агульнага" слова, i асабiстая экспрэсiя, i свой, асабiсты кантэкст гутаркi, i словатворчасць, i, галоўнае, якое ўлучае ў сябе папярэдняе, – асабiстае маўленне. Ужо асноўная функцыя мовы – камунiкатыўная – прадугледжвае творчае стаўленне асобы да падбору i выкарыстання словаў. Такая праява, як жаргон – несумнеўны ўзор гэткага стаўлення i iмкнення асобы моўна самавыявiцца, узор пераходу моўнiка i сумоўнiка з рэчышча агульназразумелых словаў у рэчышча асабiстага, эмацыйна-экспрэсiўнага ўзаемапаразумення. Мастацкую вартасць прамоўленага можна вызначыць праз экспрэсiўнае, эстэтычнае i сакральнае моваасябечанне намiнатыўнага матэрыялу. Iначай, чым больш асоба праяўляецца ў мове (праз асябечаную мову-агул – праз асабiстае прамаўленне яе; i праз сваю мову-асобу), чым натхнёней i ярчэй прамаўляе агульную найменнасць,чым болей надае гэтаму матэрыялу-зместу новыя, свае, формы – тым больш выяўляе мастацкую творчасць. I наадварот, чым больш асоба рашчыняецца ў мове агулу, падпарадкоўвае ёй свой уласны сакрал, тым больш яна, асоба, немастацкавыяўная i немастацкатворчая.
Ад'значым i яшчэ адную акалiчнасць жывога мовабытавання. Улучаючы мову мастацкага твору ў паняцце лiтаратурная мова, трэба зрабiць агаворку. Мова мастацкага твору прысутнiчае ў лiтаратурнай мове на тым узроўнi “буквы" – узроўнi ўнармаванага, знiжанага да намiнатыўнасцi, да семантызму слова. Разам з тым мастацкае слова выступае не толькi як канструктыўны матэрыял (як мова канкрэтнага твору), але i як маўленства (як жывое слова, "голас" канкрэтнага аўтара), выступае не толькi як прадмет, але i як дзея, як тварэнне – i ў гэтым сэнсе мастацкая мова немiнуча пярэчыць паняццю лiтаратурная мова, не ўпiсваючыся ў ейныя нормы-каноны, i з'яўляецца антысутнасцю ейнаю. Прыгадаем адное з найбольш шырокiх вызначэнняў лiтаратурнае мовы. Напрыклад, з энцыклапедыi "Беларуская мова": "Лiтаратурная мова – апрацаваная, упарадкаваная i нармалiзаваная форма агульнанароднай мовы, прызначэнне якой – абслугоўваць разнастайныя сферы грамадскай дзейнасцi чалавека". Гэткая фармулёўка не толькi не пасуе мастацкай мове-маўленню, але i выяўляе адваротныя ёй уласцiвасцi; пераказiўшы прыведзеныя словы, можна сказаць, што мастацкая мова (мова-маўленне) – неапрацаваная, неўпарадкаваная i ненармалiзаваная форма не агульнанароднае, а асабiстае мовы аўтара. Што тычыцца прызначэння гэткае мовы, дык, зноў жа, яно не ў тым, каб абслугоўваць разнастайныя галiны грамадскае дзейнасцi чалавека, а – у псiхiчным уплыве на самога чалавека; яно – не ў агульным усведамленнi сэнсу, а ў асабiстым перажываннi i ў асабiстым суперажываннi пачуцця; яно – поклiч да сутварэння.
Можна прыводзiць безлiч прыкладаў, калi мастацкае маўленне папросту не адпавядае правiлам правапiсу. У гэтым выпадку цяжка не згадзiцца з Зыгмунтам Фрэйдам, якi ўбачыў у памылковых дзеяннях не выпадак, а значэнне i сэнс. Гэтая як бы незнарочыстая неадпаведнасць творчага маўлення нормам лiтаратурнае мовы адно сведчыць аб наўмысным памкненнi асобы выйсцi па-за межы мёртвага закону, аб неўтаймоўнай унутранай псiхiчнай сiле iндывiдуума-творцы. Аднак ужо самая мастацкая творчасць сваiм уласным iснаваннем абвяшчае права на неадпаведнасць нiжэйшым, агульным нормам, яно абвяшчае права на сваю самапраўнасць. Асаблiва вiдочна выяўляецца гэтае ў паэзii, дзе маўленне ў вынiку асаблiвасцяў версiфiкацыi пярэчыць правiлам лiтаратурнае мовы: гэта i iнверсiя, i змена ў словах нацiску, i няправiльнае скланенне словаў, i няправiльнае ўжыванне ў i у дый i з й... Аўтарскiя знакi прыпынку (цi адсутнасць патрэбных знакаў прыпынку), аказiялiзмы, урэшце проста памылкi ў стыле i правапiсе – сведчанне нейкае несцiханае барацьбы мастацкага маўлення-свядомасцi супраць нормаў лiтаратурнае мовы. Пры гэтым, падспуднае, неўтаймоўнае прамаўленне насуперак правiлаў па часе з падсвядомага вылiваецца ў свядомы, рацыянальны чын; норма ўсяго часу разбураецца жывой, правiлаборнай гаманою, усяго часу поўнiцца новымi рэформамi, новымi правiламi, новымi лiтарамi, шрыфтамi i г.д.; такiм чынам памылка колiшняя робiцца нормаю, а ўчорашняя норма сённяшняй аблудаю. Гiсторыя вырастае з гэтага падсвядомаснага прамаўлення, якое стала робiцца свядомасным законам, каб потым зноўку заняпасцi ў новых наўмыснавы-падковых памкненнях.
Памылка, а дакладней, той жывы, неаформлены ў мёртвы закон сэнс, якi схаваны па-за ёю, – носьбiт таемнае гiсторыi ў iндывiдууме. У крыжавыя, пераломныя iмгненнi чалавекаiснавання акурат "памылка" iндывiдуума, ягонае развярэджанае свядомасцi, самаабвяшчае сваё права на разбурэнне старых, ранейшых нормаў. Такое права было абвешчанае на пачатку ХХ стагоддзя, калi беларуская мастацкая свядомасць паўстала над старымi законамi гiстарычнае рэчаiснасцi i паведамiла свету праз вытвараную лiтаратуру, што новая мова, новыя правiлы мовабытавання, новая гiстарычная рэчаiснасць-мiф – самапраўдныя.
Сённяшнi дзень не менш яскрава кажа нам на свядомае абвяшчэнне асобаю самапраўднасцi сваех скрытых да нядаўняга часу творчых памкненняў. Прыклад таго – iснаванне на Беларусi аж некалькi рэальных, дзейсных правапiсаў лiтаратурнае мовы, якiмi карыстаюцца мастакi; гэта так званыя "наркомаўка", "тарашкевiца", "лацiнка" ды плюс памежныя з "наркомаўкаю" i "тарашкевiцаю" варыянты, калi аўтар, карыстаючыся адным правапiсам, ужывае пэўныя правiлы другога; такi ж кампрамiс шукае пiсьменства мiж кiрылiцаю i лацiнкаю, ужываючы ў адной графiцы элементы iншае. Згаданае становiшча выяўляе магутную сiлу iндывiдуальнамастацкае маўленчае творчасцi i свядомае iмкненне творцы процiпаставiць жывую "iдэю" "памылкi" каменнаму, iснаму адно намiнатыўна закону мёртвае формы.
Перад тым, як непасрэдна разгледзець некаторыя псiхалiнгвiстычныя аспекты "памылковае" творчасцi ў беларускай лiтаратуры на пачатку ХХ стагоддзя, звернем увагу яшчэ на адную акалiчнасць, якая сувязаная з памылкаю мастака-маўленцы i ягонае жывое мовы. То акалiчнасць новага, мастацкага свету, якi мiмаволi ўзнiкае ў нашых уявах, калi мы спатыкаемся з нейкаю нестасоўнасцю ў тэксце; iначай кажучы, у даследваннi псiхiчнай мастацкай творчасцi для нас важная не толькi праблема мастацкага выяўлення аўтара, але i праблема мастацкага ўспрыняцця чытача. Пры там зноўку паўторым: тэкст можа iснаваць як намiнатыўна (лiтаратурны твор), гэтак i сакральна (жывое мастацкае маўленне). У залежнасцi ад таго, што мы бачым ў тэксце (жывiну цi намiнатыўнасць), будзе паўставаць перад намi кантэкст твора. Кантэкст маўлення дужа адрознiваецца ад кантэксту прамоўленасцi. Калi кантэкст лiтаратурнага твору выяўляе нестасоўнасць у тэксце, падкрэслiвае тую цi iншую памылку, дык кантэкст мастацкага маўлення ўважае гэтую памылку за часцiнку адзiнага жывога сусвету. Папраўдзе, гэта i не кантэкст, бо ён ёсць самая творчасць, а нейкi неахопны вобраз дзвюстыхii: стыхii развярэджаных пачуццяў аўтара i стыхii развярэджаных пачуццяў суперажывальнiка. Акурат адсюль, з гэтых стыхiяў зачынаецца новая, мастацкая рэчаiснасць, якая праз перажыванне i суперажыванне (пачуццё) паўстае над паняццевасцю (сэнсам) i з вымярэння лiнгвiстычнага пераводзiць аўтара ды суаўтара ў абуджаны свет iхнiх асацыяцыяў ды лятунных вобразаў. Непрадказальная псiхiка ў гэтым разе пачынае збыткаваць са свядомасцi. Роля памылкi ў тэксце – велiзарная пры гэткiм збыткаваннi. Памылка ўтварае яшчэ адную рэчаiснасць; калi, вобразна кажучы, сапраўдная рэчаiснасць паўзбежная мастацкай i тым самым з'яўляецца як бы ейным люстэркам, дык памылкаўтворная, унутранамастацкамоўная рэчаiснасць – iншапаралель рэчаiснасцi мастацкае, яна псiхiчна, ажно не фiзiчна адлюстроўвае рэчаiснасць мастацкую, але не тую сапраўдную, для якой яна з'яўляецца пярэчлiвай i проста процiрэчаiснай; яна не можа iснаваць у гэтым свеце, акрамя як нелагiчнасць, бязглуздзiца, яна – "паслямастацтва", залюстэр'е. Незнарочыстыя недапасаванасцi ў вершы Максiма Багдановiча "Слуцкiя ткачыхi", магчыма, заблытваюць сэнс сказанага, але ж разам з тым i заваблiваюць чытача ў нерэальны, мастацкi i “паслямастацкi" iншасвет асацыятыўных вобразаў; рэчаiснасць сэнсавая цалкам гiне ў алагiзме рэчаiснасцi пачуццёваперажывальнай. У радках ( рэдакцыя зборнiка "Вянок" )
Халодным срэбрам ззяюць хвалiМiж гор лiючайся ракi
рака "пераўтворана" ў горы, а сапраўдная рэчаiснасць – у абсурд. Суперажывальнiк вымушаны як бы выракацца гэтае абсурднае рэчаiснасцi, не заўважаць яе, i прыймаць рэчаiснасць мастацкую i тую, што па-за ёю, пазалюстэркавую – прыймаць свае абуджаныя пачуццi, уяўленнi, вобразы.
Увогуле, "Слуцкiя ткачыхi", бадай што, адзiн з самых процiрэчаiсных вершаў у паэзii Максiма Багдановiча, дый усёй беларускай лiтаратуры. Магчыма, у тым, што твор гэты зрабiўся класiчным, хрэстаматыйным вершам, ёсць таямнiчы сiмвалiзм: беларускае мастацкае маўленне, маючы пад сабою замест рэальнага быццёвага грунту, гiсторыю- i быццё-мiф, ад першых свядомых крокаў процiрэчаiснае, яно наўмысна iмкнецца супрацьпаставiць сябе i свае iдэi рэчаiснасцi, аспрэчыць яе як абсурд, як несправядлiвасць i глупства, перапiсаць яе на свой капыл. "Слуцкiя ткачыхi" – то (хай i не свядомае) парушэнне не толькi нормаў ужывання граматычных формаў i сiнтаксiчных канструкцыяў; iхнi лiтаральны сэнс – абсурд у вачох рэчаiснасцi; верш не адпавядае праўдзе рэчаiснай i напiсаны як бы ўнаругу з ейнымi правiламi. Як вядома, слуцкiя паясы насамрэч ткалi не бяздольныя прыгонныя дзяўчаты, як гэтае прамаўляецца паэтам, а вольныя людзi, ды ткалi мужчыны. Вядома i тое, што паводле законаў ткацтва, нельга, забыўшыся, выткаць на кроснах замiж пярсiдскага ўзору васiлёк – узор задаецца адпачатна, у часе ладавання нiтоў. Тым не менш рэчаiсная праўда як бы пагубленая мастацкiм спевам, яна не толькi не мае сiлы процiстаяць створанаму штучна мастацкаму вобразу, але i ўражвае Багдановiчава суперажывальнiка нiкчэмнасцю, бяздарнасцю, недарэчнасцю свайго быцця; Багдановiчава ж слова, наадварот, стварае ўразлiвую, жыццёвую карцiну рэчаiснасцi – i гэтая мастацкая, ненасамрэчная, "падманная" рэчаiснасць i ёсць праўда, якая асвечаная найперш не сэнсам, а пачуццём, не ўнармаванасцю, а сакралам. Праўда рэчаiсная ў дадзеным выпадку – то ўнармаванае, абукваленае правiла агулу, а праўда мастацкая – адухоўленая, правiларазбуральная творчасць асобы. За гэткi ж прыклад можна ўзяць i верш Максiма Багдановiча "Iзноў пабачыў я сялiбы..."; у iм таксама жыццёвая праўда ператвораная мастацкай сiлаю ў праўдападабенства, у нiкчэмную мёртвасць агульназмоўленасцi. Паэт стварае вобраз дрэва – лiпы, – на якiм выразанае дзявочае iмя i якое з цягам свайго росту ўздымае ўвышкi тое iмя. На самай справе вядома, што лiпа мкне ўгон, вырастаючы ад покаўкi. Iначай кажучы, надпiс "Веранiка", паводле законаў прыроды, не можа падымацца ў неба, а можа адно заставацца на пачатковае вышынi. Аднак жа, зноў-ткi слова асобы, сiла мастацкага маўлення робiць гэты закон недарэчным, а вобраз iмклiвага, iмяўздымнага дрэва паўстае не як праўда агулу, а як праўда свая, iнтымная, як праўда, якая ўва мне, i –
Чым болi сходзiць дзён, начэй,Тым iмя мiлае вышэй.
Гэтак жа i сiнтаксiчныя ўнармаванасцi часам ператвараюцца сiлаю духу, сiлаю маўленства ў пазамастацкую недарэчную няпраўду. З самых першых крокаў беларускае прыгожае пiсьменства як бы процiпастаўляе сабе гэныя ўнармаванасцi, спрабуе iх пабурыць, заблытацца ў iх. Шматлiкiя сiнтаксiчныя хiбы, якiх асаблiва нямала ў творах лiтаратуры самага пачатку ХХ стагоддзя, можна патлумачыць i яшчэ "нявыспеленым" па тым часе паняццем сiнтаксiчная норма лiтаратурнае мовы; i адсутнасцю шырокае нацыянальнае мастацкалiтаратурнае традыцыi, праз што аўтары ператваралiся ў першапраходцаў на шляхах вычування мастацкага слова. Аднак пры ўсiм тым, хiбы гэтыя, зноў жа, выпадковыя "наўмысна"; у кожным разе маладая беларуская лiтаратура застаецца рэчаiснаборнаю, а сiнтаксiчныя хiбы тояць у сабе бяздонную глыбежу таемнасэнсу, схаванага ад звычайнага вока. Каб унурыцца ў гэтую глыбежу, патрэбны позiрк незвычайны: у якiм бы суiснавалi разам логiка праўдная, аб'ектыўная, навуковая, i пачуццё ўласнае, неаб'ектыўнае, самападстаўнае; нам патрэбнае трывалае спалучэнне не сабраных у адное часцiнак чала-вечага светатвору: патрэбны жывы ясны розум як суб'ектыўнае пачуццё, патрэбная разумовая пазнавальная дзейнасць не як паняццевае асэнсаванне, а як пачуццёвае спасцiжэнне, патрэбны лiтаратурны дослед як навуковае сумастацтва. Нам патрэбная не толькi прадметная частка мастацкае духоўнiцы – лiтаратура, – але i ейная жывiна – сэрцы, вочы, летуценнi, хваляваннi... ейных творцаў.
Каб усё гэтае мець, нам трэба сасланiцца на тую дарогу, па якой прайшоў сам аўтар – на дарогу новасакралiзацыi, асябечвання мовы i рэчаiснасцi агулу. То шлях не гэтак росчыту словаў, сiмвалаў, вобразаў, а больш шлях суаўтарскага ўжывання ў сiмвалы, вобразы, новасакралiзаваныя словы. Дзеля гэтага, паўторым яшчэ, нам трэба ў тэксце мастацкага твору не бачыць мову, а чуць размову. У такiм святле ўсе (або немалая iх частка) сiнтаксiчныя хiбы ператвараюцца ў выяўныя лятункi асабiстых, суаўтарскiх перажыванняў. Зрэшты, у гэтым разе сiнтаксiчныя хiбы ды наўмыснавыпадковыя памылкi, iхняя сэнсавая патаемнiца – не самае галоўнае, што адкрываецца перад намi i ў нас. Найперш адкрываецца мастацкая рэчаiснасць; адкрываецца пазакантэкст твора – уласнае мастацтва чытання-сутварэння тэксту; кантэкст як сэнс ператвараецца ў тэкст-натхненне, а асабiстыя асацыятыўныя лятункi ды ўявы выконваюць дзве важныя ролi: 1) яны ўнураюць даследчыка ў невытлумны, перадмоўны стан свядомасцi, абуджаюць не думкi, не вобразы, не ўяўленнi, а тое, што папярэднiчае iм, цi то сэрцавымоўе, – гэтае дае магчымасць даследчыку спалучыцца, злiцца з аўтарам, дае магчымасць асабiстаўлення (псiхiчнае замены аўтара, твора, падзеяў, гiсторыi, паняццяў, вобразаў i г.д. сваёй асобаю) чужога сэрцавымоўя сваiм, i 2) яны даюць права на далейшае асабiстае развiццё чужога пачуцця i на асабiстае самаспазнанне таго пачуцця (чужога ў сабе) ды на асабiстае патлумачэнне яго.
Звернемся да тых жа "Слуцкiх ткачыхаў" з пункту гледжання псiхалiнгвiстычнага, бачачы цяпер у словах i iхнiх спалучэннях, акрамя сэнсу ды iдэi, найперш сваё ўласнае перажыванне. Гэнае ўласнае псiхiчнае перажыванне верша зрынае нас у вечнае мiжлюстэр'е дуалiзму (света-, рэча-, паняцце- , вобраза- i г. д. -раздваёнасцi). Свет у творы раздваёны, i ягоная двойнасць – i раз'яднанасць, i лучнасць. Верш як бы наўмысна выяўляе той двайчак, дзелючыся раўнютка напал, спалучаючыся як цэльнасць з дзвюх самастойных i адначасна ўзаемазалежных частак; верш пражываецца як выяўныя дваадзiнства i дваборства, пражываецца праз чуццё паўзбежных вобразаў i асацыяцыяў: нiва – хата, хата – панскi двор, панскi двор – краса, краса – нядоля, нядоля – залатыя паясы, пярсiдскi ўзор – васiлькi, тканiны свае – лад пярсiдскi i г.д.
Нестасоўнасць у апошнiм радку канчаткова акрэслiвае на ўзроўнi эмацыйнага перажывання верша той лучны i падзельны асяродавiк, якi двоiць псiхiчную прыроду верша. Пытаннi вiнавальнага склону як бы завяршаюць i бясконца паглыбляюць верш; пытаннi робяцца вечнай фiласофiяю, у якой процiпастаўленне – то ўз'яднанне, а ўз'яднанне – то процiпастаўленне. Прыгадаем:
I тчэ, забыўшыся рука,Замiж пярсiдскага узора
Цвяток радзiмы васiлька.
Пытаннi каго? i што? – i адзiнства, i пярэчанне. Мiж iмi агасае апошнi подых рытму гэтага твора, i гэты апошнi рытмападзел паглыбляе пачуццё i сэнс сказанага . I творчае сiнтаксiчнае свавольства адно падкрэслiвае гэты падзел.
У сiнтаксiчнай недапасаванасцi, што ў апошнiм радку, адлюстравалася дваборства: рука тчэ што? – кветкуне-жыць, узор, прадмет нежывы, i каго? – кветку-жывiну, васiлька; жыццё i нежыццё адасобленыя адно ад аднаго i тым самым процiпастаўленыя. У недапасаванасцi ёсць таксама дваадзiнства: рука тчэ што? – цвяток радзiмы, сiмвал жыцця, i каго? – кветку-жыццё, якая спалучылася з гэтым сiмвалам; сiмвал жыцця i самое жыццё адасобленыя адно ад аднаго i тым самым паяднаныя. Жывое i нежывое, прыватнае i абагуленае, штучнае i натуральнае, вечнае i хвiлiннае, абстрактнае i канкрэтнае... праз парушаную сiнтаксiчную норму жывуць у сваёй, мастацкай рэчаiснасцi. Яны пярэчаць адно адному, i гэтае пярэчанне – форма абапольнага iснавання як нечага цалкавiтага, нечага аднаго-усенькага; i яны жывуць жыццём супольным, i iхняя супольнасць, цалкавiтасць – вайна ўнутры сябе мiж сябе.
Асабiстаўленне – у дадзеным выпадку псiхiчнае сатварэнне чытцом свайго асабiстага жывога аўтара, замена, па сутнасцi, аўтара на сябе i ягонае псiхiкi на сваю псiхiку – кажа ў хадзе маўлення той таемны, невыказны дзiвакрай пачуццяў – падкантэкст твора, цi iначай, душэўныя зрухi, якiя адбываюцца ў вынiку супрамаўлення канкрэтнага твору. Вядома, у прамым сэнсе нельга казаць, што чыцец-суразмоўнiк выкрывае ў сабе акурат гэткiя ж пачуццi i гэткую ж сiлу iх, якiя былi ў творцу ў часе ягонае творчасцi. Гаворка iдзе пра атаесамленне з сэрцавымоўем мастака-асобы, а не пра атаесамленне з самой гiстарычнай i фiзiчнай асобаю гэтага мастака; маецца на ўвазе атаесамленне, у вынiку якога аўтар, ягоная псiхалогiя i псiхiка, ягоны сакрал як бы ператвараюцца ў псiхiчнае я чытца, а суразмоўнiцтва (чытача i аўтара) – у сумаўленне чытца, у супрамоўнiцтва, у голас чытцовае душы, праз аўтаравы словы як свае. Разам з тым гэткае атаесамленне, як вiдаць, не магчымае не толькi без псiхiчнага я, але i без самаўсвядомленага сацыяльнага я супрамаўленцы, якое i ўтварае другi ўзровень творчага перажывання. Зразумела, што пэўная вышыня свядомасцi асобы, ейныя светагляд, веды, жыццёвыя перакананнi i г.д. нясуць сваё, адмысловае наслаенне на кантэкст твора; я-соцыум не толькi пераасэнсоўвае прамаўленне, спазнае яго, апаняццяўляе, тлумачыць, але i спасцiгае творчасць; ён, супрамаўляючы, творыць апаняццяўлёна i выяўляе ў кантэксце яшчэ адзiн дзiвакрай – дзiвакрай магчымых (i нарэшце абавязковых) рэчаiсных новаiдэяў, новаадкрыццяў,новамеркаванняў..., iначай кажучы – надкантэкст твора; (адзiн i той жа чалавек, чытаючы адзiн i той жа мастацкi твор некалькi разоў, за кожным выпадкам можа рабiць новыя адкрыццi, часам пярэчлiвыя сваiм папярэднiм – вядома, у гэтым "вiнаватая" не толькi душа, але i сацыяльныя чыннiкi асобы: веды, адукаванасць, жыццёвы досвед i г.д.).
Зноўку прыгадаем Максiма Багдановiча i звернемся да яго з гэткага "падкантэкстна-надкантэкстнага" пункту гледжання, аналiзуючы-вычуваючы ягоны верш "Кiнь вечны плач свой аб старонцы!". I будзьма памятаць пры тым, што спяшацца нам няма куды, бо ва ўсiх у нас наперадзе – бязмежжавечнасць. Таму, пакуль напрасткi перайсцi да пражыцця-разгляду згаданага верша, давайце крыху паразважаем пра сёе-тое. Увогуле, не варта гаварыць пра месца гэтага твору ў кантэксце паэтавае спадчыны i ўсяе беларускае паэзii – грунтоўнае азначэнне кантэксту i згаданага верша ў iм дае нам сусветнае багдановiчазнаўства. Яно дый сам дзень сённяшнi, веды гэтага дня, шмат у чым вызначаюць нашае стаўленне да навакольных з'яваў i да самога верша; тое, што, здавалася б, сучаснiку Максiма Багдановiча, сумоўнiку ягонага верша, па ўсiм вiдаць, было неўпрыцям, нам уяўляецца вiдавочнасцю – у прэсупазiцыi сённяшняга даследчыка ёсць кантэкст усёй (не лiчачы лiтаратуры магчыманевядомай або вядомай, але тэксты якой знiклi) беларускай мастацкай лiтаратуры пачатку дый, лiчы, канца ХХ стагоддзя. Аднак iснаванне дадзенага кантэксту наколькi дадатнае для даследчыка-вычувальнiка, настолькi ж пустацяжлiвае. Гэты цяжар пустоты вынiкае з самой сутнасцi кантэксту – з iмкнення да дасканаласцi, завершанасцi, поўнай прамоўленасцi; акурат гэтае i абясцэньвае кантэкст, мёртвая напоўненасць якога не вабiць жывы розум i ўяўляе з сябе нейкую непатрэбную каменную, цяжлiвую пустоту. Iснаванне кантэксту ў доследзе-вычуваннi не азначае ягоную выключную ролю ў патлумачэннi i аналiзе верша; кантэкст патрэбны як фрагмент гэтага доследу, але не болей; i патрэбны як фрагментарнасць, але не завершаная цалкавiтасць. Якраз вось тут i выяўляецца ў свядомасцi даследчыка-суаўтара той "падкантэкстна-надкантэкставы" дзiвакрай, пра якi мы казалi, бо цалкавiтасць, мёртвасць агульнага кантэксту замяняецца жывым сакралам асобы; высвятляецца, што нават у разуменнi, ужо не кажучы пра перажыванне, кантэкставыя асаблiвасцi могуць мяняцца ад безлiчы асабiстых наслаенняў: ад нашай ступенi валодання тым кантэкстам, ведання яго – i да нашага гумору, з якiм мы прамаўляем верш; безлiч, безлiч усялякiх натокаў: стан грамадства, у якiм мы перажываем верш,памер нашае кватэрасплоты, надвор'е, што было ўранку, зырката зораў на небе, муха мiж шыбамi, голад у Афрыцы, лiчба на календары... Гэтак значыць, што не сам кантэкст важны, не ягонае iснаванне, а iстотна – перажыванне i разуменне намi яго ды творчасцi. Мы большыя за кантэкст творчасцi i за гiсторыю, бо мы самi – творцы i творчасць. Нашае псiхiчнае я пазбаўленае прыгоннiцкiх путаў, яно не падпарадкаванае напiсанаму самападнявольным чалавечым розумам кантэкстазакону, яно над'звычай творчае, бязмежнае, трансцэндэнтальнае, бо большае нават за самое сябе – яно ўсяго часу iмкне па-за свае межы. Мкнучы ў пазасвецце, яно ператварае кантэкст у фрагмент нашае сакральнае творчасцi; сам падкантэкстна-надкантэкставы дзiвакрай ёсць сукупнасць выпадковых фрагментаў творчасцi, з якiх снуецца, а тады тчэцца абрус мастацтва; дзiвакрай гэты – абшар жыцця, а кантэкст – поле смерцi, якое ўсяго часу поўнiцца мёртвымi iсцiнамi i якое фрагментарна харчуе жывы абшар (гэткае становiшча можна параўнаць з коласам i глебаю: колас памiрае, ператвараючыся ў частку глебы, i колас нараджаецца ды жыве, харчуючыся з глебы, цi то харчуючыся з нейкiх фрагментаў калоссевае смерцi).
Кантэксту няма ўвогуле – кантэксту, прамоўленага навек; кантэкст – умоўнасць перад вачыма жыцця, ён буква-мёртвасць (яе ад'жыўляе дух), ён нормы мовы, лiтаратуры (нормы тыя бурыць маўленне ды мастацтва). Прыгадаем, што кантэкст беларускае мастацкае лiтаратуры мяняўся неаднойчы на працягу ХХ стагоддзя – штось незваротна выпадала з яго, а штось, увадваротку, з'яўлялася з небыцця i клалася ў ягоныя муры; хвалi новага сакралу бесперастанку нараджалi новыя нормы i законы, прамоўленасць супрамаўлялася наноў. I разам з усiм гэтым роля кантэксту ў творчасцi не апошняя: каб адбылося супрамаўленне мусiць быць найперш прамоўленасць, каб дух жываствараў, мусiць быць у свеце мёртвасць буквы, каб свядомасць ды пачуццi iмкнулiся ўсяго часу вырвацца з палону нежывых законаў, мусiць быць гэты палон. Кантэкст ды творчасць можна параўнаць з паняццямi мова агулу i мова асобы: навiдавоку ўзаемазалежнасць, узаемабарацьба i ўзаемадапаўняльнасць адно аднаго; падкантэкстна-надкантэкставая галiна зноў-ткi немагчымая без кантэксту, залежная ад яго i адначасна пярэчлiвая яму: яна – не толькi прэсупазiтыўныя, назапашаныя з цягам жыцця веды ды знаццё, але i сутворчасць-супрамаўленне iндывiдуума праз тыя веды ды знаццё, творчае iмкненне iндывiдуума як прыняць напiсанасць-кантэкст, гэтак яе i разбурыць, новасакралiзаваць, пераўтварыць у сабе.
Разумеючы кантэкст лiтаратуры (цi асобнага твору) як усвядомленую суцэльнасць тэкстаў (цi, адпаведна, асобнага тэксту) з усiмi iхнiмi тэкстоёнымi асаблiвасцямi, мы прапануем дзеля супрамаўлення-суперажывання верша Максiма Багдановiча "Кiнь вечны плач свой аб старонцы!" зрабiць крок за межы кантэксту, што дасць нам магчымасць апынуцца ў сутворчай пазакантэкставай абладзе; яно – тое быццё – дазваляе нам, iснуючыся ў мове тэкста, самiм маўленiць i, знаходзячыся ў плынi ракi, самiм рэчыць. Кантэкст прыдасца нам як фрагмент нас самiх, з дапамогаю якога мы можам як мага глыбей суперажыць твор. Пры гэтым прысутнасць нашая ў сутворчай абладзе немагчымая без вычування намi ўзроўню падкантэкставага, душэўнага пражывання верша; а каб той узровень з'яснiўся ў нас, трэба, зразумела, знаходзiцца на пэўнай вышынi ўзроўню iншага – надкантэкставага. Улучаючы гэтыя ўзроўнi ў адное, у самiх сябе, прыслухоўваючыся да iх, мы дазваляем сабе неабмежную волю навуковага, апаняццяўлёнага вычування мастацкага твору i адначасна – волю пачуццёвае навуковасцi, пачуццёвае апаняццяўлёнасцi; нашая свядомасць прагне не столькi свядомiць, сэнсаваць свет, колькi, унурыўшыся ў пачуццi, разам з iмi разумова адчуваць яго, перажываць яго чуйна, вобразна; мы дазваляем сабе права на тое, каб сукупнасць аб'ектыўных ведаў, якая пануе над намi i нас гняце, ператварыць у паслугачку нашых пачуццяў, а свае пачуццi вызначыць як глыбокадумлiвасць, як глыбежу ўласных (собскага вытвору) ведаў; мы сабе дазваляем усё, у тым лiку i сваё, уласнае, аўтарства на Багдановiчаў верш, дазваляем новасакралiзоўваць яго, "дапiсваць" яго, "дапрыдумляць", развiваць яго ў сваiх развярэджаных пачуццях i разняволеных думках. (Акурат гэтае i ёсць унутранапрычынны шлях заўсёднае перабудовы кантэксту: то ператварэнне кантэкставага ў паднадкантэкставае, цi iначай, у адвольнае творчае суперажыванне чуллiвай думкаю i асвячэнне сабою твора. I гэтае ёсць першая перамена ў кантэкставае ўнармаванае мёртвасцi. У ёй, перамене, я, асоба сацыяльная i асоба псiхiчная, урачыстуе над ковамi парадку, яна жыццядухатворыць, разбураючы букву-смерць. Другая перамена – у адваротным: сутворчасць i ўсе змены, якiя адбываюцца ў ёй i праз яе, агасаюць, касцявеюць, унармоўваюцца ў агульнай свядомасцi, робячыся з дзеi-творчасцi ў падзею-вытвор i вяртаючыся зноўку ва ўлонне кантэксту. У гэтым разе асоба, загарэўшыся i нарабiўшы пераменаў, нiвелiруецца, прыраўноўваецца да агульных нормаў i правiлаў; новаперамены робяцца часткаю агульшчыны; ковы агулу зноўку ўрачыстуюць над асобаю. Перагляд кантэксту з пункту гледжання iдэалогii, новых культурных дасягненняў, новых ведаў, новых палiтыкi, сацыяльнага развiцця, маральна-этычных перакананняў, эстэтыкi i г.д ёсць знешняя праява няўпыннага, унутранага, прыроджанага мабыць у часе зародаў самога чалавечага першасемяна iмкнення-творчасцi – iмкнення асобы парваць прыгоннiцкiя ланцугi завядзёнкi i з iхнiх ацёпкаў вытварыць сябе; i ўрэшце, гэтае i праява няўпыннага, парадкоўнага iмкнення асобы патрапiць у прыгоннiцкiя ланцугi; то праява ўсё той жа адвечнае ва ўсiм сутным дуалiстычнае дадзенасцi, якая паловiць усё i ўсё яднае: i жыццё i смерць, i творчасць ды марнаванне, i асобу ды агул.)
Дык паспяшайма да iмклiвае творчавечнасцi верша "Кiнь вечны плач свой аб старонцы!" (спазнiцца бо ў вечнасць гэтак жа нядобра, як i прыйсцi да яе заранёў). Адметны, Багдановiчаўскi дуалiзм, якiм ад пачатку да канца прасякнутая творчасць паэта, выяўляецца ў вершы ўжо ад першага радка:
Кiнь вечны плач свой аб старонцы!Тэма плачу (i, у прыватнасцi, плачу па старонцы) у беларускай лiтаратуры пры ўсёй сваёй кантэкставай вiдавочнасцi – на жаль, амаль не крануты даследчыкамi цалiк. Пры гэтым наўрад трэба аспрэчваць, што Багдановiчаў радок прамоўлены, так бы мовiць, у рэчышчы беларускае лiтаратурнае традыцыi, у якой плач – не столькi хвiлiнная праява сентыментальнасцi, самотнага ды панурага гумору (хаця ёсць i гэтае), а больш светапогляд, адчуванне свету, фiласофскае бачанне яго, стан жыцця. Зварот да плачу як да стану жыцця i як да светаадчування бачны ў творы хаця б з таго, што далей вынiкае з верша Максiма Багдановiча: вечны плач – то сон народа, сон, якi мусiць перапынiцца ўзыходам сонца (тэма сну народа, зноў-ткi пры ўсёй сваёй пашыранасцi ў мастацкай лiтаратуры, для даследчыкаў-вычувальнiкаў уяўляе з сябе невычэрпную студню адкрыццяў, iдэяў, атаесамленняў з сённяшнiм днём), а сон – гэта ўжо стан жыцця, несвядомы, негiстарычны, але ж стан ( у пэўных выпадках можна казаць, што сон – то i светаадчуванне, у тым разе, калi ён нясе вобразы альбо процiпастаўляецца чуйнае рэчаiснасцi як "жывая" смерць, чуццё-нечуванне).
Глыбокi, шматбаковы дуалiзм прыведзенага радка (як на наш розум, чым больш двуахопнае маўленства, чым больш у iм асацыятыўных процiпастаўленняў-спалукаў, люстраванняў, тым большая фiласофская глыбата расшугнутая перад нашым душэўным i чуццёва-разумовым перажываннем таго твору) вынiкае з заклiку адрачыся ад заўсёднага, абыклага стану жыцця: дзве скранi выяўляюцца тут – вечны плач аб старонцы, якi ёсць абыклы, заўсёдны стан беларускага жыцця, i вечны плач як загана не абстрактна-вечная, а часавая, якая прыходзiць i мiнае i якую таму трэба адрынуць ад сябе, пабурыць. I яшчэ дзве скранi мы бачым у гэтым радку: паэтаў поклiч не плакаць крыкнуты не ў вынiку ягонага светлага, радаснага гумору, а, наадварот, праз гумор скрушны, слёзны; па сутнасцi, поклiч гэты народжаны i прамоўлены ў слязах – заклiк не плакаць насамрэч ёсць праява самога плачу. Ёсць у гэтым заклiку i iншая двойнасць: уадначассе гэта заклiк-абуда i заклiк-суцяшэнне; заклiк-абуда клiча да дзеянняў, пераўтварэнняў, а заклiк-суцяшэнне супакойвае, ён не вымагае дзеянняў, а вымагае далейшых пакутаў у цярплiвасцi i чаканнi. Наступныя радкi верша як бы ўраўнаважваюць папярэднi радок, асцюджаюць, прыцiшаюць ягоную палымянасць:
Няўжо жа цёмнай ноччу тыНе бачыш, што глядзiцца сонца
Ў люстэрка – месяц залатыё
Замест далейшага парывання змагацца з плачам мы апынаемся ў паняверцы – дык плакаць цi не плакацьё Мы блукаем то мiж двох прыстанкаў-берагоў аднаго акiяну, то ў двух акiянах аднае вады: то мiж цёмнай ноччу i белым днём – яны дзве рознасцi ў адной цалкавiтасцi, то мiж сонцам ды месяцам – дзве самастойныя цалкавiтасцi паэт ператварае ў дзве рознасцi аднаго цэлага (i вымыкае гэтае з душы трапна, па-беларуску псiхалагiчна: маўляў, няма сонца, дык не бядуй, а глядзi на месяц – будзе табе сонца). Няварта тут казаць пра тыя асацыяцыi, што абуджаюцца пры супастаўленнi Сонца i Месяца, ночы i дня – то глыбiнныя, крыжавыя з'явы, якiя неадчэпна, штохвiлiнна прысутнiчаюць над намi i ў нас; у радках гэтых – сённяшнiя мы з нашымi пошукамi, забабонамi, прымхлiцамi, пророцтвамi, сумневамi, з нашымi космасам, багамi i сляпымi вачыма.
Далейшае чатырохрадкоўе, напiсанае ясна, аптымiстычна,"па-купалаўску",гучыць процiасноўна да трох папярэднiх паняверлiвых радкоў; iдзе на змену ночы дзень, на змену скрусе йдзе надзея, на змену заняпаду, пагiбелi – адраджэнне, чунянне:
Не згасла сонца! Сонца гляне,Усiх падыме ада сна.
Ён, гэты дзень яшчэ настане, –
I ачуняе старана.
I ў тым жа часе гэта агнянае, у стакроць павялiчанае эмацыйна цверджанне паняверкi: радкi ж прамаўляюцца насустрач узыходу месяца, а не насустрач узыходу самога сонца, насустрач сумненням, а не насустрач пэўнасцi, дакладнай вядомасцi.
Кожная няпэўнасць у вершы апэўнiваецца ў апошнiм чатырохрадкоўi. У iм – "апраўданне" ўсiх дагэтулешнiх радкоў, вобразаў, асацыяцыяў, адлюстраванняў, апраўданне iх тою няўлоўнаю рэчаiснасцю, якая завецца я; у гэтым прытулку, я-рэчаiснасцi, пафас знаходзiць сваё пацверджанне, кожнае летуценне набывае грунт, канкрэтны сэнс; сiла мастацкае рэчаiснасцi падкрэслiвае абсурднасць рэчаiснасцi сапраўднае. На пытанне чамуё (чаму трэба кiнуць плач, чаму сонца не згасла, чаму яно глядзiцца ў люстэрка i чаму люстэрка – гэта месяц, чаму ўсе падымуцца ада сна, чаму вечны плач – вечны i нявечныё i г.д.) адказ знаходзiцца ў духовай сiле самое творчае асобы, адказ у самiм Максiме Багдановiчы, i ў самiх нас – таму, што я так бачу:
Я пад яе зiмовай маскай –
Пад снегам – бачу твар вясны,
I вее верш мой дзiўнай казкай,
I ясны ён, як зорак сны.
Iзноў жа, глыбiнная, усёахопная, касмiчная дзвюадоймнасць акрэслiваецца прыведзеным чатырохрадкоўем, праз якое сусвет канчаткова распалавiнены ў вершы i канчаткова ўз'яднаны.
Псiхалагiчны дуалiзм, што прысутнiчае ў мастацкiм маўленнi, ёсць неабходная ўмова ў стварэннi мастацкае рэчаiснасцi; акурат ён утварае жывы абшар паднадкантэксту, дае волю лятункам i асацыяцыям у часе суперажывання твору. Псiхалагiчны дуалiзм – то прастора, якая напоўненая нашымi жывымi ўявамi,аб'ёмным шматмерным быццём нашае псiхiкi. Псiхалагiчную дваёвасць можна параўнаць з дваёвасцю рэчаiснаю, ну, хоць бы i з самiм жыццём чалавека, з двума ягонымi палюсамi матэрыяльнага iснавання – нараджэннем i смерцю. Па-за гэтымi палюсамi – нябыт, мiж iмi – чалавечае жыццё. Яны ўяўляюць з сябе два вузкiя, абавязковыя для кожнага чалавека калiдоры, якiя ён не можа абмiнуць анiяк i праз якiя ён мусiць прайсцi, не маючы iншага выбару. Затое мiж гэтых калiдораў чалавек вольны выбiраць з безлiчы варункаў, прычым з цягам таго, як ён рушыць далей ад калiдора нараджэння, дык гэтых верагодных варункаў, чыста ў шахматнай гульнi, робiцца ўсё болей, павялiчваецца ў сотнi i ў тысячы разоў, адно выбiрай. Гэтак жа i псiхалагiчны дуалiзм мае два такiя калiдоры: ён нараджаецца у суб'ектыўнай рэчаiснасцi (у творчай асобе) i гiне ў рэчаiснасцi аб'ектыўнай, у свеце пазаасабiстым, нiчыйнаагульным). Затое памiж асобаю i аб'ектыўнай рэчаiснасцю – бясконцы псiхiчны свет творчасцi з бязмежжам магчымых асацыяцыяў вобразаў, сiмвалаў, паняццяў..., свет, якi завецца жывым мастацтвам; урэшце можна параўнаць i яшчэ адную асаблiвасць названага вышэй двабыцця: як чалавек, жывучы, стварае тым самым перадумову для сваёй смерцi (самое жыццё ёсць гэткая перадумова, бо смерць немагчымая без жыцця), гэтак жа i ўнутраны, псiхiчны свет ёсць перадумова знешняе, аб'ектыўнае рэчаiснасцi. Псiхалагiчны дуалiзм таму i ўспрымаецца акурат як дваёвасць, што ён жыве мiж двух берагоў – я i нiшто; псiхалагiчны дуалiзм дае нам права на няпэўнасць у нашым спасцiжэннi прадметаў i з'яваў, свет паўстае перад намi як неразгадны, непрачытны дарэшты двакрай; у тым i хараство псiхалагiчнага дуалiзму, што мы ў апаняццяўлёным, мёртвым, знаёмым да драбнiцы друзе можам сотнi i тысячы разоў адкрываць для сябе навiну, у тым яг онае хараство, што ў кожнай з'яве i ў кожным прадмеце ёсць свой тайнiчы цень, i ў тым хараство, што ў гэтым нашым свеце мы ёсць багi...
Два акраi, вабныя адно да аднаго i чужыя адно адному прыводзяць нашае перажыванне ў край бясконцага натхнення, у край неўраўнаважанае раўнавагi – край, у якiм заўсёдна, натхнёна хочацца выйсцi па-за межы кантэкстоўнага, вiдавочнага, тым самым пашырыўшы тыя межы. Гэтае дасягаецца праз нараджэнне ў свядомасцi суаўтара абстрагаваных лятунных звёнаў-апiрышчаў. I вось мы шукаем апорныя звёны сваех лятункаў, што ўзнiклi пры нашым супрамаўленнi верша "Кiнь вечны плач свой аб старонцы!"; у дадзеным выпадку мы паспрабуем выявiць асацыятыўныя звёны,народжаныя падвойнасцю i адзiнствам вобраза я – мой верш, дзе, умоўна кажучы, "я" – суб'ект, а "мой верш" – аб'ектыўная рэчаiснасць суб'екта, ягоны свет. Напрыклад, гэта будуць наступныя звёны:
я i сусвет як дзве самастойныя раўналежныя цэласнасцi;
я i сусвет як дзве залежныя часткi аднога цэлага;
я i сусвет як паяднанне;
я i сусвет як процiпастаўленне;
я i сусвет як я ў сусвеце;
я i сусвет як сусвет у я;
я як частка сусвету;
сусвет як частка я;
я i сусвет як сусвет мой (сусветаасябечанне суб'ектам, калi я прамаўляе сусвет);
я i сусвет як я ў сусвеце маiм, асябечаным;
я i сусвет мой, асябечаны, якi ў я;
я i сусвет мой, асябечаны, якi процiпастаўлены я (сусвет мой не мой);
я i сусвет мой, асябечаны, якi паяднаны з я;
я як не я, а сусвет;
сусвет як не сусвет, а я...
Гэтыя асацыятыўныя звёны будуць доўжыцца з цягам таго, з якой сiлаю будзе прагнуць сутворчасцi нашая душа, наколькi несцiхана будуць шугавеiць у нашых таемных сутарэннях неспатольныя пачуццi – гэтае з аднога боку; а з другога – у залежнасцi ад нашага светагляду, нашага разумення паняццяў я i сусвет, ад нашых кантэкстоўных ведаў пра гэтыя паняццi, ад ступенi развiцця нашага абстрактнага мыслення. Iначай, нараджэнне гэткiх звёнаў залежыць ад нашае здольнасцi заглыбляцца ў твор паднадкантэкстоўна, а ўтварэнне кантэксту – ад нашае здольнасцi апаняццяўляць гэтую заглыбленасць.Сакральнае, непаняццёвае, асябечанне твору – у душэўным пачуццёва-вобразным перажываннi; а асябечанне-апаняццяўленне – то разумовая чыннасць. Апаняццяўленне можа адбывацца шляхамi наступнымi: 1) праз канцэптоўна-пачуццёвае асэнсаванне, цi то праз самое ж мастацкае слова, мастацкую крытыку, праз iмкненне выявiць i апаняццявiць вобразы-сакралы з дапамогаю самой жа вобразнасцi; 2) канцэптоўна-аб'ектыўнае асэнсаванне, цi то праз навуковае даследванне; 3) праз суб'ектыўнае асэнсаванне, цi то праз звычайнае чытацкае паразуменне, у якiм пераважаюць асабiстыя iдэi, перакананнi, погляды, ды няма аб'ектыўнаканцэптоўнага падыходу; 4) гэтае можна было б улучыць як падпункт трэцяга пункту ў тым разе, калi б яно ўрэшце не ўтварала канцэптоўна-вобразнае карцiны або карэнным чынам не ўплывала на ейнае ўтварэнне, аднак яго нельга ўлучыць i ў другi падпункт, бо яно самое па сабе адно частка гэткае карцiны, то так бы мовiць, неканцэптоўна-вобразнае суб'ектыўнае апаняццяўленне, цi неканцэптоўная мастацкая крытыка, якая iснуецца ў выглядзе ўрыўкавых зацемак, нататкаў-рэфлексiяў.
Зразумела, пералiчаныя пункты – умоўнае вызначэнне шляхоў разумовага перажывання-апаняццяўлення. Усе яны ўзаемапрасякальныя: напрыклад, кожны з iх не можа не несцi ў сабе прыкметы асабiстага, чытацкага паразумення, а ў канцэптоўна-пачуццёвым асэнсаваннi мы часта можам убачыць адбiтак "неканцэптоўнасцi", пачуццёвавобразнай суб'ектыўнай рэфлексii, ну, i г. д. Тым не меньш схематызаваная намi карцiна апаняццяўлення паднадкантэкставых абсягаў дае нам агульнае ўяўленне пра кантэкставанне жывое творчасцi.
Паднадкантэкстоўныя межы заўжды знаходзяцца ў творы як сцiжма, безлiч нявыяўленых асацыятыўных звёнаў i як заўсёдная магчымасць iхняга чуццёва-вобразнага перажывання. "Прыход" гэтых звёнаў у кантэкст, апаняццяўленне iхняе адбываецца праз актуалiзацыю таго цi iншага звяна. Падкантэкстоўна-надкантэкстоўнае – i тайна-бясконцасць, i люстэрка-вiдавочнасць; то люстэрка, у якiм мы бачым не тое, што ёсць, а тое, што нам бачыцца. Цягам жыцця, пазiраючы на сябе ў люстэрка, мы робiм нечаканыя адкрыццi таго, што ў нас, унутры, якое выявiлася на нас, зне; змены ў жыццi, нашая маладосць, старасць, хваравiтасць, бадзёрасць люструюцца i "падказваюць" нам тую надзённасць, з якою мы палонiм невымоўнасць, ловiм свае асацыяцыi, ператвараючы iх у вызначэннi, у пэўныя думкi, iдэi або проста ў няпэўнае хваляванне, якое карцiць апэўнiць. Паднадкантэкст ды кантэкст – гэта мы перад сваiм люстэркам: мы аддаём яму сваю форму i, пазiраючы на яе, iмкнемся разгадаць свой змест; такiм чынам, я-неспазнанасць адлюстравана ў я-вядомасцi, якая з'яўляецца падставаю для нашага асацыятыўнага вычування я-неспазнанасцi. Актуалiзацыя прагнай намi ўсёплыннай непрамоўленасцi адбываецца праз нашыя ж перамены ў нас; актуалiзацыя залежыць ад нашага душэўнага пачування, целаiснага, свядомаснага – карацей, ад нашага бытавання, а бытаванне – ад актуалiзацыi нашых асацыятыўных звёнаў.
Пашырэнне кантэксту – гэта i ёсць выяўленне атаесамляльных звёнаў, захваляванасць праз iх i iх апаняццяўленне. Такiм чынам, кантэкст поўнiцца з паднадкантэкстоўнае галiны, якая iснуецца ў асобе-сутворцы; кантэкст "сiлкуецца" з гэтае галiны, "брыняе" новымi фактамi, ведамi, успрыняццем i пасоўвае ўшыркi свае межы. Паднадкантэкстоўнае, што вiруе ў асобе-суаўтары, усяго часу выяўляецца i ўпiсваецца ў кантэкст, папаўняе яго, дадае да яго ўсё новыя апаняццяўлёныя суперажывальнiкам лятункi, камее, асядаючы на кантэкставае дно i ўрэшце нярэдка ўвогуле перайначвае пачатковы кантэкст карэнным чынам; з'яўляюцца новыя акцэнты, руйнуюцца старыя каноны, камiчнае ўспрыймаецца як трагiчнае, святыя сюжэты, якiя лiчылiся неаспрэчнай праўдаю, ператвараюцца ў наiў або ў алегорыю... Самая хада апаняццяўлення (творчае, чуллiва-сэнсоўнае перажыванне твору) – то акурат i ёсць сутворчасць, сугарэнне, жыццё мiж небам i зямлёю, а ўжо вытваранае ў вынiку апаняццяўлення, зрабiўшыся з перажывання перажыткам, з прамаўлення прамоўленасцю, з панятавання паняццем, будзе кантэкстам.
Пашырэнне кантэксту – дзея бясконцая. Перад намi заўжды неабсяжнае гала невымоўных i напаўвымоўных пазакантэкстоўных сусветаў, што ўвiтыя ў магчымыя i iсныя ў гэтай сваёй магчымасцi асацыятыўныя звёны – як мы казалi, утварэнне гэтых звёнаў не толькi перадумова нашага быцця, але яно i залежнае ад нас i нашага быцця ў кантэксце. Такiм чынам, кантэкст – гэта не толькi берагi таго рэчышча, у якiм мы бытуемся, бяжым ракою, залiваючы ўсё наўкола i торачы сабе свой шлях, але адначасна ён i iнструмент у нашых руках: чым больш мы, маючы ў сабе кантэкст, вольна пануем над iм, чым больш высокiх стромаў па берагах жыцця ператворана ў нашае дно, тым больш робiм мы чуйных выяўленняў у пазакантэкставым, тым глыбейшыя мы самi i тым блiжэйшая для нас вышыня неба. Аднак, колькi словаў трэба сказаць i пра звужэнне кантэксту. I яно, як не дзiўна – у кантэкстапашырэннi.
Пашырэнне кантэксту нясе разам з нашымi новаадкрыццямi i сцiранне старасэнсаў, старапаняццяў; а таксама старадухоўшчыны – тае аўтарскае сакральнасцi, якая праз творчы запал асвяцiла слова; як ужо зазначалася, мы ўсяго часу падмяняем тую асвяту сваiм сакралам, як бы прысвойваючы сабе аўтарскае права на чужы твор – самаперажываючы яго; мы самi развiваем мастацкi твор, напаўняем яго сваёй псiхiчнай прыродаю i праз тое губiм у iм першародную сакральнасць, дый першародны змест, сэнс, вобраз, пачуццё... Гэтае заўсёднае сцiранне першаснасцi немiнуча вядзе да звужэння кантэксту, якi па часе з першакантэксту ператвараецца ў другасны, сёмасны, дзясятасны... кантэкст, штось незваротна трацячы ў чалавечай скарбонцы-памяцi; яна, тая далёкая, апаняццяўлёная першыня нярэдка проста выпадае з сусветнага сэнсоўнага ўспрыняцця (можна прывесцi шмат прыкладаў з няўчытнымi пiсьмёнамi – тэксты пiрамiдаў у Егiпце, шумерскi клiнапiс, тэксты цывiлiзацыi Махенджа-Дара i Харапы i iнш. – калi ўспрыняцце твору нават на ўзроўнi спецыфiчным, канцэптоўна-навуковым, сутыкаецца з вялiкiмi перашкодамi); вяршынi стромаў, што зрабiлiся нашым дном, пацiху замятаюцца пяском, якi ўздымае i нясе нашая ж плынь.
Гэтую з'яву, у якой адбываюцца пашырэнне i разам звужэнне кантэксту, прасцей можна назваць рухам кантэксту, рухам набывальна-стратным, рухам вечнага ўспамiну i вечнага забывання, рухам-ракою, якая ўсяго часу мкне пакiнуць старарэчышча i б'е ў берагах усё новую пуцiну – рухам гiсторыi.
Пашырэнне кантэксту твора "Кiнь вечны плач свой аб старонцы!" ужо сёння вiдавочнае. Атаесамляльныя звёны, сувязаныя з касмiчнымi сiмваламi – Сонца ды Месяц – твораць ужо трохi iншы кантэкст, не той мабыць, якi быў у чытацкае свядомасцi ў часе ўзнiкнення верша. Сучаснасць актуалiзуе гэтыя звёны; сучасныя веды, распрацоўкi, меркаваннi, здагадкi, напрыклад, паводле Скарынавае сiмволiкi i цяперашняя магутная новасакралiзацыя гэтае сiмволiкi, ейнае новажыццё, новасвятасць адбiваюцца i на перажываннi ды актуалiзацыi паднадкантэкставага ў вершы ды клiчуць да новага апаняццяўлення, тым самым пашыраючы кантэкст; сённяшняя прэсупазiцыя свядомага беларуса значна ахопнейшая, куды большведная i куды нацыянальнабольшдосведная ад прэсупазiцыi свядомага беларуса часу Максiма Багдановiча – беларускiя веда, чуццё i досвед пялёхнулi ўжо цераз чужыя мёртвыя стромы, беларус ужо суразмоўнiчае са сваiмi паэтамi, беларускi свет ужо ёсць. Спалучэнне Месяца i Сонца – гэта ўжо не толькi сiмвалiчнае спалучэнне надзеi на лепшую долю беларуса i самога надыходу гэтае шчаснае беларускае долi, але i разуменне сонцамесячнага быцця як унутранабеларускай iстасцi, што раз-пораз i заўжды праяўляецца ў мастацтве. Далейшае кантэкстоўнае развiццё гэтае сiмволiкi i ейная новасакралiзацыя (новыя веды пра яе – мiфалагiчныя, астранамiчныя, фiзiчныя i г.д., новае ейнае жыццё – у культуры, грамадстве, палiтыцы i г.д., новыя душэўныя перажываннi сутворцы...) могуць прывесцi i да новых нечаканых, неспасцiжных, сусветастваральных адкрыццяў. Ужо сёння космас у вершы "Кiнь вечны плач свой аб старонцы!" кажа не гэтак на паэтава прадбачанне адраджэння, як на прароцтва таго адраджэння, i не гэтак ужо на прароцтва адраджэння, як на запавесце ўрачыставання ў свеце беларускага духатворства. Новасэрцы сённяшнiх беларускiх думнiкаў, суперажывальнiкаў разгароджваюцца насустрач новаму таемнаму сакралу, i прага сваёй, уласнасэрцай мовы-жывiны ператвараецца з хвалёўнага пафасу ў стан жыцця i ў спосаб iснавання; у гэтым разе вiдавочна мяняецца кантэкст верша, iначай успрыймаецца самое паняцце беларускае адраджэнне – з вузканацыянальнага сэнсу яно пераходзiць у свет надсусветны, у сэнс над'агульначалавечы (менавiта гэтую над'агульнасць, калi асабiстаўленне i ўласны сакрал урачыстуюць над агульнаю культураю, падымаючыся над усечалавецтвам у тую боскую вышыню свае ўласнае творчае, трансцэндэнтальнае асабiстасцi, сёння дужа выразна выяўляе духоўнiца Алеся Разанава; у ёй самапраўднасць жывога, сакральнага я кажа на парахнявасць нежывой, акамелай у пазамастацтве рэчаiснасцi). Аднак разам з гэтым выхваляваннем новасвятасцi верш "Кiнь вечны плач свой аб старонцы!" усё больш губляе першасвятаснае; кантэкст, пашыраючыся, усё больш i больш знiшчае тую першасакральнасць, "паядае" яе i з таямнiцы перарабляе на просты, абыклы, даступны агулу сэнс. Вось тут зноўку дарэчы азываецца паднадкантэкставая галiна; у ёй мы спрабуем намацаць рассыпаныя на безлiч асацыятыўныя звёны i адчуць пагублены смак першагiстарычнае беларускае пары, калi падспуднае, падгiстарычнае, невядомае сусвету, нiкому функцыянальна непатрэбнае, апрача як запаленым святым агнём паэтам, слова паўстала з усёй сваёй сiлаю Духу.
Такiм чынам, бачна: кантэкст мастацкага твору, звужаючыся, заўжды спрашчаецца мала, а перажыванне астылых, асэнсаваных атаесамляльных звёнаў робiцца бляклае, малажывое – былыя асацыятыўныя звёны высэнсоўваюцца, чарсцвеюць; але кантэкст, пашыраючыся, атаямнiчваецца праз жыццё вакол яго паднадкантэкставае аблады, абкружаецца новымi асацыятыўнымi звёнамi, якiя, яшчэ не асэнсаваўшыся, размякчаюць пачуццямi чэрствасэнсiцу. Гэты кантэкстарух можна ўявiць сабе як паўзбежнае i адначасовае iснаванне аж чатырох кантэкстаў твору: 1) мiнулакантэксту, якi страчаны для нашага перажывання i асэнсавання, 2) псiхакантэксту, якi неасэнсавана перажываецца ў часе чытання-сутворчасцi, 3) новакантэксту, якi народжаны праз нашае перажыванне i тады апаняццяўлёны намi, асэнсаваны, i нарэшце 4) кантэксту-абрысу, якi хавае ў сабе свой унутраны сэнс нябачных для вока i немагчымых для поўнага зразумення пераменаў, яго можна ўявiць як ёмiстасць заўсёднага памеру, нейкi "слоiк унутранага сэнсу", абрыс якога мы можам пабачыць, але змесцiва якога для нас ёсць несунецiца i незразумеласць – то кантэкст кантэкстоўнаняўчытны, звышмёртвы, на iм пачынаецца ўжо нашае няпамяцтва.
Асацыятыўныя звёны ў вершы "Кiнь вечны плач свой аб старонцы!", зразумела, родзяцца не толькi паводле касмiчнае сiмволiкi. Яны вынiкаюць з кожнае нашае прэсупазiтыўнае рэфлексii: заўсёднае iмкненне свету разлучыць кожную дробкуцалкавiтасць i паяднаць нязлучнае поўнiць суквеццем атаесамляльных вобразаў хаджалае, ды нябiтае, дарожышча завяршальнае метафары верша – аксюмараннасць ейная, нiбы два люстэркi адно наўпроць другога: сны зорак – то iхняе гарэнне, iхняе святло ўначы, цi iначай, сон – iхняе промнетворчае неспаннё, i, значыць, у iхнiм гарэннi, неспаннi, бадзёрасцi – сон i начное неба. (Тайнiчае, паўночнiцкае Багдановiчава думнiцтва ў гэтым метафарычным двалюстэр'i i сёння яшчэ недарэшты спазнанае i змертаўлёнае ўласнасучасным кантэкстам, але наш сакрал ужо жыве ў гэтым далёкiм ад нас, i якi ў нас самiх, свеце паўвобразаў, паўдумак i цёмнаночных хваляванняў. У свеце тым выспявае святло заўтрашнiх новапераменаў беларускага надсусветнага апакалiпсiсу: праз вершы, метафары, словы... будуць адкрывацца, а тады каржавець, кантэксцiцца, гiнуць у людскiм розуме i касмiчная нязнанасць, i боская ўсёмагутнасць, i сваё крэўнае чужэнства самому сабе, i фiзiчныя, хiмiчныя, матэматычныя законы... – усё тое, што яшчэ нявымаўленым словам, незапаленай святасцю ляжыць велiчнай сусвецiцаю ў глыбiнi паднадкантэкставага абшару.) I сучаснае iмкненне беларуса спаталiць пачуццё свае хваравiтае недасканаласцi, выбавiцца з няшчасця-сябе чуваць у гэтым вершы (паэт (мы) знiтоўваецца з сусветам, i як бы падпарадкоўваючы сваёй лiрыцы нямоглую, старэчую "лiрыку" сусвету, прарочыць пагiбель няздатнай да жыцця, хвароблiвай мiнуўшчыны). Сучаснае iмкненне свету знайсцi новыя, патрэбныя яму гукi, сугуччы, iхняе рытмовае паўтарэнне – таксама мы хочам чуць (i чуем) у вершы. Сучаснае iмкненне свету адбыцца ў нас i ў нашай творчасцi праяўляецца ў гэтым творы (пайшоўшы шляхам абуды ў сабе атаесамляльных звёнаў, мы мусiм мiнаць перашкоды: чым далей будуць сягаць нашыя асацыятыўныя лятункi, чым яны будуць неверагодней, чым аддаленей ад свайго пачатковага грунту – нашае кантэкстоўнае рэчаiснасцi, – чым беспадстаўней ("неасацыятыўнее" ), тым большую ступень творчасцi мы будзем перажываць у вершы, тым большы ахоп паднадкантэкстоўнага будзем вычуваць... Азнака для распазнання праўды – мы самi i ў нас самiх; праўда – гэта нашыя трызны, сны, зданкi ў вачох i ў розуме, гэта Багдановiчава вершаваная ноч, ягоныя зоры, сонца, месяц... i бязмежжа ягоных вобразаў у нашай душы...)
Але вернемся да мастацкага слова. Ягонае пражыванне ў кантэксце мы разглядаем як маўленне, якое мкне па-за межы мёртвасцi, спрабуючы авалодаць паднадкантэкставай несказанасцю. Пражыванне ж кантэксту ў слове* – гэта прамоўленасць, дзея скончаная, факт, якi адбыўся. Аднак мы хочам зiрнуць на слова i
*Кажучы "пражыванне кантэксту ў слове", мы маем на ўвазе кантэкставае iснаванне слова ў лiтаратурным сэнсе – кантэкст палягае на словах, на iх значэннi,вобразах, ён "запрыгоньвае" словы, надаючы iм абкантэкшчаны сэнс, сiтуацыйны, i яны як часткi яго з'яўляюцца ягонымi "служкамi", несучы на сабе гэты кантэкстны, сiтуацыйны сэнс.
кантэкст з iншага боку: мы iмкнемся знайсцi тую дзялку, на якой слова ўяўляе з сябе паяднанне моўнага i маўленчага, кантэкстоўнага i паднадкантэкстоўнага, паняццевага i вобразнага. Якая гэта дзялкаё Назавем яе звышкантэкставасцю слова. Што мы пад гэтым маем на ўвазеё "Веду" (сукупнасць паняццяў, атаесамляльных звёнаў, вобразаў, пачуццяў) самога слова, якая як бы замацавалася за iм не гэтак семантычна, а псiхiчна, зрабiлася ягоным таемным сэрцам, нейкай некантэкстоўнай самапраўднасцю ўнутры кантэксту. Прысутнасць гэтае "веды" асобнага слова ў агульным кантэксце, важкасць ейная, ейная глыбiня – то заўсёднае маўленне ў прамоўленасцi. Урэшце таму i магчымае суразмоўнiцтва, суперажыванне i сутворчасць у лiтаратуры, таму i няўпынныя рух кантэксту i новасакралiзацыя, што кожнае слова звышкантэкставае, што яно як частка кантэксту большае за сам кантэкст, бо мае сваю самасць, сваю ўласную глыбiню, свой псiхiчны свет у часе суперажывання чытачом мастацкага твору. Гэты самастойны псiхiчны свет слова жывы таму, што чытач-сутварэц нясе ў яго свой асабiсты сакрал, сумоўнiк напаўняе адкрытае насустрач яму слова сваёй святасцю, сваёй душою, сваiмi пачуццямi i сваiм сэнсам; гэтае робiць словы над'звычай святымi, глыбокасутнаснымi, крыжавымi.
Гэткiм бяздонным, адкрытым перад нашымi вачыма i душою калодзежам паўстаюць у кантэксце беларускае лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя хаця б i словы-сакралы сон,плач, ноч. То словы-сiмвалы, словы-вобразапаняццi, словы-фiласофiя, -пачуццё, -жыццёвы стан... У iх выяўленая сутнасць беларуса i ягонае лiтаратуры.
Звышкантэкстоўнасць гэтых словаў найперш сведчыць нам пра пачатак беларускага шляху. Сон, плач, ноч – азначэнне негiстарычнасцi. То нейкая дадзеная звыш першапачатковасць, з якой беларус робiць крокi ў свет; беларус iдзе акурат ад сна да абуды, да явы:
ўстаньце, хлопцы, ўстаньце, браткi!ўстань ты, наша старана!
ўжо глядзiць нам на палаткi
Жыцця новага вясна
............
Выйдзем разам да работы,
Дружна станем, як сцяна,
I прачнецца ад дрымоты
З намi наша старана!
Якуб Колас. Старана; беларус iдзе ад плачу да радасцi, аквiтнасцi, шчасця: К свабодзе, роўнасцю i знанню
Мы працярэбiм сабе след!
I будзе ўнукаў панаванне,
Там, дзе сягоння плача дзед!
Янка Купала. Ворагам Беларушчыны; з ночы ў дзень: Так здаецца ў змроку ночы цёмным i народ мой родны
Бедны i няшчасны;
Але, як устане сонца, ўраз прачнецца дух на родны
I засвецiць ясна!
Максiм Багдановiч." Не блiшчыць у час
змяркання i ў глыбокай цемні ночы...
але не наадварот. Сучаснасць для беларускае лiтаратуры-нашанiўя пераважна – пара змрочная, гарованая, нявыясненая дарэшты ў свядомасцi.
Тэма, фiласофiя, вобраз, пачуццё плачу ў беларускай лiтаратуры пачатку ХХ сагоддзя невыпадковыя: традыцыя вынiкае з больш даўнiх славянскiх лiтаратурных часоў (згадайма хаця б i плач Яраслаўны ў "Слове пра паход Iгараў"); нямала плачу ў беларускiм фальклоры: пачынаючы ад традыцыяў галашэнняў i сканчаючы народным гумарам, адной з асаблiвасцяў якога ёсць гараванне – па сутнасцi, той самы плач, толькi ў жартаўлiвай форме, так бы мовiць, плач праз смех. Плач як псiхiчны i жыццёвы станы селянiна шырока адлюстраваныя ў роднай лiтаратуры ХIХ стагоддзя (згадайма спадчыну Паўлюка Багрыма, Янкi Лучыны, Францiшка Багушэвiча...) Пачатак ХХ стагоддзя выяўляе плач не толькi як стан; новая лiтаратура фiласофскi глыбiць гэтае слова i плачам акрэслiвае пункт адлiку ўсяго беларускага быцця. Беларускае быццё гiстарычнае пачынаецца з плачу; лiтаратура рыдае па старонцы, плача з нядолi, з няпраўды, з прыгону i г.д.; прытым лiтаратура робiцца запавеснiкам новых радасных дзён: выяўлючы беларускi плач i плачучы беларускiм плачам, пiсьменства азначае процiплачны шчасцякрай: тое, што прыйдзе на змену гору i пакуце, паўстане як найлепшае над найгоршым (чаго, гэткага азначэння, мы амаль не знойдзем у нацыянальнай лiтаратуры папярэдняга часу – маладая лiтаратура кажа на народнае выбаўленне праз найперш уласнае пераўтварэнне "тутэйшага" з занядбалага, прыгоннага, цёмнага чалавека-каўтуна ў прасветленага, народаадухоўленага, асвечанага новамоваю беларуса; урэшце з гэтых уласнаператварэнняў , уласнапераменаў i ўласнатворчасцi пачынаецца беларускi свядомасны гiстарызм). Плач у роднай лiтаратуры безвыходны, усёпрасякальны i выдае на палон; мастакi ўсяго часу iмкнуцца выбавiцца з палонлiвых цянётаў, ды адно ўблытваюцца ў iх яшчэ болей: спробы пазбыцца слёзаў выклiкаюць толькi новыя слёзы – гэтак родзiцца плач з прычыны свайго ж плачу; праз немагчымасць не плакаць душу мастака часцяком апаноўваюць самота, нуда, скруха, паняверка, адчай... Плач i сёння ў нашай лiтаратуры нямала вызначае беларускае жыццё – усё тыя ж слёзы па старонцы, з нядолi, з прыгону, з ашуканства...; мастакi плачуць, як па бацьку, над прыватызаванай дзяржаўнай маёмасцю, над патаптанымi святынямi, над заняпалаю мараллю, над хiтрыкамi торбахватаў i штукарствамi прайдзiсветаў...; i енк чарнобыльскi, i рыданнi эканамiчныя, i галашэннi палiтычныя, i няўцеха экалагiчная, i адчай аграрны..., дый розныя iншыя хлiпы ды надорвы.
У сне мы таксама знойдзем гiстарычныя збегi. У старажытных пiсаннях сон – стан, у якiм адкрываюцца чалавеку таемныя, сакральныя iсцiны: гэтак Еўфрасiння Полацкая, як апавядае "Аповесць жыцця i смерцi святой i блажэннай i найпадобнейшай Еўфрасiннi" тройчы за ноч бачыць праяву, як анёл вядзе яе ў царкву Святога Спаса, прыходзiць у сне анёл i да япiскапа Iллi, а да прыстаўнiка над царкоўнымi майстрамi Iвана па начох аж некалькi разоў прамаўляе вяшчунскi голас. У народных калыханках сон – стан шчасны; ён – сыход з рэчаiснасцi, якая поўнiцца ўсялякiмi нягодамi; мацi iмкнецца засанiць дзiця, апавядаючы пра яву як пра неспакой, няўдолле ды малюючы шчымлiвыя падзеi з нясоннай, бадзёрай быўнаты, у якую зазвычай трапляюць тыя жывёлы, якiя ўначы не спяць i якiх цягне ў гулi. Лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя бачыць сон як стан аблуды, стан маны, стан "няпраўды" свайго ўласнага падгiстарычнага быцця; а нацыянальную яву, якая адно нараджаецца ў беларускай свядомасцi, – як выбаўленне з няпраўды. Гэта зноў-ткi прыкмета гiстарызацыi свядомасцi; свядомасць iмкнецца апраўдаць, урэчаiснiць беларускую негiстарычнасць i таму вызначае яе як пэўны стан – сон. I ў гэтым выпадку лiтаратура апынаецца ў ролi запавеснiка ды iмкнецца процiпаставiць сну яву, прычым яву не як такую, а яву лiтаратурную, яву мастацкiх вобразаў i лятункаў.
Ноч беларуская, як i плач, i сон, у лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя – сiмвал негiстарызму: з цемнаночнага, негiстарычнага краю беларусы мусяць прыйсцi ў краiну святла праз уласнае пераадоленне свайго замарачэння, праз сваё гiстарычнае абнародаўленне, праз цверджанне свайго, беларускага я. Разам з тым ноч, як на наш розум, слова сакральнаглыбейшае ў беларускiм кантэксце, слова "звышкантэкстоўнейшае", чымся плач i сон. Калi плач i сон у лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя спалучаюцца ў адзiным вобразе негiстарычнага быцця пагарджанага народу i часцяком iхняе паднадкантэкстоўнае перажыванне ў творах розных аўтараў збольшага чымсьцi падобнае мiж сябе, дык ноч, увадваротку, вылучаючыся з агульнага шэрагу, пачуваецца ў iм адзiнцом. Слова гэтае больш асабiстае, больш аўтарасакральнае, чымся тыя два, i таму самастойнасць ягоная ў кантэксце, космас ягоны бясконца ўражваюць таямнiцаю i бяздоннем. Яно, на нашую думку, адбываецца гэтак праз розную псiхалагiчную адлегласць мiж суб'ектам-сузiральнiкам ды гэнымi паняццямi. Плач i сон – паняццi, якiя сувязаныя наўпрост з чалавекам; яны – уласцiвасць ягоная, унутранасць ягоная, частка яго самаго. Чалавек перажывае плач i сон у сабе як самога сябе. Ноч жа, апрача таго, што адбываецца ў чалавеку, дык яшчэ i цямночыць зне; яна прыходзiць i сыходзiць як знешнекасмiчная з'ява, i чалавеку лягчэй дыстанцыравацца ад яе, убачыць адлегласць мiж я i ноч; яе нельга аб'ектыўна (льга хiба што толькi ў сабе) адмянiць паўсюдна, ва ўсiм космасе, як нельга адмянiць усе нябесныя бегi, а над сваiмi сном i плачам чалавек мае большую волю. Ноч (як адпачатная з'ява, а не мастацтвавобраз) не толькi перажываецца чалавекам, але яшчэ разам i асэнсоўваецца; разумовае спасцiжэнне сну i плачу – гэта асэнсаванне-другаснасць, асэнсаванне, якое не можа адбывацца ў часе перажывання гэтых з'яваў, а адбываецца пасляперажывальна. Акурат таму ноч у творчасцi беларускiх лiтаратараў пачатку ХХ стагоддзя – з'ява глыбокатайнiчая, з'ява, што выпялёхваецца ў маўленстве безлiччу нечаканых, не падобных адно да аднаго адкрыццяў. У адным толькi вобраз ночы, цямрэчы асацыятыўна супадае ва ўсiх аўтараў – калi яны спрабуюць вызначыць беларускую негiстарычнасць; вось тады плач, сон, ноч аб'ядноўваюцца ў адзiн сiнанiмiчны шэраг.
Ноч, бадай што, самая вялiкая таямнiца, якая хвалюе мастакоў пачатку ХХ стагоддзя. Вобразна кажучы, ноч хавае ў сабе ўсё беларускае быццё, усю беларускую гiсторыю, усю беларускую самасвядомасць; беларускiя быццё, гiсторыя, самасвядомасць выясняюцца з небыццёвага, негiстарычнага, несвядомаснага цемрыва i то патанаюць у мораку, учарнеўшы, то, апалаўшы, яснеюць бела. Ноч – месца i час нованараджэння. Гэты гiстарычны досвiтак нават у адных i тых жа аўтараў у розных творах перажываецца рознымi пачуццямi i хваляваннямi, выяўляе розныя iдэi, адкрыццi. Але агулам можна вызначыць, што, напрыклад, Багдановiчава ноч – то думнiцтва сумневу, ваганняў, пошуку i неўтаймоўнае мыслярскае развагi; паводле Максiма Багдановiча, адгадкi таямнiцаў цемры трэба шукаць не ў дзень, а сярэдначы, у самой жа цемры. Як гiмн акурат гэткае ночы, ночы-шчырасцi, -апакалiпсiсу, гучаць паэтавы радкi:
Вы, панове, пазiраеце далёкаУ блеску сонца з велiзарных плеч народных,
Але (светла) крые шмат чаго ад вока –
Днём не бачыце вы зорак пуцяводных.
("Вы, панове, пазiраеце далёка...")
Iншая ноч Купалава. "Iдэя" ейная вынiкае ўжо з самога паэтава псеўданiму: ноч – дзея сакральная, дзея, якая агаляе душу i адначасна апранае яе ў карнавальную адзяванку, дзея, якая ператварае навакольныя поцемкi ў сваё, крэўнае сэрцавымярэнне. Купалава ноч (у адрозненнi ад Багдановiчавай, якi бачыць яе ў нейкай адпачатнай касмiчнай усёдадзенасцi) – гэта ноч-я-сам, цi то ўнутранае пачуццё, але не знешняя праява. Самая паэзiя Купалава – як купальская ноч: змаганне са змрокам, купальскiя агнi, святасць, шуканнi, мiстэрыя...; пошукi папараць-кветкi адно падкрэслiваюць iмклiвасць, мэтнасць душакарнавалу i згаральнасць цемрыва-быцця. Ноч у паэзii Янкi Купалы не сузiральнасць, а пажар, няўпынны рух у святле паходняў:
Пара у рукi браць паходнi,Iсцi у ноч змрок рассвятляць,
Бо што не возьмiце сягоння,
Таго i заўтра вам не ўзяць. (Прарок.)
Мы толькi здаля дакранулiся да плачу, сну, ночы ў красным пiсьменстве, азначыўшы адно некаторыя збегi, якiя яднаюць у беларускай лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя гэтыя словы мiж сябе, глыбяць iх, робячы крыжавымi, апорнымi. Аднак ужо i з гэтага вiдаць звышкантэкставасць згаданых словаў, iхняе самастойнае заўсёднае прамаўленне, iхнею нясконцасць у кантэкставай прамоўленасцi, сказанасцi, завяршонасцi. Пачатак новае беларускае лiтаратуры i беларускае гiстарычнае свядомасцi – у гэтай глыбiнi душапрамаўлення i ў iмклiвым руху кантэкста. Каб лепш гэтае сабе ўявiць, адразу ж вызначым тыя пачатковыя кантэкставыя межы, у якiх паўстае новасакральнае слова. У чым яныё Найперш у народнай мове.
Калi напачатку ХIХ стагоддзя беларуская мова на народным, нелiтаратурным узроўнi нясе ў сабе прыкметы жывое самабытнасцi, дык далейшае жыццё ўсё iмклiвей спрабуе пабурыць гэтую жывiну, змярцвiць яе. Пачынаючы з другое паловы ХIХ стагоддзя iдзе паўсюднае сцiранне мовы. Нараджаецца i дужэее капiталiзм. Чужародны прагрэс сягае самых аддаленых куткоў Беларусi, прыносiць туды чужынскiя паняццi, словы, навуку, процiпастаўляе iх "тутэйшай" культуры i памалу змушае людзей выракацца свайго, старога слова, якое больш ужо не можа напоўнiцу творча, сакральна iснаваць у навакольным жыццi; новасць адмятае народную традыцыю як непатрэбшчыну. Прагрэс робiць задачу "тутэйшаму": ён вымушае яго быць у гiсторыi, падпарадкоўвацца ёй i новай культуры i на падставе гэтае культуры прыймаць i развiваць той прагрэс. I нелiтаратурная мова абездухаўляецца, выпустошваецца, яна застаецца ў пазагiсторыi – i ў навакольнай гiсторыi выяўляе сваю адсталасць; шмат якiя святыя словы i паняццi ейныя робяцца непатрэбныя людзям i часам трацяць сэнс дый зусiм выпадаюць з памяцi i ўжытку. На змену iм iдуць словы не свае, не тыя, якiя вытварае ўласная творчая свядомасць, а чужасвядомасныя. Iдзе таропка смерць старой культуры – агасае, дажывае мова. (Аднак у гэтай смерцi мы можам змецiць пачатак нараджэння новага жыцця. Акурат у гэтай смерцi нараджаецца той неабходны грунт, тая ўрадлiвая глеба, на якiх падымаецца цяперашняя культура.) З творчасцi мова хутка ператвараецца ў прадмет, якi ўсё больш i больш цiкавiць адно навукоўцаў. Праз акасцявенне народныя моўныя творчасць, традыцыя ператвараюцца ў фальклор – фальклор жа не тоiць у сабе жывiнны першасакральны i, увогуле, жывы ды творчы змысл. Штосьцi незваротна трацiцца, гiне ў агульным рэчышчы гiстарычнага новажыцця, штосьцi жыве яшчэ, ажно ўжо не сакралам, а акасцявелай памяццю, штосьцi робiцца здабыткам этнографаў, фалькларыстаў. На канцы ХIХ i на самым пачатку ХХ стагоддзяў пагiбель старакультуры набывае апошнiя, катастрафiчныя памеры. I як не дзiва, гэтая пэўная, дастатковая дзеля таго, каб абаперцiся на яе, адштурхнуцца ад яе, смерць – i ёсць неабходны для лiтаратурнае творчасцi, i для свайго ўласнага, гiстарычнага, спамыслення, беларускi падмурак. Акурат стаўшы на ягоныя нежывыя косцi, абапёршыся на iх, новая беларуская лiтаратурная свядомасць робiць адкрыццё свае ўласнае, крэўнае, гiстарычнасцi ў гэтым свеце.
Такiм чынам, пагубленая, ператвораная прагрэсам з жывога гавору ў акасцявелы кантэкст, мова робiцца першаапiрышчам для новабеларускiх лiтаратараў. Доследы, знаходкi, адкрыццi часцяком зусiм далёкiх да гiстарычнай, самавольнай беларушчыны навукоўцаў утвараюць падмурак для новага, свядомага маўленства.
Кантэкст моўны поўнiцца i творчасцю беларускiх лiтаратараў ХIХ стагоддзя.
Акурат з гэтае асновы – пагубленая мова i беларускамоўная лiтаратура ХIХ стагоддзя – зачынаецца гiстарычны рух, кантэкстарух беларускае лiтаратурнае мовы.
Варта зазначыць, што i самое новае слова, нарадзiўшыся, новасакралiзаваўшыся на пачатку ХХ стагоддзя, спрыяла канчатковай пагiбелi старанародных традыцыяў. Новатворчасць канчаткова замацавала спрадвечную народную мову на ўзроўнi фальклору; народнае маўленства сталася прамоўленасцю, фактам лiтаратуры, гiсторыi; маўленства сталася прадметам, прыналежнасцю слоўнiкаў, кнiжак, газетаў i тым самым, застаўшыся ў кантэкставым рэчышчы, страцiла свой першасны, часам нават у нечым процiсутнасны сённяшняму, сакрал.
Гэтае абавязковае змертаўленне мовы, зразумела ж, рознiцца ад таго акантэкстаўлення, якое праз прагрэс рушыла па Беларусi. У другiм выпадку адбывалася проста выяўленне слова i ягонае намiнатыўнае апаняццяўленне. У выпадку ж з кантэкставым акасцявеннем праз развiццё новай, лiтаратурнай мовы народнае слова не проста выяўлялася i апаняццяўлялася, яно яшчэ i новасакралiзоўвалася; акрэслiваўся рух кантэксту, намiнатыўнасць слова ператваралася ў звышкантэкставую выяўленасць; слова пачынала жывародна прамаўляць у мёртвай прамоўленасцi, прамаўляць мiфiчную рэчаiснасць, i на падставе яе тварыць iдэi; слова абнароджвалася, аббеларушвалася i суперажывалася новабеларускiмi душою i гiстарычнай свядомасцю.
Кажучы пра кантэкставыя межы, трэба адзначыць i польска-рускую дзялку, якая засталася (i ёсць цяпер) у новабеларускай творчасцi чымсьцi накшталт калюжынаў паабапал дарожышча, а спачатку дык была i нейкiм абавязковым перакрыжаваннем на шляху беларуса з негiсторыi ў гiсторыю. Бо якраз з польска-рускага i з руска-польскага дзвюкультур'я, з абапольнае барацьбы тых культураў i абапольнага ўзаемапрасякнення iх, вынiкае, на ўсiхнi здзiў i неспакой, трэцяя сiла, якая ж адразу прамаўляе па-свойму i, прамаўляючы, цвердзiць, не гэтак уважаючы на падставы лагiчныя i гiстарычныя, а больш тое iдзе ад натхнення Духам i ад духовае сiлы, што нованароджаная культура ёсць культура старажытнага i пагарджанага народу. Рускi i польскi ўплывы на свядомабеларускае слова аграмадныя; нацыянальная культура вымыкае з руска-польскае i польска-рускае мяжы i ўсё болей спрабуе iх пашырыць, "зваяваць", аслабанiўшы месца для сябе. З аднога боку мы бачым, як лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя спрабуе жывасiлам выкаранiць з сябе "чужы" ўплыў, а з iншага – уплыў той уяўляе з сябе ўсё той жа грунт пад нагамi, мёртвы кантэкст, без якога не абысцiся, на якi трэба ступiць i ад якога трэба адштурхнуцца; вечнае траплянне ў цянёты русiзмаў ды паланiзмаў i вечнае выбаўленне з гэтых цянётаў заўважныя ў нашым прыгожым пiсьменстве ад даўнага, а апошнiя амаль сто гадоў рух беларускага кантэксту акурат у гэткiм рэчышчы зрабiўся цi не асноўным законам нашага гiстарычнага самавыяўлення. Рускi i польскi абсягi як бы вымяжоўваюць беларускi лiтаратурамаўленчы адлог, на якiм спробы выявiць сябе, перажыць слова праз свае ўласныя асацыяцыi, ды не чужыя, не паўтарыцца сутнасцю сваёю ў слове, сакрале, што вытвараныя суседзямi, вызначаюць шлях, якiм крочыць нашая гiстарычная свядомасць.
Выяўляючы ў лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя кантэкстаўтворныя засеўкi i засеўкi новасакральныя, мы мусiм зноўку вярнуцца да iдэi адраджэння i засяродзiць увагу на гэтым слове, што зрабiлася адным з крыжавых, асноўных сiмвалаў, якiя не трацяць свае надзённасцi блiзу што сотню апошнiх гадоў.
Вобраз адраджэння з'явiўся на лiтаратурнай нiве невыпадкова – то вынiк абуджэння гiстарычнае свядомасцi, ейнага жадання стварыць свой, беларускi, гiстарычны свет. З гэтага вынiкае зварот мастацтва i думнiцтва да прамiнулае даўнiны, каранёў сваiх, як да свядомагiстарычнага чыну, а да свайго сучаснага стану – як да пераемнiцтва, як да працягу тае даўнiны, якая iснавала гiстарычна, па-беларуску, але была пабураная, занядбаная, i якую цяпер трэба адрадзiць. Насамрэч, як мы ўжо ад’значалi нядаўна, новая гiстарычная свядомасць "наўмысна" збеларушвае даўнiну; насамрэч мiнуўшчына – не край, з якога выясняецца беларуская гiсторыя, а, сапраўды, тыя мастацкавычутыя поцемкi, сон; гiстарычная даўнiна – не праўдзiвая рэчаiснасць, што перайшла з цягам часу ў сённяшнюю свядомасць i замацавалася ў ёй, а – сённяшняя свядомасць, якая самая, штучна, творыць тую рэчаiснасць праз мыслярскiя мастацкiя вобразы, уявы. Iзноў непрадказальная псiхiка збыткуе са свядомаснага паразумення; псiхiчны падман пярэчыць сапраўднае рэчаiснасцi, але затое ён дае неабмежную волю мастацкай творчасцi, волю тварыць так, як гэтага прагне душа, а не з патрабаванняў навакольных правiлаў ды законаў.
I пачатак ХХ стагоддзя – той падзел, з якога беларуская гiсторыя, не як такая, а гiсторыя псiхiчная, мастацкадумная (гiсторыя-мастацкi вобраз) разгортваецца ў абодва бакi, цi то разгортваецца ў мiнуўшчыну i ў будучыню. Пры тым яскрава бачна: чым далейшае развiццё гiстарычнае свядомасцi насустрач часаваму бегу, тым глыбейшае ейнае сяганне ў даўнiну. Мы можам заўважыць, як на працягу гэтага стагоддзя мастацкi вобраз "беларуская гiсторыя" ўзбагачаўся ў лiтаратуры, набываў часта супярэчлiвыя абрысы, як ён усяго часу апаняццяўляўся зноў жа супярэчлiва i залежна ад новастану свядомасцi, якая, прамаўляючы, спрабавала знайсцi ў прамiнулым жаданую мёртвасць-кантэкст. Навука рушыла следам за псiхiчнымi рэфлексiямi мастакоў, за мастацкай свядомасцю, апаняццяўляючы iхнiя вобразы; гэтак, у вынiку спалучэння псiхiчнага, мастацкага i навуковага, з'яўлялiся ў беларускай гiсторыi новыя факты, асобы, падзеi, што ў ранейшым часе былi ўплеценыя ў кантэкст суседнiх народаў, а цяпер адухаўлялiся нашым сакралам i ўвiналiся ў наш нацыянальны кантэкст. Мянялася стаўленне i да самога створанага i ўсвядомленага: на пачатку стагоддзя – адное, на пачатку трыццатых гадоў – iншае, у шасцiдзесятых гадох – зусiм iншае, а сёння – яно ўжо троху iншае, чымся тое, што было зусiм iншае... I сёння, рушачы наперад, беларуская гiстарычная свядомасць "зваёўвае" даўнiну; i цяпер iдзе "назапашванне" кантэксту, гiстарыяграфiчны пошук; кантэкст напаўняецца новымi звесткамi, ён бурыцца новымi, прагнымi творчасцi сiламi Духу, кантэкст развальваецца на кавалкi ад нястрымнага вiравання маладых пачуццяў, ён мяняецца, пiшацца i перапiсваецца, рушыць у будучыню...
Пераконваць у вышэйсказаным можа прыклад з гiстарычным i мастацкiм вобразам Кастуся Калiноўскага, з "шлiфаваннем" гэтага вобразу беларускай гiстарычнай свядомасцю. Перад намi яскравы ўзор урэчаiснення духовае сiлы, прыклад трансфармацыi мастацкае творчасцi, мастацкае рэчаiснасцi ў рэчаiснасць сапраўдную, гiстарычную. Давайце прыгадаем кантэкст. На самым пачатку ХХ стагоддзя Кастусь Калiноўскi ў беларускай лiтаратуры – постаць нязначная. Для ягонае асобы зусiм няма месца ў "Кароткай гiсторыi Беларусi" Вацлава Ластоўскага. Паўстанне ў крае ў 1863 годзе на чале з Кастусём Калiноўскiм Вацлаў Ластоўскi называе таксама традыцыйна яшчэ, не збеларушана, не новасакральна – Польскае паўстанне. З пэўным скептыцызмам, цi ва ўсялякiм разе не новасакральна, не агняна, разглядае Максiм Гарэцкi "Мужыцкую праўду" ў сваёй "Гiсторыi беларускае лiтаратуры". Лявон Гмырак уважае Кастуся Калiноўскага ўвогуле за польскага iнсургента, якi спрабаваў з дапамогаю беларускае мовы далучыць тутэйшых сялянаў да Польскага паўстання.
Аднак ужо аб дваццатых гадох Кастусь Калiноўскi з'яўляецца (у прыватнасцi, у п'есе Еўстыгнея Мiровiча "Кастусь Калiноўскi") як барацьбiт за долю бедных i прыгнечаных. Тады ж, з псiхiчнага свету мастацтва вымыкае ў беларускую новасакральную гiсторыю ўласна iмя Кастусь (як вядома, у насамрэчнай гiсторыi Кастусь Калiноўскi меў iмя Канстанцiн). Антон Навiна лiчыць, што Калiноўскi "прымае ўдзел у польскiм паўстаннi," у якое, аднак, "у н о с i ц ь э л е м е н т ш ч ы р а д э м а к р а т ы ч ны i н а ц ы я н а л ь н а б е л а р у с к i".У трыццатыя гады стаўленне да Кастуся Калiноўскага стрыманае; яму знойдзенае месца ў рэвалюцыйным руху, аднак (мабыць з пункту гледжання класавае тэорыi) доўгая ўвага на ягонай дзейнасцi не засяроджваецца – паўстанне ж, па сутнасцi, мела i шляхецкi характар, панскi, дый сам Кастусь Калiноўскi быў са шляхты. У часе Вялiкае Айчыннае вайны мастацкi вобраз Кастуся Калiноўскага канчаткова i ўвачавiдкi робiцца вобразам гiстарычным, мастацкi Калiноўскi як бы ўспатрэблiваецца рэчаiснасцю немастацкаю: якасцi змагара за людскую долю, якасцi мужнага, нязломнага чалавека, якасцi паўстанца зрабiлiся надзённыя ў часе гiтляроўскае акупацыi; на тэрыторыi Беларусi дзейнiчалi партызанскiя атрады i партызанская брыгада, якiя насiлi iмя Кастуся Калiноўскага. У другой палове сярэдзiны ХХ стагоддзя вобраз Кастуся Калiноўскага "ўрываецца" ў лiтаратуру, шырыцца ў ёй. Да яго звяртаюцца паэты, празаiкi, публiцысты, мастакi, фiлосафы ўжо не толькi як да рэвалюцыянера-дэмакрата, але i як да нацыянальнасвядомага патрыёта. Кастусь Калiноўскi аббеларушваецца новасакральна, набывае аблiчча змагара не гэтак за волю i долю народа, як за Беларусь i беларушчыну. Акурат такi, нацыянальнааблiчны, нацыянальнасвядомы паўстае ён у рамане Уладзiмiра Караткевiча "Каласы пад сярпом тваiм". Сёння мабыць няма гэткага паэта, якi б не прысвяцiў Кастусю Калiноўскаму свайго верша. Вобраз Кастуся Калiноўскага набыў глыбоканацыянальны змысл, у iм адбiлiся памкненнi беларускае гiстарычнае свядомасцi да самастойнага тварэння свае гiсторыi; мастацкi Калiноўскi праз псiхiчныя творчасць i сутворчасць зрабiўся нарэшце Калiноўскiм новарэчаiсным, гiстарычнапраўдным. Уласна кажучы, у вобразе гэтым сённяшнiм ажыла сiла таго Духу, якi мацаваў беларускую свядомасць на пачатку ХХ стагоддзя – акурат а той пары шугавейнае новасвятасцi, калi Кастусь Калiноўскi мог не меньш натхнiць, ды чамусьцi не натхнiў мастацкую лiтаратуру на новаасвячэнне i акантэкстаўленне вобраза змагара за волю i долю беларускага народу, за ягонае свядомагiстарычнае быццё, за беларушчыну. Адсюль нам бачна, што гiстарычная свядомасць, крочачы наперад, у наступнасць, "зваёўвае" час: чым болей яна развiваецца, iдучы ў будучыню, тым выяўней для яе робiцца мiнуўшчына. Гэты беларускi псiхiчны феномен чарговага разу сведчыць, што адраджэнне з'яўляецца не адраджэннем насамрэчных, праўдзiвых культуры i гiсторыi, якiя калiсьцi адбылiся, а адраджэннем мастацкага вобразу гэтых культуры i гiсторыi, якiя маглi калiсьцi адбыцца i засталiся ў гэтай сваёй магчымабыўнай iснасцi. Беларуская гiсторыя, мы бачым, – мастацкае прамаўленства, сакралiзацыя слова, а тады далейшае ягонае акантэкстаўленне, унармаванне, аблiтаратурванне; яна не адраджэнне, а нараджэнне. I гэтае значыць: не мы iснуемся ў гiсторыi-кантэксце, а яна творыцца намi ў нас; беларус праз мастацкiя вобразы нараджае новую, сваю беларусарэчаiснасць. Новаствораны кантэкст – яшчэ не ўкасцелая дарэшты форма: ён – напоўунармаванасць. Гэтае як бы прынiжае ролю нормы i надае кантэкстаразвiццю рысы ненармальнасцi, i адначасна гэтае паскарае хаду кантэксту (рэчаiснагiсторыя адбываецца колькасна, а не якасна – за адносна кароткi тэрмiн беларускае гiстарычнае жыццё намiнатыўна зрабiла крок, роўны стагоддзям развiцця iншага народу, аднак унутранасутнасна беларушчына ў гэтай сваёй гiсторыi амаль не праявiлася) i выкрывае ў той хадзе невычэрпныя мастацкатворчыя магчымасцi.
I сапраўды, рух-перамены нашага кантэксту iмклiвыя. Узнiклi лiтаратурная мова, народ, ягонае мастацтва, абшырная, багатая колькасна i якасна лiтаратура, утварылася гiсторыя...; разбураныя свет народнай, падгiстарычнай свядомасцi ды струхлелы старасэнс iснавання, зрынутыя долу спрадвечныя божышчы, традыцыi, забабоны, даўнажытная старакультура... I разам з тым гэтае ўсё пазначанае нейкаю iлюзорнасцю, неiстапраўднасцю; гэтае ўсё – i мова, i мастацтва, i культура, i гiсторыя, i разбурэнне старакультуры, старабожышчаў, падгiстарычнага свету – не буква, не ўкаржэласць, не кантэкст як такiя, а вобразы буквы, укаржэласцi, унармаванасцi; то вобраз жывiннамастацкi самога кантэксту, i яго трэба ўспрыймаць гэтак жа – жыўна, мастакоўска, iначай ён проста пустамёртвы грунт пад мёртвымi нагамi. I таму нацыянальнае быццё кажа сваю мёртвую паўнорму-зруйнаванне ў разе адно несакральнага ўспрыняцця беларушчыны; тады беларушчына ўяўляе з сябе, сапраўды, банальную, нежывую, правiнцыйную i недарэчную быўнасць – кантэкст, якi мёртвы не як патрэбная для жыцця мёртвасць нормы, а як паўзруйнаванасць, спарахнеласць; кантэкст тады нежывы ў спосаб лацiны: руiны, дзе iснуюць не народ i культура, а апошнiя адпляменнiкi таго народу – бязмэтныя i ўпартыя носьбiты каменнага фальклору.
Магутная сакралiзацыя, наўпроць, кажа адваротны бок смерцi – неўтаймоўнае жыццё, якое анiяк не можа зачапiцца за зямлю, абаперцiся на яе абенаж. Змярцвiўшы штось, акантэксцiўшы, мастацкая свядомасць немiнуча гэтую мёртвасць унурае зноўку ў iмклiвае жыццё, не дае ёй укамянець, аформiцца стала; вобразы апаняццяўляюцца на iмгненне; нейкага нядоўгага, хуткамiнальнага часу яны iснуюць як патрэбная пуцiна, а тады паняццi тыя зноў ператвараюцца ў вобразы. Кантэкст беларускi не зямною пуцiною iдзе, а ляцiць нябёснаю, i рух ягоны скоры i няўпынны. Прыкладам таму могуць быць бясконцыя спробы беларусаў утаймаваць свой рух, спынiць, кантэкстоўна прымярцвiць яго: заўсёдныя рэформы правапiсу, спробы напiсаць сваю гiсторыю, спробы лексiчна ўнармаваць мову i г.д. на кароткi час накiроўваюць творчасць у пэўнае рэчышча, але хутка паводка выбягае з берагоў, нахлынаючы на стромы i робячы падол дном сваiм, ды па-ранейшаму рушыць самахоць – моўныя нормы патанаюць у творчасцi, напiсаная гiсторыя выдае на непераканаўчы мiф, логiка праўдасвету гiне ў логiцы праўдамастацтва; цягам паводкавага шляху загараюцца на даляглядах пуцяводныя мiргачы – традыцыя Захаду, традыцыя Усходу, традыцыя Польшчы, Расii, славяншчыны, народакультуры, сусветакультуры..., – але, затрымаўшы сакральнага беларуса на хвiлю ў iх агнях, плынь душы мкне яго далей, у наступнейшую быўнасць, якую трэба асвяцiць сваiм сакралам, перажыць сваёй свядомасцю, абгiстарычыць, абкантэксцiць, каб потым зноўку патапiць у творчасцi, пакiнуўшы яе на сваiм дне. Беларус пакуль яшчэ даганяе сусвет: стварае на сусветны капыл лiтаратуру, навуку, жыццё..., руйнуе створанае, плюе на яго, смяеецца з яго, крыўдуе на яго, зноўку творыць... Прытка бяжыць беларус наўздагон сусвету. I цi не станецца па часе, тады, калi беларус "зраўняецца" ў сваiм прамаўленнi з сусветным цямам пра рэчы i навакольнасць, што гэты ўвесь паўсюдны, агульнацямлiвы абшар – усяго чарговы камень пад нагою, усяго чарговая строма на доннi творчага Духуё Цi не захочацца вышэйшага патопуё Цi не захочацца далейшага лёту-сакралу, надсусветнагаё
Беларускi кантэкст – рэчаiснасць адносная. I гiстарычная свядомасць знаходзiцца ў палоне гэтае адноснае рэчаiснасцi: гiстарычныя ўчора i заўтра – мастацкi вобраз, гiстарычнае сёння – таксама; рэальнасць, кантэкст, шлях, пражыванне, прамоўленасць, сам я... – усё гэтае мастацкая рэчаiснасць, па-за межамi якой супрацьбеларускiя чужэнства, несунецiца, бязладзiца, якiя трэба асябечыць, перажыць сваiм духам, зразумець, уцямiць па-свойму, па-беларуску.
Гэтае вельмi добра адчувае маладая лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя. Адразу, толькi знайшоўшы беларускi кантэкст, во толькi вытварыўшы яго, яна стараецца развiць яго па-мастацку, новасакралiзаваць. Народнае слова, стаўшы кантэкстоўным падмуркам беларускае творчасцi, з першых жа хвiлiнаў пачынае замiнаць гэтае творчасцi. Лiтаратура не хоча прыймаць тую мову як абавязковую спрадвечную дадзенасць, а прыймае яе ўмоўна, вобразна – як мову-запавет i мову-натхненне; пры гэтым лiтаратура карыстае з народнае мовы не гэтак як з гiстарычнага, сфармаванага матэрыялу, а вышуквае ў ёй ўласныя асацыятыўныя звёны, новасакралiзуе яе, новастварае. Сяргей Палуян цi не першы прыкмячае тое, калi пiша ў сваiм артыкуле "З нашага жыцця": "I вось напаверх вылазiць пытанне аб крынiцах нашае мовы, аб тых кузнях, у каторых можна было б з мовы вясковага ўжытку, з мовы цёмных сялян выкаваць мову культурнай нацыi: без такой культурнай мовы нельга шырыць i самае культуры." Сяргей Палуян разумее: народная мова самая па сабе, мова-падгiстарычнасць, нiчога не вартая, калi няма ейнага гiстарычнага сутворцы, якi можа перажыць яе ў сабе, ад'жывiць, перадаць ёю сваё пачуццё, развiць яе. Гэтыя сутворцы – лiтаратар ды ягоны чытач.
I маладая лiтаратура ўлягае ў кавальства. Усё нашанiўства – то дбанне пры гарачым горне. "Наша нiва" прагна шукае беларускi кантэкст, знаходзiць яго ў словах, што бытуюцца ў народзе, прамаўляе iх, i тут жа, прамаўляючы новыя словы, новасакралiзуючы iх, пярэчыць сабе, як бы бурыць ужо створанае сабою. Можна прывесцi прыклад, як "Наша нiва" i жывая беларуская лiтаратура iмкнуцца выбавiцца з во толькi што сакралiзаваных, прамоўленых словаў: заседанне, гасударства, крэсцяне, язык (у значэннi "мова"), яда... Яны, "Наша Нiва" i лiтаратура, знайшоўшы кантэкст, вобмельгам вымыкаюць з яго, шукаючы новыя гукi, словы, вобразы..., шукаючы сябе. Мастацтва працуе над словам, шукае яго, творыць, прамаўляе, адрынае, зноўку шукае... Не дзiва, што тагачасныя мастакi часцяком прыходзяць да беларушчыны, пачынаючы тварыць у чужой, небеларускай мове: як вядома, Янка Купала першыя свае творы пiсаў у польскай мове, Якуб Колас – у рускай, Ядвiгiн Ш. перад тым, як выяснiць у сабе беларускi творчы сакрал, ладна шчыраваў i па-польску, i па-руску...
Пра кантэкстоўныя берагi творчасцi, якiя мы вызначылi (падгiстарычная народная мова, мова-матэрыял у этнаграфiчных i лiнгвiстычных даследваннях, фальклор, мова-прамоўленасць беларускае лiтаратуры, польская i руская мовы) варта гаварыць умоўна i таму, што гэтыя з'явы не толькi знешнеiснабеларускiя, але i ўнутрананашыя; гэтае значыць, што яны iснуюць як свядомая беларушчына не толькi аб'ектыўна, а часцяком, i заўжды (г. зн., паўзбежна аб'ектыўнасцi), зусiм не аб'ектыўна, зусiм не паўсюдна, а толькi ўнутрана – у нас (сакральны беларус унутранафрагментарна ёсць "рускi" i "паляк" – i гэткая адметнасць часцяком дазваляе розным iдэолагам цi так проста, якiмсь пустамоўнiкам, эксплуатаваць iдэю беларускiх "польскасцi" ды "рускасцi" не на карысць самаго гiстарычнага беларуса). Гэта, зноў жа, не самi берагi, не сам кантэкст як такi, а вобразы iх у сакральнае беларускае творчасцi; уласна кажучы, гэтыя вобразы берагоў, рэчышча i ўтвараюць адчуванне пуцiны як узаемазалежнасцi ўсiх ейных пунктаў, а кантэкст у гэтым разе выступае як усяго часу ўласцiвыя толькi нам няўпыннапашыральныя нашаведа i нашапачуццё (нашая прэсупазiцыя). Гэты наш уяўны кантэкст вобразны настолькi, наколькi мы гэтага прагнем, i наколькi мы яго вытвараем; iначай: наш кантэкст iснуе па-ранейшаму ў нейкай падгiстарычнай, напаўпатрэбнай форме, якую аб'ектыўнарэчаiснае наваколле ўспрыймае як неданароджаную або недапамерлую фармальнасць, i якую адчуваем, агiстарычваем, перажываем адно мы – носьбiты i творцы Беларускага Духу, рэчаiснiкi свае вобразнарэчаiснасцi ў сваёй вобразнарэчаiснасцi. Мы – прычына гэтага кантэксту, пункт адлiку яго, сам кантэкст i ягоная канчатковая мэта; ягоны рух – рух нашага ўнутранага свету ў свеце навакольным агульна-, ды не нашагiстарычным; нашагiсторыя – то па-ранейшаму падспуднае культурнае iснаванне сярод народаў, дзе беларускiя дзяржаўнасць, палiтыка, мова ёсць iлюзiя кантэксту, кантэкстаморфнасць, кантэкст-адлюстраванне нашае ўнутранае праўднасцi ў свеце аб'ектыўным. Такiм чынам, нашагiсторыя – то не iначай як наш унутраны вобраз свайго гiстарычнага iснавання, свайго сусвету, якi ў нас: сусвет творыцца ў нас намi ды быцежыць у нас намi i для нас. Iмгненнае развiццё ўяўнага кантэксту (беларусаабрэчаiсненага) знаходзiць апраўданне не толькi ў я творчага беларуса: засяданне,гасударства,крэсцяне, язык, яда i г.д., акасцявеўшы з паветраных словаў-сакралаў i зрабiўшыся нашым вобразным кантэкстам, прычым кантэкстам звышмёртвым (зноў жа, у нашым вобразасвеце), якi выяўляе састарэласць i ўласную непатрэбшчыну, разам з тым застаюцца ў самiм беларускiм кантэксце. У гэтых словах па-ранейшаму праменiцца беларускi першасакрал, падспудна, незаўважна i неадчэпна. Узятыя з народнага вуснамаўленства, прамоўленыя газетна, яны робяцца часткаю лiтаратурнага кантэксту; па часе, пасля маўлення i апаняццяўлення гэтых словаў, беларуская гiстарычная свядомасць, iдучы шляхам пераадолення рускага культурнага ўплыву, вымыкае з iх па-за iхнiя межы: паседжанне (пасяджэнне), дзяржава, сяляне, мова, ежа i г.д. Пры гэтай з'яве – вымыканнi – як бы падкрэслiваецца новым маўленствам, што першасныя словы – русiзмы. I праўда, сёння мы iх успрыймаем як рускамоўныя словы, або як русiзмы, што ўжывалiся ў беларускай лiтаратурнай мове на пачатку ХХ стагоддзя. Тым не менш, увайшоўшы ў наш унутраны, вобразны кантэкст, мы змецiм у гэтых словах агонь нашага сакралу: словы гэтыя, хаця i рускiя, усё адно з'яўляюцца наскiмi, беларускiмi; яны выяўляюць ва ўнутраным вобразным кантэксце першасакрал: словы гэтыя прамаўлялiся некалi як беларускiя i прамаўлялiся па-беларуску, i сёння ў гiстарычным маўленчым кантэксце яны гучаць па-беларуску. Яны i сёння ўнутры нас – гэта нашыя падводныя стромы. Мы не прамаўляем свядома гэтыя словы, а, наадварот, спрабуючы iх перамагчы, выкаранiць (забузiць-запясочыць стромы на сваiм дне), iмi свядома "маўчым". Словы гэтыя, з аднога боку, з'яўляючыся часткаю беларускае душы, беларускiх веды ды мыслярскiх пачуццяў, – прэсупазiцыйныя ў нас, з другога боку яны – частка беларускага кантэкставага iснавання, цi то нашага гiстарычання, рэчаiснення (яны адбылiся намiнатыўна, матэрыяльна; яны некалi напоўнiлi кантэкст сваiм сэнсам, змярцвiлi ў сабе некалi выгукнуты сакрал i, астарэўшы, засталiся ў кантэксце бессэнсоўнай, мёртвай гiсторыяю развiцця беларускiх пiсьма i мовы), з трэцяга боку, яны, тоячы ў сабе праменне беларускае першасвятасцi – звышкантэкставыя ( мы так або iначай рэфлексуем на iх: i тады, калi спрабуем пазбыцца iх у сабе, i тады, калi спрабуем новасакралiзаваць iх, прамовiўшы з пэўным экспрэсiўным адценнем або ўтварыўшы на iхняе аснове iншае слова – у кожным разе, яны iснуюць унутры кантэксту чуйна, жыццёва, сакральна, прамаўляюць у сваёй прамоўленасцi, i праз iх абуджаюцца нашыя асацыятыўныя звёны ). Рух кантэксту гэткiм трырэчышчам – не зямны, як ужо казалася, а нябёсны; рух не мае сталага апiрышча, рух, знайшоўшы пад нагамi нейкi культурны, гiстарычны, моўны грунт, адразу ж спрабуе адштурхнуцца ад яго, каб надалей працягнуць пошукi беларускае сутнасцi; рух – заўсёдныя пошукi тае сутнасцi, заўсёдная творчасць мастацкiх вобразаў у мастацкай вобразнай рэчаiснасцi-гiсторыi.
Кавальства мовы абярнулася для нас у заўсёдную працу; беларуская лiтаратура i да сёння не здолела выкаваць нейкi пэўны, завершаны выраб. Ейныя шчыраваннi можна было б параўнаць з працаю Сiзiпа, якi бясконца намагаецца закацiць на гару камень, дасягае вяршынi i, не маючы з таго плёну, вяртаецца ўнiз – у пыгор'е. Беларуская лiтаратура гэтак жа куе бясконца, як той Сiзiп коцiць: яна стварае мову, а тады яе бурыць, i з пабуранага падымае свой моватвор наноў; бясконцасць-няплённасць працы зрабiла беларусаў ледзве не Сiзiпавымi сваякамi.
Але давайце трохi вернемся зноў да пытання ўзнiкнення новамовы. Як мы ўжо казалi, на самым пачатку ХХ стагоддзя назiраецца магутнае нараджэнне яе. Апошняе дзесяцiгоддзе пачатку ХХ стагоддзя развiвае першасныя традыцыi, якiя клалiся ў часе нашанiўства i пазней, а разам з тым – з'яўляецца памкненне пераўтварыць прамоўленае ўжо, акантэкстаўлёнае. Увага больш надаецца не народным традыцыям i маўленству (народнае маўленства, прайшоўшы праз новабеларускi сакрал, робiцца як бы спраўджальнiкам беларушчыны ў новасвеце), а ўласнае словатворчасцi, якая абапiраецца на гэтыя мёртвыя традыцыi i на акантэкстаўлёную ўжо мову. Найлепшы прыклад тут – творчасць Вацлава Ластоўскага. Уся беларушчына дваццатых гадоў нашага стагоддзя "хварэе" на сатварэнне тае мовы, якая вынiкае з асобы, а не з агулу, праз абуджаныя асацыятыўныя звёны i вынiкае новатворна ў дачыненнi да самога новатворства (iдзе iмклiвы рух кантэксту, у якiм адбываецца пошук беларускасцi ў слове, словы нараджаюцца, прамаўляюцца i адразу ж робяцца падставаю для новага мовапрамаўлення). Нязнаныя дагэтуль у беларускай лiтаратуры словатворы-асабiстасакралы – прыкмета таго часу.
У трыццатыя гады гэткая творчасць стрымлiваецца штучна: адбываецца рэфармаванне правапiсу, "запрыгнечваецца", "прычэсваецца", унармоўваецца лексiка. З'ява гэтая наколькi патрэбная з пункту гледжання акантэкстаўлення, унармавання, настолькi ж i пагубная з меркавання жыццятворчасцi, адухаўлення. У гэтым часе не толькi жывасiлам замаруджваецца iмклiвы, творчы рост маладое беларушчыны, i не толькi адбываецца абмярцвенне папярэдняга сакралу, зняволенне яго ў нежывых, акадэмiчных правiлах, але i нараджаюцца новыя стасункi мiж сакральным словам i кантэкстам – творчасць лiтаратара трапляе ў жорсткi канон ( якi i прадвызначае эстэтычныя ды iдэйныя рамкi тае творчасцi), робiцца закладнiкам гэтага канону, рабом ягоным, i развiваецца адно ў iм, не маючы сiлаў яго пакiнуць. Урэшце новыя акадэмiчныя нормы адмятаюць цэлае пласмо беларускае мастацкае i лiтаратурнае мовы; жывое маўленне асобы абмяжоўваецца правiламi, нормамi i катэгарычным патрабаваннем выконваць iх; па-за канонам застаюцца шмат якiя сiнтаксiчныя, фанетычныя, арфаграфiчныя моўныя асаблiвасцi; адмятаецца не толькi моўны кантэкст, вытвараны асобнымi лiтаратарамi (прыкладам, траха не ўсей плён словатворчасцi Вацлава Ластоўскага) , але абмяжоўваецца ў лiтаратуры, нават у мастацкай, ужыванне лексiкi з народнага падгiстарычнага маўлення. Прыгадаем маладога Кузьму Чорнага пры канцы дваццатых гадоў напярэдаднi канонаўрачыставання ў беларускiм мастацтве; у сваiм артыкуле "Небеларуская мова ў беларускай лiтаратуры" ён абураецца з нагоды вынiшчэння асабiстамаўлення ў мастацкай творчасцi; ён кажа: "Дзе гэта ёсць, каб культурны пiсьменнiк дазволiў каму-небудзь правiць стыль i мову свайго твораё Стыль i мова – гэта ж выяўленчыя мастацкiя сродкi пiсьменнiка. Нiякiх жа стыляў тады не будзе, а будзе "наогул". I хоць шмат таго, што друкуецца ў некаторых... "тоўстых" часопiсах, пускаецца на ўзвей вецер, усё ж гэтая прапанова (гаворка аб прапанове ў часопiсе "Полымя" за 1927 год стылiстычна апрацоўваць, рэдагаваць творы аўтараў – заўвага да цытаты) паказвае на ўзровень культурнасцi ў некаторых нашых iнстытуцыях, што падручылiся фармаваць вялiкую культуру гушчаў беларускiх сялян i рабочых. I як далёка яны асталiся ад гэтай культуры!"; i далей Кузьма Чорны даводзiць, што для развiцця мовы патрэбнае асабiстасакральнае стаўленне да прамаўлення народнае мовы: "Лiтаратурная мова павiнна быць моваю чыстаю, беларускаю. Карэннi яе – у мове народнай. Лiтаратары павiнны навучыцца моўна думаць па-беларуску. Яны павiнны абудзiць у сабе або пастарацца ўспрыняць (калi не давялося мець яе змалку) беларускую моўную стыхiю. Бо калi гэтага не будзе, яны будуць, як i цяпер, шкодзiць нацыянальнай форме культуры. Беларуская фразеалогiя ў беларускай лiтаратурнай мове будзе спрыяць вырашэнню праблемы беларускага стылю нашае паслякастрычнiцкай лiтаратуры."
Разам з тым трэба ад'значыць i станоўчы бок тагачаснага "кананiзавання" лiтаратурнага маўленства: то шырокае ператварэнне яго ў намiнатыўную мову; найгалоўнейшае тое, што беларус атрымаў больш-менш сталы, аформлены, прынадны для сваёй унутранай самагiсторыi кантэкст. Усе далейшыя рэфлексii беларускiя адбывалiся паводле гэтага кантэксту.Ужо ў сярэдзiне пяцiдзесятых гадоў рэфлексii набылi абрысы нездаволенасцi: на мову мастацкiх твораў абрынулася новасакральная хваля. У шасцiдзесятых хваля ўздужэла: у мове, праўда, пакуль яшчэ толькi мастацкiх твораў, загучалi часцей, як было, прастамоўныя словы, абласныя, дыялекты, аказiялiзмы...; нарадзiлiся жывыя канонаразбуральныя метафары, словазлучэннi, словаперажываннi; у нежывым кантэксце раптам прачнулася неўтаймоўная псiхiчная сiла асобы, якая ўзнялася над мёртвымi законамi часу i адкрыла для нашага суперажывання творчасць непадуладных букве, бездухоўнаму прыгону паэтаў (Рыгор Барадулiн, Анатоль Вялюгiн, Анатоль Вярцiнскi, Нiл Гiлевiч, Васiль Зуёнак, Алег Лойка...). Невычэрпнае багацце мовы, вечнатворчы беларускi сакрал загучыць у прозе ( Вячаслаў Адамчык, Янка Брыль, Васiль Быкаў, Уладзiмiр Караткевiч, Iван Мележ, Iван Навуменка, Iван Пташнiкаў, Барыс Сачанка, Мiхась Стральцоў, Iван Чыгрынаў, Iван Шамякiн...) З'явяцца ў мастацкiм маўленнi "забароненыя" словы, створаныя лiтаратарамi ў дваццатыя гады. Разам з тым аб гэтай пары яшчэ адчуваецца iнерцыя прыгону. Пра тое сведчыць хаця б i становiшча, у якiм мастакi вымушаныя ледзьве не ваяваць за кожнае новасакральнае слова, адстойваючы яго ў рэдактарскiх кабiнетах; пакуль яшчэ зусiм няма беларускага новасакралу ў газетах, на радыё, тэлебачаннi, у навукова-папулярных i грамадска-палiтычных выданнях.
Яны з'явяцца там пазней – пры канцы ХХ стагоддзя, калi адбудзецца паўстанне новасакральнае моватворчасцi супраць акадэмiчных нормаў. Надзённымi i шырокаўжывальнымi зробяцца словы са слоўнiкаў Вацлава Ластоўскага, Максiма Гарэцкага i Янкi Станкевiча; вернуцца напаўстрачаныя асаблiвасцi беларускага маўлення пачатку ХХ стагоддзя. "Азавуцца" са старонкаў газетаў i грамадскiх кнiжак слоўнiкi беларускiх дыялектаў. Узнiкнуць адразу аж некалькi правапiсаў. З'явяцца неверагодныя, з пункту гледжання акадэмiчных нормаў, сiнтаксiчныя спалучэннi. Пойдзе iмклiвы развал уласнага кантэксту праз творчае вычуванне паднадкантэкставае галiны. Унутраны вобразны кантэкст, мёртвы i каменны, развальваючыся, ператворыцца ва ўнутранабеларускi вобразны "кантэкст" жывародны, асвятадухаўлёны; кантэкст загiне, бо народзiцца творчасць.
Мы закранулi адно агульныя накiрункi, самыя вiдочныя адметы беларускага моўнага кавальства. Зразумела, пры блiзкiм разглядзе асобнага аўтара заўсёды выявiцца нямала пярэчлiвых момантаў, якiя не толькi не будуць адпавядаць агульнай тэндэнцыi, але i будуць ёй процiлежныя. Напрыклад, моўныя асаблiвасцi пiсьменства Кузьмы Чорнага сведчаць акурат за напружаную творчасць Беларускага Духу, за тую маўленчую неўтаймаванасць, якая была агульнахарактэрная не гэтак у трыццатыя гады, як на пачатку ХХ стагоддзя; Кузьма Чорны жыве ў сакрале, прамаўляе мову, а не карыстаецца ёю, i асвячае мову, беларускi кантэкст сваiм прамаўленнем. I маўленства, сакралiзацыю мы змецiм шмат у якiх мастацкiх творах першае паловы ХХ стагоддзя; кантэкст тагачаснае лiтаратуры прадстаўлены адметнымi моўнiкамi: Платон Галавач, Мiхась Зарэцкi, Лукаш Калюга, Кандрат Крапiва, Мiхась Лынькоў, Янка Маўр...; у шэрагу тагачасных моўнiкаў-стварцоў i першыя беларусавыказнiкi, яшчэ таго, нашанiўскага гарту, i маладзейшая перарода – тыя, каго ўскаласiлi дваццатыя гады ў "абедзвюх" Беларусях – Савецкай i Заходняй, i паслейшыя лiтаратары – хто прыйшоў у беларушчыну ад трыццатых гадоў, у часе вайны, i ў паваенне. Як вядома, агульшчына панiшчае iндывiдуальнае, а кожнае iндывiдуальнае, увадваротку, разбурае агульнае. Разам з тым абагуленыя рысы дапамагаюць нам скласцi больш-менш цалкавiтае ўяўленне пра той прадмет, што нас цiкавiць. I агульнае, у дадзеным выпадку, разлучае трыццатыя-саракавыя гады з той парою нястрымнае, амаль не абцяжаранае кантэкставымi путамi творчасцю, якая была на пачатку ХХ стагоддзя; iндывiдуальнае ж, наадварот, нiтуе час, напаўняючы яго зацятым насуперакрэчаiсным беларускiм словам-маўленнем; сакралiзацыя, духатворчасць – той нiт. Аднак агульныя, знешнiя ўмовы кажуць: сакралiзацыя, духатворчасць Кузьмы Чорнага, або Янкi Купалы, цi Якуба Коласа, цi так каго ў сярэдзiне ХХ стагоддзя дужа рознiцца ад сакралiзацыi i духатворчасцi пачаткастагоддзевых. I нашанiўе, i лiтаратура дваццатых гадоў, жывучы ў мове, шукаюць у невымерным вечнатворчым моры кантэкставыя берагi, i нават iмкнуцца вызначыць для ўсёй беларушчыны адзiны, найбольш прыймальны для яе канон, якi б складаўся з абавязковых эстэтычных i iдэйных прынцыпаў, з абавязковых "правiлаў" мовы. Пазнейшая сакралiзацыя таго ж Кузьмы Чорнага – уцёкi з прыгоннiцкага кантэксту i з астрожнага канону, процiпастаўленне свае душы, свайго сакралу iхняе мёртвасцi. З гэтага мы бачым, што вяршыня, да якой iмкнула мастацтва на пачатку стагоддзя, ужо ў трыццатыя гады знiжылася нiзка; моўнае мастацтва, як той Сiзiп, вярнуўшыся долу, мусiць зноўку падымацца да прывiднае вышынi.
I ўсё ж Сiзiпава праца адрознiваецца ад беларускага заўсёднага кавальства. Багi пакаралi Сiзiпа, не даўшы яму канкрэтнага вынiку ў працы; яны ператварылi ягоную працу ў бясплодную дзею, пазбаўленую канчатковага сэнсу. Для Сiзiпа вынiковасць – сэнс ягонае работы, а адсутнасць вынiку ў дзеяннях – пакута праз пустку, бяссэнсiцу i марнасць iснавання. Сярэдзiна ХХ стагоддзя яскрава паказала: для беларушчыны загуба тое, што для Сiзiпа было б палёгкаю. Для беларускага маўлення канчатковасць – то зноў жа ўнутраны, мастацкi, прывiдны вобраз, якi можна i трэба напаўняць творчасцю бясконца i глыбока; у выпадку ж ягонага канкрэтнага апаняццяўлення беларускае жыццё ператвараецца ў астой i цiха канае. Беларушчына адпачатна палягае на творчасцi.
Iдэя творчасцi – то iдэя дзеяння, а не вынiку. Вынiк у творчасцi, як i ў жыццi, знаходзiцца на другiм месцы пасля адухоўленага дзеяння. Вынiк – паслясакральны, ён шмат у чым – iлюзiя. У момант творчасцi вынiку (гэтак жа, як i кантэксту) няма; творчасць самаплынная, самавытворная, яна ўзнiкае знекуль i кудысьцi прападае,пакiдаючы па сабе больш або менш выяўны след. Гэты каменны пасляжыццёвы след-адбiтак i ёсць увiдавочаны канчатковы вынiк творчасцi. У поўнай завершанасцi – поўная смерць; беларушчына як творчасць асуджаная на вечную безвынiковасць у тым разе, калi яна не асуджаная на смерць. Плён беларускае творчасцi – не ў тамах мёртвых лiтараў, мудрасцяў, законаў, што сабраныя ў агромiстым пантэоне айчыннае класiкi i айчыннага лiтаратуразнаўства, а плён – у вечнай збудзе, у вечнасвятой дзеi, у заўсёдным падыманнi камня-слова ў гару, у заўсёдным мастацкiм пошуку свайго прыгону ды ў заўсёдным мастацкiм выбаўленнi з яго; беларушчына творыць, каб потым з дапамогаю творчасцi пабурыць каменныя вынiкi свае дзейнасцi, ператварыўшы iх з мармуру ў дзею праз новую сакральную дзею; дзея Духу – адзiная самапраўднасць беларускага быцця, адзiны канчатковы вынiк якога – новая духадзея дзеля далейшае духадзеi.
Чым адметная беларуская мастацкая дзеяё Моваю – якая не буква, а дух, не акадэмiчная норма, а асабiстае маўленне. Пражыванне гiстарычнага свядомага беларуса ў навакольнай, iстай рэчаiснасцi – то ўжо далейшае паслямоўнае i паслямаўленчае бытаванне; у беларускiя гiсторыю, палiтыку, навуку, мастацтва чалавек прыходзiць, толькi набыўшы i сказаўшы адмысловую, сваю мову, духабеларускую; iначай ён размiнаецца з беларушчынаю, або напаўразмiнаецца, недачуваючы яе, хвалюючыся з яе аддалена, нез'яснёна, невычутна. Маўленства, мастацкасць нараджаюць нейкi канчатковы "вынiк" беларускае творчасцi: новую рэчаiснасць – рэчаiснасць беларускiх сэрцаў, вачэй i творчых душаў, якая ў рэчаiснасцi аб'ектыўнай, сусветнагiстарычнай напаўбыццёвая, iстая фармальна, намiнатыўна; духабеларус прысутнiчае як бы ў двух гiсторыях: у аб'ектыўнай, дзе марнуецца ягонае цела, i ў сваёй унутранай, суб'ектыўнай, дзе шчыруе ягоная душа i ўваход у якую адкрыты толькi ягонае душы; тварэнне ў гэтай сваёй унутранай гiсторыi адбiваецца на сваiм целаiсненнi ў гiсторыi сусветнай, што i з'яўляецца кантэкстам. Такiм чынам, духатворчасць беларуса пэўнанеяк адбiваецца на праўднай рэчаiснасцi, якая палонiць творчую душу i якая адначасна бурыцца духатворчасцю; Беларускi Дух, выслабаняючыся з агульнарэчаiснае акасцявеласцi, ператварае руiны ў дзею; беларуская дзея-дух, дзея-сакрал, пярвейшая ад беларускае дзеi-рэчаiснасцi, дзеi-учынку.
Пачатак ХХ стагоддзя нам паказвае, як Беларускi Дух нараджае беларускую рэчаiснасць i свядомую гiсторыю. Усё пачынаецца са слова. Нашанiўе – то суцэльная шугавея сакралу над змярцвёнымi часамi-апошкамi сусветнае гiсторыi; нашанiўская лiтаратура паўтарае шматкроць свае, народжаныя во толькi ў сабе, у сэрцы, уласныя мовасловы; яна iх паўтарае як закляцце, змяняючы iх, дробячы iх на часткi i злучаючы iх у адное цэлае, выгукаючы са старых, ужо гавораных, словаў новапрамаўленне. Слова, запаленае сакралам, творыць часы, прасторы, сусветы, напаўняючы iх новым беларускiм змыслам.
Слоўнiк Вацлава Ластоўскага – яскравы помнiк гэтага новазмыслу; i ён жа – сам новазмысл: выгукнутыя ў iм на пачатку ХХ стагоддзя словы, у канцы стагоддзя перакулiлi сваiм сакралам беларускi светагляд, усё нацыянальнае жыццё i перакулiлi з назапашанай за гады прыгону i зняволення, патысячонай сiлаю жывога моўнага агню; слоўнiк зрынуў нас з горнае вершалiны мёртваслоўя ў дол жывамоўнага пачаткавання, прымусiў нас ажывiць нежывое, укаржавелае быццё i як бы аднова пайсцi беларускiм шляхам-узыходжаннем. Дзякуючы "Падручнаму Расiйска-Крыўскаму (Беларускаму) слоўнiку", лiтаратура, як i на пачатку стагоддзя, адчула ў моўным кантэксце маўленчую жывiну. Адбыўся чарговы выбух адухаўлення акамелага слоўнiкавага матэрыялу; гэты дзеячын, якi ў сярэдзiне стагоддзя i на пачатку ягонага завяршэння меў скрытыя, паступовыя зрухi, пры канцы васьмiдзесятых выявiў яўную нязгоду з "нармальнасцю", акадэмiчнай мёртвай унармаванасцю моўнага жыцця (а значыць, i ўсяго гiстарычнага свету-бытавання), а ў дзевяностыя, ад часу выхаду факсiмiльнага выдання слоўнiка, iмклiва, творчаразбуральнастваральна паўстаў над беларускiм акадэмiзмам.
Жыватворны дух слоўнiка зрабiў пераварот у лiтаратурным маўленнi: па-першае, адбылося iмгненнае пашырэнне беларускага кантэксту праз глыбокае асваенне лiтаратурным маўленнем паднадкантэкставага абсягу i праз паўсюднае шырокае ўзнiкненне новых асацыятыўных звёнаў i iх актуалiзацыю; па-другое, новая хваля сакралу прывяла лiтаратуру да новатворчасцi i новавычування беларускае iстасцi i ўсяго навакольнага сусвету, а гэтае прывяло ў свой чарод да далейшага, яшчэ больш iмклiвага перавароту ў нацыянальнай гiстарычнай свядомасцi. У першай палове дзевяностых гадоў лiтаратура як бы ўслед за Вацлавам Ластоўскiм зiрнула на iншыя беларускiя слоўнiкi, на ўсю (сабраную адвеку i – па сёння) намiнатыўную лексiку новасакральна, жыватворна; лiтаратар зрабiўся з пэўнага карыстальнiка тае лексiкi ў як найвышэйшым стане суперажывальнiкам, супрамаўляльнiкам, сутворцам яе. Адбылося ўзбагачэнне беларускага кантэкставага матэрыялу; вернута з забыцця ў актыўны ўжытак i новапрачытана, новаперажыта ды новасупрамоўлена шмат старых, колiсь адрынутых акадэмiзмам словаў; новапрамаўляюцца адмоўленыя ў сярэдзiне стагоддзя i шмат якiя аўтарскiя словатворы; iдзе гучнае прамаўленне i хуткае назапашванне зусiм новых, дагэтуль не прысутных у беларускай мове словаў, вобразаў, асацыяцыяў, паняццяў, тэрмiнаў, назоваў, абазначэнняў...
Прыгаданы слоўнiк як бы падагульняе нашанiўскую працу па вытварэннi мастацкага гiстарычнага мiфа i беларускiх iдэяў; ён ёсць прыклад найяскравейшага ўрачыставання псiхiчнае стыхii над старарэчаiсным светам; ён прыклад новага дойлiдства, новага рэчаiснатварэння.
"Падручны Расiйска-Крыўскi (Беларускi) слоўнiк" – твор большы, чымся проста словазбор у чыста навуковым, фiлалагiчным сэнсе. Гэта яшчэ i этнаграфiчны агляд, якi выяўляе самабытнасць беларускага я, i гiстарычны дослед, якi абгрунтоўвае чыннасць таго я, i фiласофiя, якая спасцiгае тое я... Але перадусiм мы разглядаем слоўнiк як мастацкi твор, бо ён грунтуецца на мастацкай сакральнай творчасцi, ён народжаны гэтаю творчасцю. У ёй высвятляецца найперш асоба самога Вацлава Ластоўскага, ягоныя блуканнi ў паднадкантэкставых адлогах, ягонае асабiстае думнiцтва, ягоная ўласная асацыятыўнасць, ягоны духаабуджаны, псiхiчны свет. Зазвычай слоўнiк, лексiчны збор, мёрцвiць маўленства, пераводзячы яго з жывога асяродку ў намiнатыўны шэраг. Слоўнiк Вацлава Ластоўскага, увадваротку, як бы ад'жыўляе мёртвасць; ён зберагае ў сабе прамаўленне-сакрал i змушае нас суперажываць тое прамаўленне i сутварыць разам з iм; ягоны тэкст уяўляе з сябе не шэраг апаняццяўлёных вобразаў, а, наадварот, разбурэнне абыклай паняццёўнасцi, што была прынятая тагачасным жыццём як кантэкст; слоўнiк адухаўляе букву жывым гукам, ён вобразанараджае новасць, беларускiя гiсторыю i рэчаiснасць.
Вацлаў Ластоўскi, зрабiўшы крок у беларускую гiсторыю, адразу ж вызначае кантэкставыя межы тае гiсторыi i адразу ж iх рассоўвае, выслабаняючы ляда для адухаўлёнай беларушчыны."Наша мова тады толькi здолее развiцца, – кажа ён у прадмове да слоўнiка, акрасляючы той першадуховы беларускi абшар, з якога зачынае ўзыходжанне нашая мастацкая-псiхiчная гiсторыя, – калi патрапiць выявiць сваю выразназарысаваную iндывiдуальнасць, а гэтым самым дакажа рацыю свайго iснавання i калi патрапiць абаранiцца ад асiмiлюючага ўплыву суседнiх грамадных народаў: Расiйцаў, Палякаў, Украiнцаў." Што дзеля гэтага трэба зрабiцьё "Дзеля гэтага трэба памятаць, што кожнае чужое слова занесенае ў мову, асiмiлюе, злiвае мову з суседскай, забiвае яе асобны характар, а таму трэба, асаблiва пiшучы, высцерагацца ўжываць сходныя з суседскiмi словамi, хоць бы яны i былi ў мове, а браць такiя, якiх няма ў чужынцаў, але iстнуюць у здаровай нашай народнай стыхii." Што гэта за "здаровая народная стыхiя"ё Ластоўскi тут мабыць мае на ўвазе падгiстарычную народную мову, якую рупна перакоўвае лiтаратура. Але, як вiдаць са слоўнiка, аўтар не выключае з гэтае стыхii i сябе, i, увогуле, творчае гiстарычнае беларускае маўленства; i не толькi не выключае, але ставiць яго над усiм астатнiм. Вацлаў Ластоўскi абсалютызуе маўленчую асобу, робiць яе адзiнапраўдзiвым выразнiкам беларускае гiсторыi i адзiнапраўдзiвым стварцом яе. I сапраўды, лiтаратар пачатку ХХ стагоддзя – стваральнiк таго, чаго аб'ектыўна няма нi ў жыццi, нi пакуль у мастацтве ды ў лiтаратурным слове. Лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя – то нараджэнне iншасвету, краiны-тайнiцы, патрапiць у якую можа адно сам творца (лiтаратар-пiсьменнiк) i сам сутворца (лiтаратар-чытач). Чужому, процiбеларускаму, гiстарычнаму наваколлю супрацьпастаўлены дух творчасцi, якi засноўвае i абвяшчае краiну ўласнабеларускага сэрца; чужому, процiбеларускаму, гiстарычнаму наваколлю часцяком смешна з гэтае краiны, наваколле не прыймае яе, блазнуе з яе, або ў лепшым выпадку ўважае яе за баечны шчасцякрай (i сёння мы сутыкаемся са шмат якiмi прыкладамi, калi гэтая чароўная, незамучоная, iдэальная процiрэчаiсная краiна выглядае ў наваколлi недарэчна, чыста на сабаку пацеркi).
Слоўнiк Вацлава Ластоўскага выяўляе сутнасць гэтае краiны – ейнае сэрцажыццё, ейнае духахваляванне. I ён жа – мастацкая, не з гэтага ўкасцявелага i апошняга сусвету поланета. То планета Беларускага Духу; яна спрэс свая: на ёй растуць акурат беларускiя травы i кветкi, а ў небе лётаюць акурат беларускiя птушкi, а ў селiшчах жывуць акурат беларускiя людзi i ў гэтых людзей ёсць свая, беларуская гiсторыя; на гэтай планеце камунiзм называецца грамадзействам , а ўтопiя – манодумка; паўз усю планету тую ходзяць цягнiкi не па рэльсах, а па зялезных калаходах на дарогах, або па рэльках, або па калявiцах, i тамбуры ў тых вагонах завуцца прысенкамi; па рэчках сноўдаюць не параходы i кацеры, а параплавы i стружкi; у тэатрах тамтэйшых няма партэру, а ёсць прыспад; няма ў тым свеце пазваночных iстотаў, а ёсць стварэннi хрыбчакi або хрыбчатыя, i ўвогуле, пазванкi – то хрыбеткi, i "кожная хрыбетная косць зложаная з 24 хрыбетак (у чалав.)" i завецца яна хрыбетнiцаю, а – "па-крыўску "пазванок" гэта драўляны званок (бразгушка), якi прывешваюць каровам..."; iснуе там беларускае войска, якое то рухаецца гужком, то вядзе агонь уроскiдзь,то па-соўваецца наўспоўзь, i кулi там лётаюць не рэкашэтам, а касалётам або адскокам...; беларускiя багi, д'яблы, светары, вера, малiтва, жыццё, смерць, праца, гультайства... – уся адухаўлёная беларуская Беларусь выгукнутая ў гэтай кнiзе. Магутны сакрал творчае асобы мы чуем у ейных гуках; усё ў слоўнiку падпарадкаванае iдэi жыцця, адухаўлення, нованараджэння; ва ўсiм – у словах, тлумачэннях, прыкладах – мастацкая творчасць; паўсюдна – прыдум, агонь i гарэнне, прага жывога слова. Вось як агняна, новасакральна, да прыкладу, тлумачыць-прамаўляе-вобразатворыць Вацлаў Ластоўскi слова славянства, жывучы пры гэтым новым, псiхiчным мастацкiм быццём: "СЛАВЯНСТВА, славянскае племя, мова i абычаi; славянства. Задунайская славяншчына атурэчылася, палабская – анямечылася, маскоўская – ататарылася, крывiчанская – абясправiлася". У прыкладзе, якi вынаходзiць Вацлаў Ластоўскi, вобраз славянскае i беларускае долi-гiсторыi ажывае ў беларускiм позiрку на сусвет; тут, у прыкладзе, выхвалеваныя бязмернае вычуванне навакольнага рэчаiснага процiбеларускага чужэнства, неспатольнае жаданне паўстаць усёй беларушчынаю законна, праўна ў агульным шэрагу гiстарычных народаў, нязгаснае рымсценне супрацьпаставiць мiфiчную беларускую гiсторыю-словамоўе счарсцвеламу, акамеламу свету-чужанiцы. Псiхiчная рэчаiснасць, усебеларускiя iдэi нашае лiтаратуры, увесь абсяг духагiсторыi нашае – на старонках гэтае кнiгi.
Слоўнiк Вацлава Ластоўскага – мастацка-навуковы твор; навуковае перажываецца ў iм мастацкi. У свой чарод, мастацкi вобраз часцяком падмацаваны навуковым доследам, прыкладамi з гiсторыi, этнаграфii, фальклору, мовазнаўства.Пры ўсiм тым, слоўнiк, вядома ж, "перацягвае" на бок жывога мастацкага твору, што адно падкрэслiвае ягоную значнасць i велiч у жыццi роднае лiтаратуры; ён спярша мастацкi, мiфатворчы, а тады ўжо навуковы. Як ужо зазначалася раней, у лiтаратурным маўленстве пачатку ХХ стагоддзя мы iмкнемся патрапiць суадчуць i суперажыць святадух (сакрал) гавору, а не гэтак вытлумачыць iснаванне гэтага святадуху. I ў сэнсе вычування святадуховасцi слоўнiк Вацлава Ластоўскага – вечнажывая кнiга, кнiга беларускага натхнення i беларускага першапачатку; акурат з гэткага моўнага расхвалявання, як у ёй, зачынае беларус шлях да заўждыняскоранае вяршынi свайго быцця, i ў гэтае ж бурлiвае ўлонне ён, што той Сiзiп ва ўзножжа гары, вяртаецца зноўку i зноўку; беларус асуджаны на творчасць i жыццё ў мастацкiм, адухоўленым слове, ён асуджаны на гэткую кнiжку i пасвячоны ў яе – у ёй бо як найвыяўней ўзнялася ўся сiла беларускае гiстарычнае творчае свядомасцi i ўся сiла беларускага маўленчага духатворства. Беларусабiблейнасць, запавядальнасць, прарочасць, апакалiпсiчнасць прысутнiчаюць у гэтай кнiзе ў выглядзе сакральных вобразасловаў, вобразаасацыяцыяў i яшчэ не праяснёных, нявычутых, будучых змыслаў i пачуццяў. Гэтая кнiжка вучыць i клiча тварыць, адчуваць, думаць, жыць i дыхаць па-беларуску; яна, у рознiцу ад акадэмiчнага збору лексiкi – зусiм не ўзор беларускае мовы, а жывы паказнiк беларускага маўлення, прыклад наскасцi ў слове, прыклад наскае творчасцi i наскага жывароднага духаспамыслення.
Акурат такiм, наскiм, гучыць слова ў лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя; голас слова стваральны, уладны, вечны; з таго прамаўлення, з гуку-голасу нараджаюцца беларускае жыццё, беларуская гiсторыя, беларускi сусвет. Неўтаймоўны беларускi псiхiчны пачатак творыць нацыянальную рэчаiснасць праз маладую лiтаратуру, праз сакральнае слова; новасакральныя словы – выяўленне беларускага псiхiчнага выбуху, яны, як мы ўжо казалi, – перадпачатныя, яны – перадусiм, i ўсё – пасля iх.
Беларуская лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя стварыла новую рэчаiснасць – суб'ектыўную, належную ўласнаму натхнёнаму сэрцу. Рэчаiснасць гэтая вымкнула з мовы творчае асобы – лiтаратара. Лiтаратура процiпаставiла наваколлю сваю магутную духоўшчыну – прамаўленне, мастацтва, агонь. Разам з тым у аб'ектыўным жыццi гэтая рэчаiснасць адно творыцца; пакуль у аб'ектыўнасцi ёсць адно беларускiя фармальныя, паўзруйнаваныя, змяртвелыя праявы-адлюстраваннi, якiя iснуюць знешненамiнатыўна – як нейкая не дужа iстотная i не дужа патрэбная дэталь агульнага гiстарычнага свету; i якiя выспяваюць унутрыдухова – як таемная беларуская рэчаiснасць, незаўважная ў гэтым свеце i неспасцiжная iм. Толькi маўленне робiць праўднай тую ўнутранадуховасць для самiх сябе i вiдавочнай для ўсяго сусвету.
Такiм чынам, беларуская рэчаiснасць вынiкае з мастацкага маўленства, i лiтаратура на пачатку ХХ стагоддзя, разумеючы тое, нараджае праз адухаўлёнае слова нашыя Беларусь i беларушчыну. Наш шлях (ад мiнулае пары i далей – у смугу будучынi) – то шлях, асвечаны святадуховасцю, шлях праз слова, мастацтва, культуру i шлях у слове, у мастацтве ды ў культуры.
ІІ
Свядомасць, у тым лiку i гiстарычная i мастацкая, ёсць воплеск мiжрэчаiснасцi; i беларуская лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя шчыруе ў гэтым мiжбярэжжы – мiж берагам рэчаiснасцi першаснае, далiтаратурнае-дасвядомаснае, i рэчаiснасцi другаснае, паслялiтаратурнае-паслясвядомаснае.
Лiтаратурная свядомасць, знаходзячыся ў рэчаiснасцi i з`яўляючыся ейнаю часткаю, прамаўляе яе i творыць або спарахняе яе ў сваiм слове, i таму свядомае слова – праява, безумоўна, рэчаiсная, але разам з тым i мiжрэчаiсная; праз гэтую праяву, i ў ёй самой, адбываецца заканчэнне пэўнае быўнаты – старажытнасцi, сусвету, культуры... – ды нараджэнне iншых, новых старажытнасцi, сусвету, культуры... Гэтак у слове спадар, якое пры канцы ХХ стагоддзя пялёхнула шырокай хваляю з лiтаратурнага думнiцтва ў беларускi асябечаны свет, мы чуем дужа жаданую для гiстарычнае свядомасцi, колiшнюю смерць нашае гiсторыi – акурат колiшняя смерць меркаванае старое беларушчыны абгрунтоўвае ейнае адраджэнне ў ХХ стагоддзi i апраўдвае разбуду лiтаратурнае гiстарычнае свядомасцi, смерць бо гэтая лагiчна неабходная для гiстарычнага паразумення свайго я ў часе; пагiбель i адраджэнне – дзве скранi, якiя азначаюцца ў гэтым слове.Ёсць у слове спадар таксама адмаўленне пары дагэтулешняе, "даспадаравае", пары старакультурнае ў дачынненнi да сённяшняга дня; i ёсць нараджэнне новакультур`я. Гэтак некалi запалаў магутны сакрал у слове таварыш, бурачы астылы сакрал-культуру слова пан, руйнуючы старую бывалiцу i ўздымаючы новую; i вось, апалаўшы, дагарэўшы, таварыш гiне ў полымi спадара.Аднак, калi мы як болей аддалiмся ад чалавечага слоўна-свядомаснага быцця, дык заўважым: у сапраўднасцi ж, у бясконцавечнай прыродзе пранiзлiвага космасу, няма анi пана, анi таварыша, анi cпадара – яны ўсяго толькi культурнае наслаенне на рэчаicнасць; аб`ектыўна ёсць прыродны абсяг, а ў iм iстоты – апоны духу, – якiя, паводле пракавечнае дадзенасцi, выконваюць сваю заўсёдную чыннасць: нараджаюцца, жывуць, плодзяцца, збiраюцца ў хаўрусы-пiрамiды, гiнуць... З гэтага знешняга прыродаабсягу, з ягоных тайнiчых нетраў, i ўтвараецца свет як культура; утвараецца праз слова.
Праз усведамленне гэтага нез`яснёнага быцця нараджаецца суб`ектыўная рэчаiснасць – культура, якая, адбываючыся наяве, урэшце ўплывае на праўдную быцежу, урэчаiснiваецца аб`ектыўна; прыродаiснаванне абкультурваецца, яно, гол-голы, не адухаўлёны чалавекадухам цалiк, абрастае новатворным светам – абрадкамi, завядзёнкамi, традыцыямi людства, якiя выяўляюцца найперш у мiжрэчаiснасцi, у свядомасцi, у слове, а ўжо тады, прамовiўшыся, робяцца не толькi ўнутранаю ўласцiвасцю чалавечага духажыцця, але i знешняю, аб`ектыўнаю з`яваю. Такiм чынам, свядомасць i слова – мiжрэчаiснасць, паперадзе якой знаходзiцца першарэчаiснасць, першададзенасць, якая сакралiзуецца суб`ектам-чалавекам i ў чалавекаадухоўленым стане паўстае ў свеце як аб`ектыўнасць. Да прыкладу, нараджэнне,смерць – з`явы заўсёдныя, яны адбываюцца паводле прыродных законаў. Аднак шырокае абкультурванне нясе пэўныя перамены ў аб`ектыўны свет: закон робiцца перапонаю на шляху чалавечага духавання, чалавек iмкнецца пераадолець закон, змагчы яго, зрынуць яго долу, у няiстасць; закон ёсць спажыва жывога Духу, харч для творчасцi, для заўсёднага рэчаiснапераўтваральнага чыну; ужо сёння нараджэнне i смерць не залежныя напоўнiцу ад наўзвышнiх прыродных законаў – на гэтых законах ляжыць адбiтак чалавечага ўнутранакультурання: мастацтва ўжо даўно адмянiла смерць, выйшла па-за ейныя межы, i тварэнне ў галiне генетыкi рассоўвае гэтыя межы ўшыркi, i навука ставiць сабе на мэце агораць цялесную ўмiручасць, i дух прагне фiзiчнай, уцелаiсненай перамогi над сваёй апонаю; у дадзеным выпадку ўрэчаiсненае ўнутранакультуранне не адмаўляе, вядома, прыродны закон напоўнiцу, хаця i дужаецца гэтае зрабiць, але накладае на яго свой цень, прыдае да яго свой унёсак – уплывае на памеры, сiлу, тэрмiны, формы жыцця i смерцi.
Такiм чынам, у нараджэннi, жыццi i смерцi прысутнiчае аб`ектыўна не толькi знешнепранiзлiвая прырода, але i пасляпрырода-культура, прысутнiчае ўнутрыапоннае духаванне, якое вызнешваецца, вызаконьваецца з нетраў Духу, пераўтвараючы рэчаiснасць i ейныя законы i робячыся рэчаiснасцю i ейнымi законамi. Спамысленне Духу малюе свет, рэчаiсна самавыяўляючыся ў iм. Напрыклад, у Хiрасiмскiм выбуху выяўляецца першаснае, перадкультурнае абавязковазаконне, якое прысутнiчае ў космасе i ў чалавеку – немiнучая стыхiя паўсюднага светаборста, светаруйнавання, светазаканчэння; выяўляецца свет як ён ёсць; i разам з тым выяўляецца надсветавая чалавекаволя – ягоныя свабодадуховасць i ўнутранакультуровасць ды стан гэтых свабодадуховасцi i ўнутранакультуровасцi; выяўляецца свет як ён мае быць паводле развярэджанага чалавечага духаспамыслення. Мiжрэчаiснае пласмо свядомасцi i слова – згук вольнага Духу, згук, якi ловiць чалавек у сваiх глыбiнях i пераўтварае ў прамаўленасць-рэчаiснасць; словапласмо гэтае, ператварыўшыся з прамаўлення ў прамоўленасць i, значыць, матэрыялiзаваўшыся ў аб`ектыўнай рэчаiснасцi, карэнным чынам уплывае на ўнутраныя законы прыроды ды на знешняе аблiчча свету; культура – мастак, якi вольна, духасамападстаўна выяўляе свой свет-мастацкi твор. Гэтае значыць, што мiжрэчаiснасць укаранёна ў рэчаiснасцi як такой – першарэчаiснасцi – i, вырастаючы з долу, спавiвае сваiмi плоднымi лозамi-карэннязродамi рэчаicнасць паслясвядомасную, паслямоўную – другасную. Таму, кажучы, што ў рэчаiснасцi няма насамрэч пана, таварыша, спадара, а ёсць ейныя аб`ектыўныя законы, мы з няменшай падставаю можам заявiць, што аб`ектыўных законаў рэчаiснасцi няма, а ёсць усяго мова культуры, якая, прамаўляючы, спасцiгае рэчаiсную нязнанасць. Проста, у першым выпадку гаворачы, мы будзем у сваiх развагах абапiрацца сыходна на першарэчаiснасць, у апошнiм – на другарэчаiснасць. Адштурхоўваючыся ад гэткага рознабачнага пункту адлiку, мы можам вобразна сказаць, што рэчаiснасць – гэта ўсё, i адначасова яна – нiшто; i свядомасць,слова – то мiжпланецце ў гэтым двакраi; свядомасць – то цень мiж усiм i нiчым.
Беларуская лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя – яскравы прыклад гэткага паўiснага ценю; лiтаратура вынiкае з гicтарычнае небеларускае рэчаiснасцi. Наваколле поўнiцца карнавалам гiстарычнасвядомых народаў. Здавалася б, спрычынiцца да гэтага карнавалу лягчэй за ўсё, апрануўшы маску таго цi iншага народу, прыняўшы ягонае аблiчча, асмакаваўшы ягонае слова. Аж не. Беларус дастае з нейкiх закiдкаў старыя лахманы, падраныя лапцi ды капялюш i, уздзеўшы iх, прысуседжваецца да карнавалу.Нязграбна выглядае ён у сваiм жабрацкiм cтроi. Гiстарычная несамавiтасць беларуса шырока адлюстраваная ў самой жа нашай лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя. Прыгадайма хаця б "Мужыка" Янкi Купалы:
Што я мужык, усе тут знаюць,I, як ёсць гэты свет вялiк,
З мяне смяюцца, пагарджаюць,
Бо я мужык, дурны мужык.
I:
I кожны, хто мяне спытае,Пачуе толькi адзiн крык:
Што хоць мной кожны пагарджае,
Я буду жыць! – бо я мужык!
Гicтарычная несамавiтасць i прага ўласнае гiсторыi выклiкаюць паўсюдна ў наваколлi ўперамешку i рогат, i кпiны, i абурэннi, i абразы, i замiлаванасць... Беларус гаворыць па-свойму; чужая навакольная гiсторыя – беларуская першарэчаiснасць, у якой абуджаны Дух малюе рэчаiснасць новую, творыць яе. I стварае. Сёння можна казаць пра сапраўды нейкую карыкатурную дарэчнасць гiстарычнага беларуса ў сусветнай гiсторыi (цi здолела гiстарычная свядомасць, нацыянальная лiтаратура, вытварыць паўнарэкую беларускую гicторыюё – пэўна што не); i разам з тым сёння можна казаць i пра магутны ўплыў беларускага лiтаратурнага слова на сусветную гiстарычную рэчаiснасць. Так, ХХ стагоддзе пазначанае ўсяго толькi беларускай каструбаватасцю; мы не ўбачым у iм уласнабеларускае, асябечанае гiсторыi, ёсць усяго нейкая паўгiсторыя – намогi наладзiць нацыянальнае жыццё; яе, гiсторыi сваёй няма i cёння. Але разам з тым вольны Беларускi Дух, ягонае прамаўленне нарадзiлi iншую, новую, паслялiтаратурную рэчаiснасць – сваё ўласнае апавяданне быўнаты, якой няма; гэта свой рэальны свет, намаляваны мастацтвам; тая новарэчаiснасць, народжаная лiтаратура- i мастацтвамоўна, iснуе скрозь усей час i ўсе падзеi; яна не ёсць беларуская гiсторыя як такая ( апавяданне быўнаты), яна – жывы палёт творчага Беларускага Духу ў мёртвакаменных мурах сусветнае гiсторыi ( апавяданне небывальшчыны). Гэты палёт iснуецца ў сусветнай гicторыi нейкiм непатрэбным ёй адбiткам i дужа смешным для яе, з упартай слiнаю на губе, перакананнем сваёй праўднасцi, насамрэчнасцi i патрэбнасцi ў гiсторыi; адбiтак намаляваўся ў рэвалюцыях i войнах, засеў застрамкаю ў памкненнях гiстарычнарэальных палiтыкаў,ён пераканаўча i нахабна плямiцца на палiтычнай мапе свету, ён неадчэпна палонiць абуджаную гiстарычную свядомасць новабеларуса... Шмат з таго, што на пачатку ХХ стагоддзя абвяшчала беларускае маўленчае мастацтва, спраўдзiлася намiнатыўна, але не сакральна; але ж самое мастацтва (не як намiнатыўнасць, а як сакрал-творчасць) дало беларусу новы жыццёвы абсяг – духакрай, якi жыве ў дзiвосны дваспосаб: у спосаб намiнатыўна-гiстарычны – як камiчны прыдатак да ўсялюдскае гicторыi, i ў спосаб унутранасакральны – як новая, псiхiчная рэчаiснасць светатворнага Духу; iначай кажучы,беларускае мастацтва як гiстарычны адбiтак прамаўляе ўсяго толькi мёртвыя словы "беларус ёсць", у тым часе яно ж як творчы сакрал жывамовiць "беларус творыць свой свет". Варта прытым заўважыць, што гiстарычнаўрэчаiсненая беларуская псiхiчная мiжрэчаiснасць памалу пераўтварае старасвет: народжаная на падставе не сапраўднае рэальнасцi, а з прыдуму, мастацтвам, яна хаця i са смехам, як бы неўнарокi, ды ўсё ж успрымаецца светам як беларускае гiстарычнае iснаванне; гэтая пацешная гicтарычнасць тым не менш сведчыць за вельмi iстотную асаблiвасць псiхiчнага светатварэння: урэчаiсненая свядомасць-культура, якая была ад нядаўнага яшчэ адно паслялiтаратурнаю, ужо сёння ўспрымаецца светам як дадзенасць, як першарэчаiснасць. З гэтага мы можам зрабiць выснову: рух рэчаiснасцi праз культуру – то не толькi пераход перадсвядомаснага-перадмоўнага быцця ў паслясвядомаснае-паслямоўнае, але i далейшае, як бы ў адваротным накiрунку, ягонае пераўтварэнне з другаснага, паслякультурнага, зноўку ў першапачатнае; у няўпынным iмкненнi ўзаемапрасякнення iдзе несцiханы рух i самой мiжрэчаiснасцi-свядомасцi. Урэшце той агульны ўсёрух i явiць самы крыжавы, самы немiнучы, самы разгадапрагны феномен нашага бытавання – светапамiранне.
Гэты вечны неразгад дужа хвалюе маладую беларускую лiтаратуру; Максiм Багдановiч, паэт, якi больш, чым хто, захваляваны быў смерцю, траха нi штоверш выдыхае з сябе прадчуванне абавязковага, конавага заканчэння.
Шмат у нашым жыццi ёсць дарог,А вядуць яны ўсё да магiлы.
("Шмат у нашым жыццi ёсць дарог...")
Увогуле, неразгад памiрання (смерць) – скрытая, завяршальная сiла жыцця,канчатковая рэалiзацыя жыццёвае свабоды. Беларуская лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя падспудна чуе тое, i таму часцяком бачыць у памiраннi патрэбны новасветатворчы пачатак. Мы яшчэ вернемся да беларускiх "смяротных" спеваў, але перад тым хочам зрабiць некалькi сякiх-такiх заўвагаў паводле згаданага феномену светапамiрання. Як мы сказалi, смерць ёсць канчатковая рэалiзацыя жыццёвае свабоды, завершаны адбiтак-рэчаiснасць; калi жыццё – гэта творчасць, дык смерць – вынiк; рэчаiснасць ёсць вынiк духавання, яна – заўсёднае выяўленне духаспамыслення, i, значыць, целаiснае жыццё ёсць заўсёднае памiранне цела паводле духовае рэалiзацыi; духовая ж рэалiзацыя ёсць таксама смерць – выяўленне духу,ягонае ўкаменавенне ў яве. I памiранне мiжрэчаiснасцi (ейнае ўвасабленне ў яву) рухае гiсторыю-смерць. Можна асачыць тры прыступкi (дзеястаны) гicтарычнага ўвасаблення-памiрання лiтаратурнага слова, у сатварэннi гэтым словам новаявы (вядома, калi не лiчыць пры гэтым самае першае прыступкi (назавем яе нулявою, бо пра яе нiхто нiчога не ведае) – тады слова-свядомасць мабыць рэалiзоўвалася ў самых прымiтыўных формах, болей называючы свет i меней яго карэнным чынам пераўтвараючы). Першая светатворная прыступка, якая больш цi менш далася чалавецтву ў памяць – то перыяд магii, калi слова стварыла рэчаiснасць, сыходзячы з матэряльных пачуццяў людзей; чалавек аб гэтае пары, прыслухаючыся да сваех унутраных рытмаў, сваех першародных неўтаймоўных пачуццяў, знайшоў злад з пачуццямi i рытмамi сусвету. Гэтая рэчаiснасць змяняецца дзеястанам маралi; акурат над тым часам рэчаiснасць прыродных i магiчных з`яваў ператвараецца ў рэчаiснасць духоўных законаў, i чалавек, абапiраючыся на гэтыя ўнутраныя законы, шукае ўлады над уласнымi матэрыяльнымi пачуццямi i ўласнай матэрыяльнай прыродаю – на гэты тор яго клiчуць i рэлiгii, i багi, i космас, i свой собскi, людскi, унутраны жывы дух. Сёння ўжо можна пэўна сказаць: а цяперашнiм часе лiтаратурнае слова ўсё больш спрабуе вымкнуць па-за межы маралi; творыцца новы свет – свет мастацтва i навукi, свет, прамоўлены не духоўнымi запаветамi, а духатворчасцю. Па ўсiм вiдаць, то новая, трэцяя развiццёвая прыступка ў чалавечым спараджэннi рэчаiснасцi. Мастацтва i навука як духатворчасць – бязмежнейшыя ад маралi-духазапавету i не падпарадкаваныя ейным законам; выспеленыя ў ейным улоннi, яны вольна сягаюць па-за маральныя межы, i ў гэтым сэнсе яны амаральныя. Калi навука ўсё ж падпарадкаваная законам логiкi ды законам усвядомленае рэчаiснасцi (хаця як прыклад адваротнага можна прыгадаць алхiмiкаў, iхнi ўнёсак элементу мастацтва ў навуковую дзейнасць; цалкам вiдавочна, што мастацкi элемент можа прысутнiчаць у гуманiтарных навуках – мы ўжо казалi пра мастацкi нахiл беларускiх гicторыкаў, лiнгвicтаў, лiтаратуразнаўцаў на пачатку ХХ стагоддзя, пра сакральнамастацкiя вартасцi слоўнiка Вацлава Ластоўскага...), дык мастацтва не мае анiякiх межаў увогуле, яно над`законна, надрэчаiсна нават у дачыненнi да самога сябе (авангардызм як праява сённяшняга рэчаicнага злому добра iлюструе нам тое: часцяком нават адсутнасць увогуле якое-небудзь мастацкасцi ды ўвогуле якое-небудзь творчасцi i духадзеi ён абвяшчае мастацтвам). Усе вышэйзгаданыя дзеястаны з`яўляюцца падставовымi для наступных: зрабiўшыся паслякультурнай, другаснай рэчаiснасцю, яны памiраюць i тым самым утвараюць першарэчаiсны падмурак для ўзнiкнення новых культуры, свядомасцi, слова. Гэтак, напрыклад, у маральнарэчаiсненнi гучыць гуллiвым рэхам голас магii, а ў пары ўрачыставання маральнарэчаiсных законаў зрэдзь-часу праяўляецца сцiшным ценем пара натхнёнага людажэрства; смерць зберагае аскялёпкi страчанага жыцця. Самое жа жыццё-рэчаiснасць (жыццё як вынiк духавання) ёсць "памiранне" духу, ягонае выдухаўленне, ягоны "прыгон" праз урэчаiсненне-укасцявенне. Таму смерць – з аднога боку мёртвы вынiк жыцця, а з iншага – ягоная творчая прадумова, ягоная жывая вечнасць.
Пры жаданнi мы змецiм, што нярэдка для беларускае лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя феномен смерцi – тое, з чаго зачынаецца новажыццё; лiтаратура i Беларусь нараджаюцца са смерцi. Вобраз пагiбелi як бы апраўдвае яву, робiць яе рэальнай, сапраўднай у свеце прыдуманым, мастацкабеларускiм. Ужо самое слова адраджэнне падкрэслiвае значнасць асацыятыўнага вобразу cмерцi ў мастацкай творчасцi – адраджэнне псiхалагiчна вынiкае з мёртвага абсягу, яно ёсць наступства пагiбелi. Глыбокае перажыванне смертухны ў маладой беларускай лiтаратуры выяўляе апакалiпсiчнасць, шчырапрарочасць новатворчага спеву. Неразгад смерцi абсалютызуецца лiтаратурным думнiцтвам i робiцца не толькi здарэннем мастацкiм (мiжрэчаiсным), але i здарэннем прыродным, урэчаiсненым. Сапраўднае жыццё як бы дапiсвае беларускiя апакалiпсiчныя творы пачатку ХХ стагоддзя i тым самым "зрэчаiснiвае" iх: феномен смерцi, выяўлены ў мастацтве i абсалютызаваны iм, робiцца праўдзiвай, непазбежнай i конавай рэчаiснасцю ў лёсе пераважнай большасцi тагачасных лiтаратараў – iхнiя пагалоўныя заўчасныя трагiчныя смерцi як бы канчаткова пераконваюць у рэальнасцi, натуральнасцi cтворанага духова культурабыцця; яны ўсе гiнуць, знiшчаныя старарэчаiснасцю, i iхняя смерць падкрэслiвае духанараджэнне рэчаiснасцi новае.
Смерць ёсць падстава для жыцця; смерць дае жыццё новым творчым памкненням. У сваiм "Санеце" ("На цёмнай гладзi сонных луж балота...") Максiм Багдановiч, вобразатворачы апакалiпсiс, кажа акурат пра гэтае; ён спалучае неспалучныя процiлеглыя акраi ў адзiным вобразе жыццясмерцi:
Цяпер нават здаволена багно:Гнiль сотнi год збiраючы, яно
Смуроднай жыжкаю ўзгадавала
Цвятоў расicтых чыстую красу.
Смерць нарадзiла жыццё. Яна ж яго i паглынае; далей паэт кажа:
Малiся ж, каб з лiтоўнасцi стрымалаТут смерць сваю нязвонкую касу.
Пра гэтае ж, пра жывародны подых смерцi, гаворыць Янка Купала ў вершы "Песня званара":
Буду ўсё званаром, хоць даўно пад дзярномСпiць мая галава маладая.
Эх, бо ведае свет, што вялiкiх дум цвет
Адно толькi на зломе ўзрастае!
Заканчэнне старасвету, усепагiбель мы чуем у Купалавым вершы "Разлад".Верш гэты – сапраўдная паэзiя канца свету. Якраз тут, у разладзе, спалучаюцца, зладжваюцца, процiасновы – "дабро i зло – ў аднолькай мерцы"; свет крышыцца, гiне, гнiе, распадаецца на штукi i яднаецца ў адным – разладзе; светапамiранне споўненае сатанiзмам,яно – творыва пякельнае сiлы:
Адзiн чорт весел, зубы скалiць,Загацiў пекла да варотаў;
Рад шэльма: польку з ведзьмай валiць...
Такi разлад – яго работа!
Разлад – руйнаванне спрадвечнае, першаснае, рэчаiснасцi. Новатворчасць нараджаецца з усеагульнае пякельнае пагiбелi; i маладая беларуская лiтаратура паўстае на руiнах колешняе жывамудрасцi; жывамудрасць гэтая акамела, збязглуздзела, перабыцежылася ў загубу, пекла, раней яна тварыла свет-жыццё, а цяпер яго нiшчыць. Навiна, маладосць, чысцiня нараджаюцца ў сусветным пажары-смерцi i гартуюцца ў iм; новая лiтаратура чуе гэтае, i Янка Купала прарочыць-творыць’у "Безназоўным" беларускую рэчаiснасць:
Яшчэ ўспалаюць там паднебныяЧырвоным полымем пажары,
I будуць гiнуць там патрэбныя
I непатрэбныя ахвяры
I:
Пакiнем спадчыну мы для патомкаўIнакшую ад той,
Што ўзялi мы ад продкаў на абломках
Гiсторыi сваёй.
Або – у "Маладой Беларусi":
Я святла iскры ў думках бяздольных засею, Аднаўлю сэрцы iхнiя гартам, надзеяй,Пакажу iм жыцця iх праўдзiву зару,
На развалiнах нову ўсябытнасць ствару.
Светапамiранне як з`ява чалавечых душы (псiхiкi), свядомасцi адбываецца праз фармаванне i сцiранне памяцi. Беларуская лiтаратура знаходзiцца на той дарозе, калi за плячыма i наперадзе – ваблiвае, нявыпiтае мора няпамяцтва; у гэтым хвалёўным моры iдзе тварэнне новакультуры i новасвету. Роля няпамяцтва ў руйнаваннi старасвецiцы i ў тварэннi новабыцця найгалоўнейшая; як адраджэнне пачынаецца ад смерцi, так свет-усведамленне – ад няпамятнага чыстаполя. Каб найлепей асачыць нам чын лiтаратуры на пачатку ХХ стагоддзя ў сатварэннi новае рэчаiснасцi i найлепей пабачыць шляхi здзяйснення мастацкае напiсанасцi ў паслякультурнае яве, неабходна зрабiць невялiкi адступ ды высветлiць, што ж уяўляе з сябе няпамяцтва як свядомасная, псiхiчная,знешнебыццёвая праявы, якое ягонае месца ў мастацтве, у нараджэннi роднай лiтаратуры, у беларускiм быццi-творчасцi, у заканчэннi i пачатку свету.
Няпамяцтва з`яўляецца ўадначассе i вынiкам спусташэння свету-культуры, i самiм спусташэннем; яно забiвае ў свядомасцi людзей прамiнулую рэчаiснадзею альбо перайначвае яе, надаючы ёй не першапачатковы, не насамрэчны, а спракуджаны сэнс. Тым не менш гэтае мае i дадатныя якасцi для далейшага развiцця культуры: няпамяцтва штораз ператварае свет у нязнанасць, у навiну i выбаўляе чалавека ўсё роўна што ад самога сябе – ад цяжару свае ўкасцявелае самапрысутнасцi (аб`iсточанай, урэчаiсненай праз асобу сацыяльнай самасцi чалавека). Яскравым прыкладам да гэтых словаў магла бы быць народжаная грамадскiм быццём разбуральная i ачышчальная разам творчасць смецяра, якi выбаўляе людства з путаў яшчэ даволi носкае, аднак ужо занепатрэбленае старызны – рэчаў некалi вабных, дарагiх, каштоўных, але з хадою жыцця астарэлых маральна або ўвогуле абезасобленых (з чыста спажывецкага меркавання ўсё выдае на тое, што ўнуку недарэчы ашчаджаць у дзедавай шафе пальмавы лiст для схавання голi або абвязку на сцягно, калi шафа спрэс заладаваная прадзедавымi iльнянымi споднiкамi); што ў гэтай рэчавыбаўляльнай працы прысутнiчае тварэнне, кажа самая бытнасць смецяра: ён – часцiна культуры, i вынiшчэнне акамелае рэчаiснасцi ўжо самое па сабе ёсць духовае пераўтварэнне свету. Разам з тым гэткi прыклад спажывецтва гiсторыi, дзе знiшчэнне старакультуры праз самую ж старакультуру мае ў сабе агнiнку ачышчальнае творчасцi (катарсiс) – iлюструе адно "механiку" cпусташэння, паказваючы толькi на дыялектычную непазбежнасць пагiбелi ўсяго старога; часцяком жа такi прыклад не дае рады патлумачыць прыроду загадкавае сiлы занядбання – урэшце ж: гiнуць не толькi старажытныя цывiлiзацыi, няўцямныя таямнiчыя пicьмёны мiнулавеччыны, дагicтарычныя умельствы шаманiць над агнём..., але ж нароўне з ад`жылым падуладная вынiшчальнай загубе i самая найноўшая, самая нязломная навiна; урэшце ж: не толькi агалцелая, узмужнелая маладосць зрынае ў няпамяць папярэднюю сваёй духоўнiцу, але ж вядуць людскi свет у краiну-забудзь, зрынаючы ў нябыт гарэнне маладосцi, i старазапаветная мудрасць, i паморак, i самагубства, i выпадак, i кон... Ажно згаданы прыклад са смецяром кажа i на галоўнае: чалавецтва, цi чалавек, раз-пораз, а дакладней, штохвiлiны выракаецца свае памяцi як нейкае цяжлiвае непатрэбшчыны.
У гэтай няўпыннай пагiбелi, апаэчанай людствам адвеку, беларуская маладая лiтаратура нагадвае ўспамiн пра пальмавы лiсток; лiсток гэты быў ператвораны часам у рэч непатрэбную i гiне ў смяцярскай працы, а беларуская лiтаратура на пачатку ХХ стагоддзя прагна прыпамiнае пагубленае ўсялюдствам натхненне, што гарэла ў душы стварцоў пры штукаваннi iмi колiшнiх каштоўнасцяў, – i ў гэтым выяўляецца прымiтыў нацыянальнага мастацтва; лiтаратура iдзе шляхам утварэння ў сабе таго, праз што прайшоў ужо сусвет: яна прымерваецца да агульных апраткаў, да выпрацаваных ужо жанраў, паняццяў, прынцыпаў, яна мераецца да агульных рытмаў, памераў, пачуццяў, думкаў... Новая лiтаратура ў вачах усечалавецтва не мае першатворнае значнасцi, i яна ёсць усяго паўтарэнне (у якiм выяўляецца нацыянальны каларыт) ужо створанага; беларусапiсьменнiцкiя адкрыццi, шчырасць, прарочасць, з пункту гледжання агульнасветнае культуры (якая i па сёння – не частка беларушчыны; а беларушчына адно мёртвы прыдатак ейнага пераўтваральнага вымiрання), банальныя i прамаўляныя ўжо шмат, безлiч разоў. Сакральная таемнасць беларускае лiтаратуры на пачатку ХХ стагоддзя – то таемнасць народа мiжрэчаiснага, народа, якi быцежыць як бы ўнаругу з быццём, якi вольна явiць свой унутраны духасакрал насуперак сваёй знешняй прыгоннiцкай, чужынскай самому сабе апоне.
Адметная, найгалоўнейшая старонка народнага мастацтвабытавання змяшчае ў сабе няскорны свет свядомасцi, якая наўмысляе забыць рэчаiснасць гэткую, якая ёсць, а тады прыпомнiць яе па-свойму; новадухатворчасць, спрабуючы нарадзiць новабеларускую памяць, апявае занядбанне. Новадухатворчасць Купалавае апакалiпсiчнае паэзii, у вузкабеларускiм, сакральным разуменнi, не толькi не выпадковая ва ўсiм купаллi-спадчыне, але яна знарочыстаабавязковя ў iм; яна абавязковая ва ўсiм беларускiм мастацтвадумнiцтве пачатку ХХ стагоддзя: занядбанне i смерць – перадпачатныя для нашае лiтаратуры, перадбеларускiя. Паўторнасць ужо сказанага светажыцця, якая на яве прысутнiчае ў творчасцi лiтаратараў, у жывой мiжрэчаiснасцi мастацкабеларускай – новае слова, народжанае новым народам i паслейшым за старасвеччыну, маладым Духам, слова новасакральнае ў дачыненнi да ўкасцявелае, са следам парахнi, рэчаicнасцi. Свядомая беларускасць – вось што перадусiм нясе ў гэтае старапарахненне маладая лiтаратура. Беларускасць i жывiну. На смерць i занядбанне, на забыццё i няпамяцтва – вось на што ў першы чарод рэфлексуе маладое думнiцтва. Радкi Янкi Купалы з верша "За годам год", якiя, паводле сусветнага паразумення, выяўляюць старапрамоўленасць, ужовядомасць, радкi тыя ва ўнутрыбеларускай душы-сусвеце – жывыя, сакральныя, апакалiпсiчныя; у iх пагуба i занядбанне – сэнс жыцця i самое жыццё:
За бытам быт, за стогнам стогн,За смехам смех, за сконам скон,
За векам век, за звонам звон,
За мглою мгла з усiх старон.
Iдзе-брыдзе за следам след,
I ноч, i дзень, i цьма, i свет,
I песнi клiч, i смерцi цвет,
Ідзе-брыдзе за следам след.
Ды:
...Iдзе-брыдзе на быт, на звод.Свет – чаргаванне ўнутранасвядомасных вобразаў, якiя ўрыўкава пачаткуюцца з чыстаабсягу, з пазасвядомасцi – з няпамяцтва; няпамяцтва чуйна, хвалёўна "няпомнiцца" мiж Купалавых радкоў; паэзiя ягоная як бы вырастае з фiласофii забыцця, i таму пры ўсёй прамаўляльнасцi старапрамоўленага Купалава слова – навiна, першаадкрыццё,святашчырасць; няпамяцтва дазваляе яму, i ўсяму беларускаму лiтаратурамастацтву, прамаўляць адпачатна, няўважна на "ўсёсказанасць" у сусветнай лiтаратуры. Няпамяцтва – наканаванасць чалавека разумовага, помнага, сацыяльнага; i – псiхiчнага.
Няпамяцтва неадступна "няпомнiцца" цягам усяго чалавечага жыцця. Адначасная прысутнасць чалавека ў сваiм запомненым, а тады забытым, зняпомненым бытаваннi – ужо толькi гэтае змушае меркаваць пра няпамяцтва як пра асобную, самастойную, раўналежную памяцтву, галiну людскога жыцця-быцця; гэтая галiна – чыннасць страчанае свядомасцi (чыннасць-патаемнiца). Можна гаварыць i пра асобную, паўзбежную чуйнай, помнай рэальнасцi, рэчаiснасць, якая ўсяго часу вымыкае з памяцi, не з’яснiўшыся ў ёй, не паўстаўшы ў пэўных вобразах, але ж якая iстапраўдная i заўжды прысутная ў чалавеку. Варта вызначыць i няпамяцтва, якое нiколi не праходзiла праз чалавечую памяць, але ж якое ўсё адно з’яўляецца таемнай, незасвядомленай рэчаiснасцю, у якой iснуецца чалавек. Няпамяцтва у гэткiм разе – магчымасць, верагоднасць помнага, i ўжо не адпавядае паняццю "забытае" ; яно хутчэй – рэчаiснасць нерэчаiсная, пустапрысутная ў чалавеку як магчымае (i ўрэшце абавязковае) адкрыццё нязнанасцi, як магчымае (i абавязковае) яснабачанне, як магчымы (i абавязковы) апакалiпсic будучынi – як азарэнне ў агаслую пару; то сама нерэчаiснасць; то няпамяцтва як маўклiвае, непераўтваральнае духахваляванне (Сам-Дух). Мастацкая творчасць ёсць праява няпамяцтва; няпамяцтва ў часе тварэння "няпомнiцца", выхвалёўваецца як найболей; у паслятворчасцi ж, у вынiку – пануе памяць, а няпамяцтва ўяўляе з сябе супрацьрэчаiсны, супрацькаменны рух-выслабаненне.
Памяць чалавечую можна параўнаць з выспаю ў два берагi, якая атуленая дзвюплынню: аб адзiн бераг, нiбы старажытнамiфiчная Лета, б'ецца хваля занядбання, якая змывае цяпершчыну, а тады ператварае яе ў мiнуўшчыну i ў нiшто, у няпомнасць; а на другiм беразе родзiць "успамiны" будучынi плынь, што вынiкае з няпомнасцi, з нейкага Хаосу, з перадпачатку – вынiкае з нiчога. Гэта дзве плынi аднае ракi, яны разбягаюцца i сустракаюцца ў нячаслiвых i няiст’лiвых абсягах няпамяцтва; увiдавочаныя ж у памяцi, яны ткуць свой, адмысловы ўзор iснасцi, у якiм ураз намаляваныя сiмвалы, вобразы, згадкi з усiх век-вечных эпохаў i ў якiм яны ўаднахваллi змытыя прэч.На развiццё сусвецiцы трэба зiрнуць як на сталае i няўпыннае разбурэнне, нараджэнне, змяненне памяцi, якая ёсць форма ўсяго iснаняпамятнага; працэс памяцi – то хада запрыгоньвання, укаменавення зместу, ягоная фармалiзацыя,акантэкстаўленне творчага гуку, i, наадварот, выбаўленне зместу ад формы, руйнаванне кантэксту ў жывым прамаўленнi – зняпомненне. Нараджэнне пэўнае формы – не iначай згалос папярэднiх укаржэлых утварэнняў, якiя былi колiсь зруйнаваныя, знiклi без знаку або значна змянiлiся i цяпер прысутныя ў новатворы папярэднiмi зняпомненымi сутнасцямi; у iснаваннi Зямлi прысутнiчаюць як няпамяцтва забытыя iснасцi – iснасць-памяць ды iснасць-няпамяць, якая акаляла, "рухала" колiшняе памяцтва, была ягонаю невымоўнасцю (то iснасць згарэлае зоркi i безлiч даiснасцяў праформаў, што папярэднiчалi форме "згарэлая зорка"); апрача таго, у iснаваннi Зямлi "няпомнiцца" чыстаняпамяць – няпамяць у абсалюце, усё той жа не вытвараны рэчаiсна Сам-Дух; iначай кажучы, у iснасцi Зямлi ёсць няiснасць. Няпамяць бясконцая, як морак, i вечная, як неспасцiжнасць; яна адзiнае, з чаго выкрынiчвае многае, кожнае i ўсё – выкрынiчвае ўсёiснае-усёформнае; i ўсеагульнае падначаленне гэтакай адзiнапачатнай завядзёнцы сведчыць за тое, што разбурэнне (забыванне), як i сатварэнне (запамiнанне – як сама дзея, а не стан – яшчэ не прыпомненага, а таксама ўжо забытага) – частка сусветнае творчасцi, на пачатку якой знаходзiцца хай сабе план Наўзверхняга Стварца, цi то самаiстасць нейкае ўсёжыўленчае Веды, цi то нейкая iншая, дыялектычнаматэрыялiстычная або не, самапраўднасць. Акурат няпамяцтва як чысты, суцэльны, неаформлены ўсёзмест надае сусветным катастрофам, генным мутацыям, аблокам на небе, забойцам або ахвярам на зямлi, пылу на ботах, эвалюцыям i рэвалюцыям, жыццю i смерцi... пазнаку варыянтнасцi агульнага для ўсiх пачаткавання; усё прысутнае ў кожным; у прозе прысутнiчае паэзiя, у камедыi прысутнiчае трагедыя, у музыцы прысутнiчае цiшыня; у Льву Талстым жыве Адольф Гiтлер, у Адольфу Гiтлеру Клеапатра, у Клеапатры Рабiнзон Круза, а ў Рабiнзону Крузу адмiрал Нэльсан, а ў адмiрале Нэльсане матрос Жалязняк; у вераб'i ёсць сутнасць iндыка, iндык жа мае падабенства з пiнгвiнам, а пiнгвiн падобны да дэльфiна, дэльфiн чымсь выдае на чалавека, чалавек на гарылу, гарыла на кракадзiла, кракадзiл на чарвяка, чарвяк на медузу, медуза на акуня, вокунь на жабу, жаба на кенгуру, кенгуру на вераб`я...
Няпамяцтва – скрытная частка спазнавальнае творчасцi i адначасна аснова гэтае творчасцi. Няпамяцтва абуджае ў чалавечай свядомасцi таямнiцу i прагу да яе спасцiжэння i тым самым, спарадзiўшы прагу, унурыўшы чалавека ў вызнанне, "забiвае" гэтую таямнiцу, бо вывяргае яе з сябе, з шэрагу таемнага,неабрыснага,i вылучае ў шэраг памятны – у фармальны. Гэтае ўсё тое ж пытанне мёртвага кантэксту i жывое мовы, пытанне iхнiх узаемадачыненняў, калi слова, ягоны сакрал, памiрае ў кантэксце, а кантэкст разбураецца ў жывым, сакральным слове. Чалавек стала рэфлексуе на няпамяцтва: 1) як на таямнiцу, якая памiрае ў форме, 2) як на таямнiцу, якая жыве ў форме заўсёднаю няўгадаю – абрысам нейкага няўчытнага знаку, намёку, 3) як на таямнiцу, якая зжарае форму (форма змяняецца, трацiць сваё першааблiчча, памiрае ў таямнiцы). Апрача таго, чалавек i ягонае чуццядумства – не толькi рэфлексiя на няпомнае, але ж i самое няпомнае ўадначассе. Чалавек, творачы памяць, творыцца няпамяццю-сабою. Мастацкая лiтаратура як галiна спазнавальнае творчасцi з аднога боку, а з iншага як праява нейкае наўзверхняе, непадуладнае чалавеку, самадуховасцi – праява няпамяцтва – вынiкае з гэтага забытнаiснага двутаемства: з усётаемнiцы i з сябетаемнiцы.
У рознiцу ад навуковага спазнання рэчаiснасцi, якое пачаткуе гэтак жа – гэтак жа рэфлексуе на няпамяцтва i гэтак жа ёсць вынiк няпамяцтва i, пэўным чынам, самое ж няпамяцтва (несучы ў сабе няпамяцтва як таямнiцу няўчытнага знаку, якi яна расчытвае, як таямнiцу непрамоўленай мовы, якую яна прамаўляе), – мастацтва не шукае ва ўкаржэлых формах доказу свае праўдзiвасцi; адштурхоўваючыся ад старога, фармалiзуючы невядомасць-навiну, яно ўвогуле як бы выключае паняцце праўдзiвасць i надае праўдзе, рэальнасцi, вiдавочнасцi рысы iмавернасцi (нават у тых выпадках, калi галоўным прынцыпам i крытэрыем мастацтва паўстаюць прынцып i крытэрый адпаведнасцi твора жыццёвай праўдзе, усё адно адбываецца новафармаванне, у якiм жыццёвая праўда як бы знерэчаiснiваецца, яна тыпiзуецца (тыпiзацыя ж з'ява iмаверная) i ўрэшце паўстае як рэчаiсная нерэальнасць – таямнiца).
Навука i мастацтва (у дадзеным выпадку лiтаратура i лiтаратуразнаўства), адбываючыся ўсяго часу ў формазмяненнi, знаходзяцца ў стане заўсёднага самасцвярджэння новых формаў у дачыненнi да старых. Прынцыповая ж рознiца памiж пярэчаннем формаў у навуцы i пярэчаннем формаў у мастацтве ў тым, што навука ўсяго часу, выкарыстоўваючы рэчаiснасць як палiгон для сваех спробаў, маралiзуе адно ў дачыненнi да ўласных формаўтварэнняў (рэчаiснасць у гэтым выпадку з'яўляецца спраўджальнiкам альбо абвяргальнiкам навуковае формы-катэгорыi, ейным "экзаменатарам"), а мастацтва пярэчлiвае не толькi ў дачыненнi да сваех прамiнулых формаў, але ж i датычна самое рэчаicнасцi ( мастацтва з'яўляецца як бы палiгонам рэчаiснасцi, пераднапiсанасцю усядзеяў, усечасоў, усяз'яваў, увогуле, пераднапiсанасцю усяе iснасцi – i мастацтва i не; i маладая беларуская лiтаратура – папярэднiца сённяшняй беларускай рэчаiснасцi). Калi старакатэгарыяльнасць i старапаняццевасць у навуцы – гэта прыкмета нядзейнасцi прамiнулае формы, ейнае аблуднасцi, ейнае няздольнасцi захоўваць першапачатковае маральнае значэнне i навуковы сэнс (старая, разбiтая аб рэчаiснасць навуковая форма нагадвае непатрэбную павязку на кульшы ў пару моды на камбiнезоны), дык старасэнсiца ў мастацтве мае сваё самастойнае iснаванне – старое ў мастацтве па часе ўсё роўна жыццекаштоўнае (i часцяком, чым яно даўнейшае, тым – болей), усё роўна пераднапiсанарэчаiснае. Сёння, да прыкладу, шмат што з беларускага лiтаратуразнаўства сярэдзiны ХХ стагоддзя пераглядаецца; тое, што ад нядаўняга мела навуковую значнасць, успрыймаецца цi то як старапаняццевасць, цi то як аблуда ў навуцы, цi то як ненавуковасць, цi то як псеўданавуковасць... Галоўным чынам гэтае сувязанае з iдэалагiчнымi, палiтычнымi зменамi ў жыццi, але, апрача таго, з'явiлася натуральная, непазбежная патрэба новага канцэптуальнага асэнсавання беларускае лiтаратуры. Гэтыя жыццёвыя, дыялектычныя абставiны i выяўляюць састарэласць прамiнулае навуковае формы, аднак у дачыненнi да самое лiтаратуры яны не толькi не пагубныя, а, увадваротку, адно болей падкрэслiваюць мастацкую значнасць творанага раней; лiтаратура так цi iначай застаецца аб'ектам даследвання i кантэкставання. Лiтаратура даследуецца наноў, наноў перажываецца; яна па-ранейшаму iснуе сакральна, не гледзячы на тое, што часцяком процiiдэалагiчна, процiпалiтычна да сучасных iдэалагiчных ды палiтычных памкненняў. Пры гэтым паняццi процiiдэалагiчнасць, процiпалiтычнасць – то паняццi не сутнаснамастацкiя (яны з'яўляюцца з чэрава лiтаратуры як вобраз, ды не як паняцце), а яны ёсць сутнасць самае iдэалогii i самае палiтыкi; мастацтва ( лiтаратура-сакрал) самое па сабе – то найперш прамаўленне, творчае полымя, а не аформлены кантэкст; яно – чыстае ад другасных кантэкстоўных прынцыпаў i таму жывое. Кантэкставанне,апаняццяўленне – то задача навукi, i праз кантэкставы рух навука выяўляе сваё старэнне i недзеяздольнасць.
Мастацтва – найблiжэйшая мяжа да нязнанасцi, яно ўрастае ў няпамяцтва i вырастае з яго; таямнiца i неадгаднасць – тое, што жывiць яго, i па часе, па страце мастацкай формаю новасцi, робiць яго не меньш, а мо i больш, таямнiцавартасным i самастойнаiсным, як было адразу. Таямнiца i неадгаднасць надаюць старым пiсьмёнам, вечным пiрамiдам, наскальным малюнкам сэнс страчанае першаняпамятнае святасцi, яны новасакралiзуюць тое, што знiкла ад самага пачатку, ад першага мастакоўскага згалосу, ад першае мастакоўскае збарвiны, новасакралiзуюць у аскабалках памяцi няўгаднае i неўразумелае, i вычувальнае – першаняпомнае; першаняпамяцтва ў гэтым разе выступае як штось рэальнапрысутнае нароўнi з першапамяцтвам i ўжо разам з iм, увабраўшы першапамяцтва ў сябе – як штось прыроджанае да ўсеняпамяцi, адчувальнае iнтуiтыўна. Вiдаць, гэтым i тлумачыцца ўнутрынародная, асабiстабеларуская, свая, крэўная вартасць беларускай лiтаратуры на пачатку ХХ стагоддзя. Новая лiтаратура, нiбыта б прамаўляючы сусветную вядомасць, адразу ж бярэ на сябе мiсiю гаварыць адпачатна, гаварыць гэтак, як усё роўна што ўсе iсцiны i iдэi, якiя прамаўляюцца, прамаўляюцца ўпершыню. Першаняпамяцтва, ягоная iнтуiтыўная магчымапрысутнасць у мастацкiм прамаўленнi, дазваляе беларускiм лiтаратарам зiрнуць на помную рэчаiснасць як на адноснасць, як на нерэальныя вiдмы. Старадаўнi сусвет, сусвет-вынiк шматтысячагоддзевае чалавечае культуры паўстае ў маладых мастакоўскiх вачах як першарэчаiснасць; i мовамастацтва вучыцца яе прамаўляць, каб урэшце, прамовiўшы, ператварыць яе ў сваю другарэчаiснасць. Гэты па-дзiцячы наiўны позiрк на сусвет мыгчымы адно дзякуючы асаблiваму мастацкаму вычуванню свайго ўласнага, далёкага, пазакрэўнага першаняпамяцтва.
Першаняпамяцтва – пачуццё глыбокаасабiстае, гэта даўнi згалос самавольнага прыходу няпомнага ў рэчаiснасць, самавольнага ўвасаблення няпомнага ў чалавеку праз невытлумныя вычуваннi. Першаняпамяцтва – тое першае (адвечнае) няпомнае, якое было да таго ж яшчэ i забытае (забыццё колiшняга, першаснага iнтуiтыўнага пачування) i якое ўвасобленае ў чалавеку сваiм асабiстым, асобным ад iншых, век-вечным таямнiчым продкавым поклiчам спасцiгаць сябе – свае чалавеканяпамяць i -нязнанасць.
Новасакралiзацыя, калi няпамятнае ўвачавiдкi абвяшчаецца творчым чыннiкам – ахоплiвае не толькi ўласнамастацкую галiну чалавечае дзейнасцi, але ж i ўвогуле чалавечае быццё. У вынiку гэткае новасакралiзацыi немастацкiя стараформы, якiя асуджаныя на занядбанне i забыццё i якiя ўжо спарахнелi, набываюць мастацкую якасць i разам з ёю мастацкае значэнне. Навуковае, гiстарычнае, побытавае..., адышоўшы ў магiлу, акамеўшы, што вугаль, i паўзруйнаваўшыся, раптам ператвараюцца ў жывiну, у духоўнiцу – у каштоўнасць мастацкую (павязка на сцёгны ў дзедавай шафе ўсё болей пачынае выяўляць у сабе рысы таямнiчасцi, трывожыць усялюдскую свядомасць прыкметамi няпамятнае быўнаты, павязка раптам робiцца рэччу мастацкаю: музейным экспанатам, прыкладам колiшняе чалавечае творчасцi, эстэтычным сiмвалам пражытае пары, гiстарычнай рэлiквiяю i г. д.; павязка раптам робiцца мастацкай з'яваю: яна "прачытваецца" далёкiмi нашчадкамi па-свойму i новасакральна); памёрлая навука адухаўляецца мастацтвам: яна больш не кажа праўды рэчаiснае, ажно ёсць рэчаiснасць мастацкая, i памёрлыя навуковыя формы выяўляюць гiсторыю чалавечае аблуды, у тым часе як акантэкстаўлёныя творы мастацтва сведчаць за чалавечую гiсторыю рэчаiснатворчасцi.
Пры гэтым занядбаласць, паўсцёртасць, паўзабытасць – цi не самае галоўнае, што вылучае з немастацтва ў мастацтва рэч цi з'яву; i ўвадваротку: акамелая выяўленасць, змярцвелая дакладнасць пэўнага вобразу-падзеi, пэўнага вобразу-рэчы, пэўнага вобразу-з'явы, iхняе “поўнае” апаняццяўленне абясцэньваюць, з мастацкага пункту гледжання, успрыйманне рэчаiснасцi. Мы бачым, як некалi старавечны Рым “натхнiў" сваёю акасцявеласцю маладыя народы Еўропы – "варвараў"; каб прыйсцi да росквiту культуры, германскiя плямёны (дый усей бел-свет) перадусiм пагубiлi тую культуру; велiч знiшчанага i забытага – мастацкасць прамiнулага веку – яны пачулi пасталеўшы, калi ад колiшняе акамянеласцi засталiся адно руiны-згадкi. Кожная дробка (гiстарычная, побытавая, геаграфiчная...) старое мiнуласцi – ад хвалi Iнда, што мые памяць пра арыяў, i ўсцяж аж да пяску, што застаўся з пажарнаванага Карфагену, – новасакралiзуючыся, вабiць сённяшнюю свядомасць акурат няпэўнасцю, паўiстасцю, iмавернасцю свайго быцця. Яскравым прыкладам мастацка-лiтаратурнага адухаўлення мёртвае гiстарычнае дзеi паўстае змiфалагiзаваная-праўдзiвая вайна ахейцаў супраць Троi: траянскiя падзеi набываюць высокае мастацкае гучанне ў тым часе, калi ахейцы ўжо сышлi з гiстарычнага майдану, а Мiкенская цывiлiзацыя згiнула – iначай кажучы, праз чатыры-пяць стагоддзяў па ахейскае аблозе Iлiною; адлюстраваныя ж яны ў эпасе грэкаў-дарыйцаў, якiя, не выключана, спрычынiлiся да спусташэння Крыта-Мiкенскае цывiлiзацыi. Магчыма, успамiнамi на руiнах можна патлумачыць сходнасць некаторых багоў арыйскага пантэону з багамi старажытнае цывiлiзацыi Махенджа-Дара i Харапы, або патлумачыць водгукi “махенджадарска-харапскiх" легендаў у старажытнаiндыйскай мiфалогii, або растлумачыць распаўсюджанне па ўсёй Iндыi некаторых культаў, iсных яшчэ ў даведычным часе ў парэччы Iнд – цалкам верагодна, што якраз арыi i разбурылi цывiлiзацыю Махенджа-Дара i Харапы, а тады ўжо, знiшчыўшы, занядбаўшы, звярнулiся да ейных культурных вытокаў. Па ўсiм мяркуючы, сённяшняе старасвецце святое кнiгi Авесты з ейнымi шматлiкiмi пярсiдскiмi моўнымi натокамi i з ейнай доляю, у якой пагубы мабыць больш за адраджэнне, – то таксама вынiк творчых адпамяткаў панiшчанага ў пары пярсiдскага ўладарання, у пары бесперастаннае палiтычнае барацьбы ў Персii, у часе нашэсця Аляксандра Македонскага, у пары арабскае заваёвы... i так проста – у часе хады часу; верагодна, што iранская непрамоўленасць, а дакладней, прамоўленасць, якая патанула ў няпамяцi (яшчэ Плiнi Старэйшы згадваў пра iснаванне ў ясназарыйскiх ( зораастрыйскiх) зборах трох мiльёнаў магiчных вершаў, якiя сёння сцерлiся ў памяцi), верагодна, разгубленасць перад пражытасцю-пустачассю, усялюдскае пустазнайства, якое праглынула iранскую старажытнасць, забудзь-свабода ды ў сэрцы свой, сучасны век-камень спасобiлi Фрыдрыха Нiцшэ на мастацкую адпачатнасць, на новапрамаўленне гiсторыi – спасобiлi на тое, каб пачуць новазапавет далёкага авестыйскага прароку Ясназору (Заратустры); у гэтым "чуйве-першаняпамяцi" як найярчэй праявiлася творчадуховае памкненне новасакралiзаваць старое забытае няпомнае. Урэшце ўжо самая прысутнасць во толькi што вышэй прамоўленага сведчыць пра пэўную адвольнасць ва ўзнове i зразуменнi гiстарычнае хады, пра новасакралiзацыю забытага няпомнага; якраз неабавязковасць, амальняiснасць цугу-абавязу рэальнапраўдзiвых падзеяў дае права на творчасць, на свабоду мыслення, на самавызваленне з цянётаў укаржэлае iснасцi.
Адвольнасць – пазнака i сутнасць творчасцi. Яна – самапрычына для вытварэння мастацтва i мастацкае рэчаiснасцi. Што мы i бачым з прыкладу беларускае лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя, калi тая як бы без дай прычыны абгалашае прыход невядомага нiкому народа (якi i дасюль часцяком уважаюць у свеце за прывiд) у акамелую гiсторыю. Маладая лiтаратура нiбы зваёўвае сваёй свабоднай, незалежнай ад законаў i правiлаў старарэчаiснасцi, сiлаю мастацкага пачуцця абыклы, счарсцвелы сэнс старога быту. Хваляваннi ва ўласным сэрцы, сваё суб'ектыўнае перажыванне яна процiпастаўляе аб'ектыўнай праўдзе вакольнага жыцця; пра тое пяе ўся пачаткастагоддзевая мастацкая лiтаратура нашая, тое бачым мы цi не ў кожным свядомабеларускiм вершы, радку, слове... Новы, якi прыйшоў з мастацтва ў гiсторыю, беларус – гэта пясняр, што творыць праз сваю ўнутраную сэрцапесню новы час, новы свет, новы быт; i Янка Купала ў вершы "Песняру-беларусу" кажа:
О, не хадзi к другiм за радай, –У пушчы сонца не шукай!
Дабудзь з сваёй душы ўсе праўды,
Сваiх дум, сэрца запытай.
Унутраная свабода – з яе пачынаецца беларуская песня i Беларусь.
Адвольнасць – рэальнае ўвасабленне ў мастацтве, i праз яго, няпамяцтва; няпамяцтва амаль акрэслiваецца яваю – уяўляецца, – яно спраўджаецца – перажываецца – у чалавеку, яно адмыкае ў чалавеку выабражэннi, крозы, лятункi, i гэтая адамкнутасць ёсць таямнiчы, напаўiсны свет у рэчаiснасцi. Гiстарычнасць (або не гiстарычнасць, а проста пражытасць) – памяць – паўстае як форма – памяць – людскога прабывання i адначасна як заўсёдная форматворчасць – памяцьразбурэнне i -нараджэнне, – якая родзiцца ў вынiку таго чуйнага прабывання: жывучы ў легендах, у магiчных абрадках, у маральных законах, у вобразах-сiмвалах, чалавек усяго часу сатварае iсцiнапланету, бо iмкнецца да пабудовы цалкавiтага, закончанага твору, i разам з тым, перажываючы ў сабе няпомнае, ён заўважае сталыя пагiбельныя зрухi гэтае планеты.
Добрым прыкладам такога двапачатнага стваральна-разбуральнага быцця з"яўляецца прыход беларуса ў гiсторыю праз сваю мастацкую лiтаратуру. Пасутнасцi, то прыход у новамастацтва, дзе гiсторыя – новая, лiтаратурная, больш сучасная форма выяўлення, калi параўнаць яе процi ранейшае творчасцi, якая не вынiкала за межы этнаграфii. Няпамяцтва ў гэтым прыходзе мае выключнае, крыжавое значэнне. Усведамленне свайго, беларускага я ў беларуса адбываецца падспудна; у гэтым самасвядомасным утварэннi не ўбачыш яскрававызначаных уласнабеларускiх палiтычных, эканамiчных, сацыяльных, гiстарычных чыннiкаў – сама болей можна казаць пра спрыяльны збег акалiчнасцяў для нараджэння i развiцця Беларусi. Затое псiхакультурны дзеячын навiдавоку – мова дае жыццё мастацтву, мовамастацтва нараджае Беларусь. З часу Мацея Бурачка i аж па сёння (i мабыць гэтак будзе надалей) лiтаратурная мова, i асаблiва мова мастацкiх лiтаратурных твораў, мае першазначную ролю ва ўкаменавеннi няпомнага, ва ўтварэннi новае беларусагiсторыi, новае беларусарэчаiснасцi; моватворчасць, моваўспамiн – галоўныя прыкметы i задачы новабеларускае лiтаратуры: на пэўным, гiстарычным, этапе развiцця ўжо не гэтак народная мова "творыць" лiтаратуру, а лiтаратура творыць народную мову i народны свет. Беларуская свядомасць гiстарызуецца праз лiтаратурнае маўленства. Усё прамоўленае па-беларуску, здавалася б, дагэтуль прамоўленае iншымi народамi i вядомае ўсiм, новасакралiзуецца; беларуская лiтаратура паўтарае старыя iсцiны гэтак жа апантана, як некалi арыi вышэптвалi iмёны старых багоў, гэтак жа неўтаймоўна, як некалi Еўропа паўтарала iсцiны антычнае старажытнасцi. Старагiстарычны свет паўстае перад беларусам укаржэлым, каменным змыслам; адзiная навiна ў гэтым змысле – неабдымнае, неразгаднае мройнае беларускае няпамяцтва. Старагiсторыя, як i, увогуле, паняцце гiсторыя, для спрадвечнага беларуса псiхалагiчна не ўяўляе з сябе нейкага непарыўнага цугу ўласнадзеi – свае ўласнае наўмыснае чыннасцi ў супольнасцi iншых народаў; ягонае ўласнадзеi ўвогуле не iснуе да пары, калi не лiчыць за форму падспуднага самавыяўлення несвядомае адцуранне ад гiстарычнага быцця i бытаванне ў спрадвечнае вуснае показi (показь – свет твораны мастацкi, запавяданы, паказаны, цi то мастацкая рэчаiснасць, увасобленая ў нятворчую традыцыю) – то адзiная жыццёвая, гiстарычная галiна, дзе ўвачавiдкi адчуваецца пераемнiцтва. Нездарма ж хваля этнаграфiзму, узнятая ў ХХ стагоддзi, вылучае гэты акасцявелы старасвет, да таго часу ўжо амаль ператвораны ў фальклор; нездарма, падкрэслiваючы негiстарызм "тутэйшага", у першым выпадку этнаграфiсты спяшаюць засведчыць непаўторнасць народу i заўважаюць у iм рэлiктавыя праявы самаiстасцi, а ў другiм, кажучы ўсё пра тую ж непаўторнасць, – бачаць у ягоным гiстарычным iснаваннi адно жыўленча-размнажальную ролю ды параўноўваюць беларуса траха не з чарвяком цi цвыркастым конiкам. Як нi круцi, а этнаграфiсты праўду казалi: яны, вылучаючы негiстарызм беларуса, ужо тым самым сведчылi за ягоныя iснасць, адметнасць, самабытнасць. Паказчым прыкладам таго можа служыць патлумачэнне Iванам Насовiчам у сваiм "Словаре белорусского наречия" слова хам; Iван Насовiч звяртае ўвагу на тое, што згаданае слова ўжываецца сярод беларускiх людзей у значэннi раб, пры гэтым у народзе iснуе вызнанне-забабон паводле спрадвечнай, наканаванай богам беларускай хамарабскай прыродзе. У доказ Iван Насовiч прыводзiць верш невядомага паэта Шалухi, дзе распавядаецца народная легенда аб прычыне беларускага марнатраўнага быцця:
Адной маткi ўсi мы дзеткi,Усi радзiлicь ад Адама;
У рабы пайшлi нашы прэдкi
Праз праступак ацца-Хама.
А тэй з ацца насмяяўся,
Рабом вечным за то стаўся:
У някрыту папаў долю.
I мы на век ўсi хамамi
Церпiм муку i няволю,
I пануець ўсяк над намi.
З тых пор, браццы, скажу смела,
Усё лiха на нас уссела.
"Тутэйшы" псiхалагiчна жыве ў навакольнай гiсторыi гэтай сваёй гiстарычнай адсутнасцю; ён як бы загадзя прызнае сябе "хамам", не iмкнучыся самавыявiцца ў нейкi iншы, дзейсны спосаб; гэтая "прысутная адсутнасць" дужа хвалюе этнографаў.
I беларуская мастацкая лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя спрабуе выявiць "нiшто" як сутнасную, нацыянальную адмету "тутэйшых". Да прыкладу, Якуб Колас у "Новай зямлi" падкрэслiвае негiстарычнасць, як бы няiснасць спрадвечных беларусаў, кажучы:
Жыццё iх, праўда, нецiкава,Пра iх нiдзе не ходзiць слава,
Аб iх гiсторый не складаюць,
Пра iх i песень не спяваюць,
Апроч вятроў, што нудна ў плоце
Зiмой у горкай адзiноце
Халодны снег нясуць-здзiраюць
I бедным людзям байкi баюць
Аб жыццi, долi iх пахiлай
I плачуць-стогнуць над магiлай,
Дзе косцi iх у праху тлеюць –
Адны вятры iх пажалеюць.
Акурат з гэткiм саматаўром – "беларуса няма, i гэтае – ягоная адмета" – прыходзяць "тутэйшыя" ў ХХ стагоддзе. Акурат з аскабалкаў сябе-памяцi i з акiяну сябе-няпамяцi нараджаецца новае лiтаратурнае мастацтва.Творчасць беларускiх лiтаратараў, гiстарызацыя iхняе свядомасцi iдзе шляхам "прыпамiну" нязнанага – шляхам пошуку ў мiнуўшчыне няiснага сябе. Так праз адкрыццё нясутнае сутнасцi беларускага я выясняецца апакалiпсiчны характар новае лiтаратуры: пiсьменства знаходзiць-прыдумляе ў даўнiне другую частку беларускага я – адлюстраванне – i, уяўляючыся ў гэты насамрэч няiсны, а iсны толькi мастацкi, вобраз, люструючыся, спавядае шчырасць, якая робiцца нацыянальным запавесцем. Глыбоказапавядальная самашчырасць, самаадкрыццё чуюцца ва ўсёй нашай лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя; пры гэтым апакалiпсiчнасць новага беларускага слова адчувальная адно на няўлоўным, чыста паэтнае натхненне, узроўнi, дзе нацыянальны чын, нават i не свядомы (чыннасць-патаемнiца), вынiкае з усвядомленамастацкага чыну; iначай кажучы, беларуская творчасць моўнiка (пiсьменнiка) адразу спалучаецца з беларускiм сумоўнiцкiм (чытацкiм) суаўтарствам, а тады ўжо адбываецца далейшая гiстарызацыя мастацкага вобразу, цi то – ягонае апаняццяўленне; адбываецца магутнае наслаенне мастацкiх рэчаiснасцi i праўды на рэчаiснасць i праўду быццёвыя. Сённяшнi стан беларушчыны над'звычай яскрава iлюструе гэтае: з аднога боку ў краю выразна бачнае беларускае неразуменне вобразаў мастацтва – гэтае тое, што Сяргей Дубавец калiсьцi ў "Нашай Нiве", у “Дзённiку прыватнага чалавека”, назваў адсутнасцю ўласных нацыянальных абстракцыяў, – а з iншага боку навiдавоку i наяўнасць беларускiх абстракцыяў, без якiх не можа развiвацца ўласнамастацтва; самая чыннасць беларуская – абстракцыя (бо вынiкае з мастацтва, грунтуецца на iм); урэшце самая замена мастацкiмi вобразамi неўцелаiсненае гiстарычнае быўнаты, самая нацыянальная гiсторыя – абстракцыя: сённяшнi дзень i мастацтва для новабеларуса не вынiкаюць насамрэч, рэальна, з уласнагiсторыi, а, наадварот, мiнуўшчына, гiстарычныя падзеi вынiкаюць абстрактна, вобразаўтворна з сённяшняга дня; з перажывання мастацкага i праз яго яны вобразаўяўляюцца ў быццё. Гэтак значыць, што прыняццё абстракцыяў, прыняццё гiсторыi як мастацкага вобразу (якi першы, а ягонае апаняццяўленне – тады) палягаюць на асаблiвы, мастацкi лагiзм мыслення. Толькi прыняўшы гэтакi лагiзм, можна вычуць, спасцiгнуць кантэкст беларускае творчасцi i, увогуле, сэнс беларускага жыцця; iначай жа, у выпадку непрыняцця, беларускае быццё паўстае як негiстарычная багна, як вызначаны некалi этнографамi стан "нiшто-адмета". Толькi ў разе разгляду гiстарычнае дзеi як другаснае з'явы пасля дзеi-слова, дзеi-красы, дзеi-мастацтва можна адчуць запавядальнасць, сэрцавымоўе пiсьменства, прасякнуцца сусветнабеларускiм апакалiпсiсам, спасцiгнуць сваю крэўнасць з тым чарам, якi схаваны за вобразамi цямноты, недалужнасцi, сляпоты беларускага народу, ягоных каўтуноў у галаве – спасцiгнуць гукi ўласнага няпамяцтва; толькi свядома ступiўшы ў раку-мову, патануўшы ў ёй, заўважыш глыбокую, якая iдзе з “усёведнае” i “-помнае” няпамяцi, шчырасць Коласава прызнання (урэшце толькi тады, у рацэ, яно i заўважаецца як прызнанне-агаленне, апакалiпсiс); новабеларуская знешняя пакора, згода з сусветным бытаваннем – то ўнутраная перамога над старасветам, фiласафiчная нябоязь перад iм, падспуднае ўрачыставанне паветранага над каменным; i Якуб Колас свабодапрызнаецца ў беларускай гiстарычнай пустцы:
I бацьку скора сын забудзе,Каротка памятка аб людзе,
Аб простым людзе. I такая
Ўсiм бедным доля выпадае:
Прайсцi свой круг, прамарнавацца
I невядомымi застацца,
Ды быць забытымi тут ўсiмi –
I сваякамi i чужымi.
("Новая зямля")
Беларускае няпамяцтва – палёт Духу над закасцявеннем; гэты палёт выбаўляе нас ад умоўнасцяў i прынцыпаў i дорыць нам неабмежнае поўнасвабоддзе творчасцi; мы не абавязаныя нiчым i нiкому, акрамя як сваёй душы-свабодзе, i свайму псiхiчнаму сакралу – абавязаныя прагаю мастацкае творчасцi. Мы вольныя ад гiсторыi, i таму не мы ейныя рабы, а яна – нашая паслугачка.
I ўсё ж умоўнасцi i прынцыпы як неабходны паслятворчы плён, як зачын новае паслякультурнае рэчаiснасцi не могуць не з'явiцца ў беларускiм лiтаратурным думнiцтве пачатку ХХ стагоддзя. Аднак гэта ўмоўнасцi i прынцыпы, вынайдзеныя мастацкай свядомасцю не цягам гiстарычнага шматстагоддзевага развiцця, а спрыгоджаныя выпадкова, у нейкi пэўны момант гэтага развiцця; яны зусiм не абавязковасць i не прыгон, а прыгода на шляху творчага духавання, яны – вольнавобраз, яны – сам унутраны вольнасвет наш, дзе бруiць беларускi моваспеў. Гэтыя вольнавобраз ды вольнасвет уладараць над намi не прыгонна, не з бiзуном у руцэ, а як багi, i нават свабодабожней ад багоў, пакiдаючы нам права на ўласнае духатварэнне сусвету; мы жывем у гэтых вольнавобразе i вольнасвеце i самi, нiбы багi, напаўняем звечарэлы пустакрай сваiм духам, дамалёўваем, давыгукваем, дапiсваем, зыначваем, творым...; не мы ў парахнявай рэчаiснасцi, а яна па-за нашымi спiнамi, не мы ў новым, яшчэ не выясненым анi на калiва сусвеце, а ён у нас; згiнем мы, знiкне i ён.
Беларуская лiтаратура iмклiва, за адным махам пераадольвае стагоддзi эстэтычнага пошуку гiстарычных народаў; тое, на што гiстарычныя народы клалi немалыя высiлкi i трацiлi ўвесь цяжар свае гiсторыi, новабеларусы падбiраюць у лiчаныя гады. Вельмi важны здабытак для маладое мастацкае лiтаратуры на пачатку ХХ стагоддзя – рэалiстычны метад. Акурат з ягонай дапамогаю лiтаратура нараджае пераканаўчую мастацкую карцiну ўяўнага беларускага тыповага быцця ды акурат гэты метад i сатварае самое тое быццё. Мастацкаму слову, ягонаму сакралу неабходная пэўная замкнутая прастора для iснавання, пэўныя ўмовы – кантэкст творчасцi, на якi можна абаперцiся, цi iначай, патрэбныя рэчаiсныя рамкi; i лiтаратурная свядомасць самая прыдумляе гэтую прастору, сатварае яе настолькi праўдзiва i настолькi агняна, што з мастацкага вобразу i ўнутранага мастакоўскага вольнасвету тая прастора ператвараецца ў з'яву рэальную, абыццяўляецца. Праз рэалiзм мастацкае лiтаратуры вынiкае другарэчаiсны, паслякультурны, насам'iсты рэалiзм iснавання; тыпiзацыя мастацкая "тыпiзуе" рэчаiснасвет, уплывае на ягоныя аб'ектыўныя законы, творачы самое паслякультурнае жыццё. Рэальная, рэчаiсная Беларусь, значыць, ёсць вынiк творчасцi абуджанага Духу, а не вытворнiк гэтага Духу; яна – кантэкст жывога сакралу. Толькi з вялiкай умоўнасцю можна казаць пра тое, што наш вольны Дух вынiкае гiстарычна, з паўрэальнай, мёртвай, ужо амаль сцёртай на церуху культуры падгiстарычнага народу i з быццёвага развiцця тае культуры – у сапраўднасцi ж, яна анiякi не вытворнiк, а ўсё той жа неабходны кантэкст; падгiстарычная культура – умоўныя, створаныя новай гiстарычнай свядомасцю рамкi, у якiх, каб нарадзiць новую рэчаiснасць, разгараецца сакрал. Такiм чынам, старая, першасная гiстарычная рэчаiснасць у беларускай творчасцi – матэрыял для фармавання новасвету, пэўная неабходная прастора для вымыкальнапазамежных (трансцэндэнтальных) пераўтварэнняў, але зусiм не духастваральны абсяг. Роля ў вытварэннi гэтым абсягам беларускае гiстарычнае, лiтаратурнае свядомасцi, гэтак жа як i Духу, умоўная: свядомасць бо таксама, як i Дух, трансцэндэнтальная, яна, як мы ўжо казалi, ёсць мiжрэчаiснасць; ажно ўадначассе, i ў рознiцу ад духавання, яна як усялякая "астылая" праява (праява ў ейнай поўнай завяршонасцi, праява-стан, але не -дзея) рэчаiснакантэкстовая. Як растлумачыць гэткае дзвюз'яўеё Растлумачым.
Вымыкальнапазамежнасць беларускае лiтаратурнае свядомасцi, ейны заўсёдны мiжрэчаiсны рух ёсць разумаванне ў вынiку беларускага духавыбуху; наколькi б глыбокай, дасвядомаснай не была б творчасць, яна, выяўляючыся ў мастацтве, абавязкова выяўляецца ў свядомасцi творцы i сутворцы ды асэнсоўваецца iмi; свядомасць, гэтак значыць, ёсць абавязковы калiдор мiж творчым Духам i вытвараным мастацтвам, яна – з аднога боку як бы частка творчага Духу, бо ўсе дасвядомасныя, няпамятныя зрухi пэўным чынам адбiваюцца ў ёй, люструюцца, выразумляюцца, а з iншага боку яна – частка мастацтва, выразумленне ягоных iдэяў, выяўленне мастацкага свету-рацыi. I гэтае – часткадуховасць i часткамастацкасць свядомасцi вызначаюць "межы" ейнае трансцэндэнтальнасцi; яна трансцэндэнтальная таму, што Дух вечнатворыць, а мастацтва заўжды зберагае пазарозумны, тайнiчы, неўсвядомны край-сакрал сваех вобразаў, i свядомасць, асэнсоўваючы гэтыя заўсёды зменлiвыя, трансцэндэнтальныя тайнiчанеўразумелыя берагi, адбываецца праз няўпынныя змены самае сябе, стараючыся як мага больш пашырыць межы свайго знацця; яна мiжрэчаiсная таму, што Дух бесперастанку выдухаўляе свет, а свет без спыну знедухаўляецца, памiрае, i свядомасць, блукаючы ў берагах нараджэння i смерцi, неўтаймоўна мкне следма за трансцэндэнтальным рухам тых берагоў. Такiм чынам, свядомасць трансцэндэнтальная ў вольных, тайнiчых межах Тварэння, i разам з тым яна кантэкстоўная, абавязковасмяротнадалучаная да рэчаiснабыцця (калi пазамежавымыкальнасць Духу сведчыць за ягоную пазаiснасць, дык трансцэндэнтальнасць свядомасцi – за ейны рэчаiснапалон, з якога яна цягам усяго часу дужаецца выбавiцца); свядомасць як з'ява трансцэндэнтальная адбiваецца ў навакольнай рэчаiснасцi, увасабляецца ў рэчаiснасць, робiцца часткаю яе, акантэкстаўляецца ў ёй, ператвараючы свет у культуру i ў самую свядомасць. Значыць, мы можам сказаць, што iснуе як бы дзве свядомасцi:1) свядомасць як частка Духу i мастацтва, творчая свядомасць-мiжрэчаiснасць i 2) ейны адбiтак, якi выяўляе свядомасць 4як частку вытваранай рэчаiснасцi – то свядомасць-рэчаiснасць, якая паслятворчая, кантэкстоўная. Пры гэтым мiжрэчаiсная свядомасць стварае свядомасць-рэчаiснасць, а апошняя не з'яўляецца стваральнiкам; яна ёсць усяго абавязковыя кантэкстныя ўмовы – першарэчаiснасць – для заўсёднага тварэння. Урэшце гiстарычная свядомасць беларуса адбываецца ў гэтым дзвюсвядомасным спалучэннi: свядомасць-творчасць ўсяго часу ўвасабляецца ў свядомасць-рэчаiснасць i нясе ў яе бясконцыя перамены, а тая ў адказ мае нятворчы, але падставовы, першарэчаiсны, кантэкстоўны ўплыў на творчую свядомасць.
Рэалiстычны метад у беларускай мастацкай лiтаратуры на пачатку ХХ стагоддзя паказвае нам акурат творчы чын Духу, мастацкае свядомасцi i мастацтва i паслятворчы, кантэкстоўны стан беларускае рэчаiснасцi, быцця, гiсторыi. Метад гэты, што, як вядома, заклiканы аб'ектыўна адлюстроўвацьбыццё, быць праўдзiваю ягонаю iлюстрацыяю,тыповым малюнкам, у беларускай лiтаратуры кажа зусiм iншую задачу: ён не толькi не адлюстроўвае аб'ектыўную рэчаiснасць, але паўстае над ёю, робячы яе сваёй iлюстрацяю, сваiм адбiткам-спраўджэннем у яўным жыццi, а тады ўжо зноўку творча рэфлексуе на гэты адбiтак як на рэчаiснасць. Беларуская гiсторыя спраўджаецца з мастацкага слова лiтаратуры; гiсторыя беларуса – найперш пераднапiснасць, прамаўленне лiтаратурнае, а тады ўжо праўдзiвае здзяйсненне. Гэта зусiм не азначае, што гiстарычныя падзеi, калi адбываюцца паслялiтаратурна, дык адбываюцца рацыянальна, асэнсавана, як усё роўна што па нейкiм загадзя вызначаным плане. Iрацыялiзмам прасякнутыя усе беларускiя гiстарычныя падзеi-паслясказаннiкi; пры гэтым гiстарычная неразумнасць беларуса, бадай што, не меншая, як у iншых, суседнiх, народаў, калi ж яшчэ не большая, чымся ў iх, не мацнейшая ад iхняе. Беларус непрадказальны ў сваiх нешматлiкiх гiстарычных учынках i ва ўсёй сваёй новагiсторыi, непаслядоўны i нелагiчны.Урэшце тая суцэльная iрацыянальнасць у паводзiнах i ператварае беларускую гiсторыю ў абсурд – але гэтае, зноў жа, з пункту гледжання знешняга агульнагiстарычнарэчышча. З пункту ж джання ўнутранабеларускага, iрацыялiзм акурат i выяўляе сэнс той гiсторыi, якая адпачатна творыцца мастацкi, аднак ён зусiм не пярэча ёй. Ён вынiкае з мастацкага слова, з'яўляючыся працягам лiтаратуры ў рэчаiснасцi, часткаю лiтаратурнае гульнi. Правiлы гэтае гульнi палягаюць на тым, што мастацкае слова, беручы на сябе мiсiю творчага пераiстотнiка рэчаiснасцi, адразу ж i процiпастаўляе сябе ёй. З аднога боку старарэчаiснасць разбураецца ў мастацтве, улiваецца ў яго i пераўтвараецца праз яго ў новую рэчаiснасць, але ж з iншага боку адбываецца i процiстаянне мiж сакральным духатворчым вобразам i памiральнай яваю. Маладыя лiтаратура i грамадскае жыццё на пачатку ХХ стагоддзя пераканаўча выяўляюць гэтыя ўзаемадачыненнi: беларуская iдэя, што вынiкае з прыгожага пiсьменства, матэрыялiзуецца ў грамадстве, але цягам гэтае матэрыялiзацыi iдзе i адваротны чын – першарэчаiснасць як бы супрацiўляецца пераменам i сваёй пагiбелi, i гэты супрацiў пэўным чынам падкрэслiвае творчы iдэалiзм мастацтва. Беларуская лiтаратура – iдэальная; бесперастанку падкрэслiваючы гэтае – беспадстаўнасць, адсутнасць рэальнажыццёвых каранёў беларускае лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя, – першарэчаiснасць (век акасцявелае старакультуры i ягонае iдэi) тым самым цвердзiць надкантэкстоўнасць новае мастацкае свядомасцi, ейную свабоду, незалежнасць ад самое рэчаiснасцi, i ейную свабодную творчасць. I разам з тым, развальваючыся, сыходзячы ў нябыт, старарэчаiснасць выслабаняе месца для гэтае новае творчасцi, якая нараджае новасвет – духачасаабсяг, зноў жа, iдэальны, якi матэрыялiзуючыся, улучае ў сябе аскялёпкi iдэяборнае старызны, на якiя ён можа асланiцца, прыземiцца, каб не ўпасцi i не знiкнуць у безданi, i ўлучае цэлыя духапланеты сваех асацыяцыяў, вiдмаў, вобразаў, а тады зноўку часткова акасцявеўшы, акантэксцiўшыся, абрэчаiснiўшыся, робiцца матэрыяльным ды iдэяборным краем у дачыненнi да творчасцi Духу. Адсюль, з гэтае дзеi i вынiкае неразумовасць беларускае гiсторыi: з адначасовых 1) пераўтваральнага ўвасаблення мастацкае свядомасцi ў свядомасць-рэчаiснасць ды далейшае ейнае матэрыялiзацыi – частковага знемастачвання (рэчаiсгаапаняццяўлення) i 2) з узаемнае барацьбы, з супрацьстаяння, з супраць-падаўлення адно аднаго. Галоўная ад’знака гэткiх узаемадачыненняў – абсурд; абсурд – i працяг мастацкае свядомасцi ў свядомасцi-рэчаiснасцi, i неабходны грунт, матэрыял, кантэкст для мастацкiх рэфлексiяў i пераўтварэнняў.
Абсурд, узгадаваны ў свядомасцi праз узаемадачыненнi мастацкага i аб'ектыўнарэальнага, адмяжоўвае гiстарычную несунецiцу беларускае рэчаiснасцi ад самога сакральнага дзеяння; ён не дае загiнуць у агульнай стракатай мёртвасцi невымоўным асацыяцыям, што народжаныя мастацкiмi вобразамi i якiя нараджаюць мастацкiя вобразы; i, дзякуючы абсурду рэчаiснасцi, беларуская гiстарычная свядомасць вычувае сваё ўвасабленне ў яву, вычувае рух аб'ектыўнае рэчаiснасцi праз мастацкiя сiмвалы. Патлумачым тое шырэй.
Як мы ўжо ад'значалi на пачатку гэтага раздзела, культура – наслаенне мiжрэчаiснасцi, чалавечае свядомасцi, на рэчаiснасць аб'ектыўную; чалавек спасцiгае рэчаiснасць праз мову культуры, але акурат праз гэтае ён не можа ўведаць рэчаiснасць аб'ектыўна – можа адно паняццева або вобразна яе выштукаваць. Свядомасць, такiм чынам, пераўтваральнiк паўвядомае, абкультуранае, суб'ектыўнае рэчаiснасцi, якая выяўляе неадпаведнасць да аб'ектыўнай, неабкультуранай, няўведнай рэчаiснасцi – рэчаiснасцi як такой, – а таксама да рэчаiснасцi першаснасвядомаснай, якая з'яўляецца падставоваю для свядомаснага iснавання i творчасцi ў ёй i насуперак яе. У гэткiм становiшчы яскрава бачыцца неадпаведнасць у явах суб'ектыўнае i аб'ектыўнае рэчаiснасцi; тая неадпаведнасць i ёсць абсурд, несунецiца. Абсурд вынiкае з тае неадпаведнасцi i апраўдвае такое паасобнае i сумеснае дваiснаванне. Ён з аднога боку сведчыць за неабмежнасць, беспадстаўнасць, свабоду людскае духатворчасцi, а з iншага – выкрывае тыя ж неабмежнасць, беспадтаўнасць, свабоду сапраўднае, аб'ектыўнае явы; значыць, ёсць дзве самаволi, якiя суiснуюць i змагаюцца адная з адною – чалавечая свядомасная рэчаiснасць у рэчаiснасцi аб'ектыўнай i самая аб'ектыўная рэчаiснасць, улучаная ў суб'ектыўнае ўспрыняцце; i мiж iмi – абсурд.
Сусвет праяўляецца ў сiмвалах духатворчасцi, якiя вымройваюцца праз абсурд. Мастацтва праз абсурд з'яўляецца самым дзейсным спосабам спасцiжэння аб'ектыўнага свету; паводле самой жа абсурднасцi быцця, чым далей мастацтва, ягоны сакрал ад аб'ектыўнае рэальнасцi, тым болей выяўляецца ў iм тая аб'ектыўная рэальнасць. Гэтае тлумачыцца вобразнасцю мастацкага сiмвала, ягонаю ахоплiвасцю. Мастацкi вобраз ёсць свядомасны абдымак сусвету, быцця, бясконцасцi... – аб'ектыўнае рэчаiснасцi; праўдзiвая рэчаiснасць, уся ейная несканечнасць рушаць праз гэты абдымак, выяўляючы ў iм розныя скранi свайго быцця – гэтак явiцца ў мастацкiм вобразе аб'ектыўная, рэальная неадоймнасць, абнятая свядомасцю чалавека; шырыня абдымку ёсць ступень адпаведнасцi суб'ектыўнага мастацкага вобразу аб'ектыўнаму рэчаiснасвету; чым шырэйшы абдымак, тым болей у iм выяўляецца свет са сваiмi законамi, тым болей гэтага свету праз яго мiнае. Праз мастацкi вобраз няведная рэчаiснасць кажа ў чалавечай свядомасцi сваю невытлумнасць, неспасцiжнасць, фенаменальнасць, цi iначай, кажа сваю абсурднасць датычна свядомасцi, i, разам з тым, яна, 1) сцвярджаючы свядомасць як частку рэчаiснасцi, выяўляе абсурднасць самае свядомасцi, 2) пярэчачы свядомасцi як процiрэчаiснай, трансцэндэнтальнай з'яве, зноў жа паказвае на ейную абсурднасць; праз гэты ж вобраз выяўляецца яшчэ адная абсурдавызначальная абапольная ўласцiвасць творчае свядомасцi i аб'ектыўнае рэчаiснасцi – iхняя самадастатковасць: то iснаванне двух сусветаў адно ў адным – свядомасцi ў рэчаiснасцi i рэчаiснасцi ў свядомасцi.
Самадастатковасць свядомасцi ды аб'ектыўнае рэчаiснасцi i абсурд мiж iмi i ў iх змушаюць нас сказаць колькi словаў пра чысцiню мастацтва. Беларускi прыклад – пераканаўчае сведчанне за гэткую чысцiню. Беларускае мастацкае слова – незямное, адпачатнасупрацьрэчаiснае, яно – Дух перад нараджэннем быўнаты. Акурат самаволя творчага Духу, што абудзiў гiстарычную свядомасць, пахiляе Янку Купалу на наступнае прамаўленне:
Пакiньце смяяцца! Вас праўда не ўсцешыла,Няпраўды ж не знаю ў душы я сваёй.
("Вы кажаце...")
Паэт абвяшчае сваю душу адзiнапраўднаю, а тагачасную рэчаiснасць – абсурднаю. Наяўнасць быцця-абсурду як бы замяняе ўсю паслейшую, паслявершную фiласофiю, якая павiнна прагучаць як доказ праўды Купалавай i няпраўды ўсвядомленарэчаiснай. Янка Купала не спрачаецца са светам за сваё права песняра, яму адпачатна не патрэбная легiтымнасць, згода або дазвол рэчаiснасцi на ягоныя словы, ён бо ёсць душа, творчасць, сам сабе закон. I ён прамаўляе адпачатна, адсябезаконна, але няўважна на законы рэчаiснасцi; тагачасная праўдная ява ператвараецца ў неабходны для творчасцi абсурд, з якога Янка Купала ды ўся беларуская лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя выкулешваюць свет-вобраз. Разам з тым тая, дакупалава першарэчаiснасць, ператвораная паэтным спевам у абсурд, гэтак жа самадастатковая, процiмастацкая, процiтворчая. Сам воклiч "Пакiньце смяяцца!" сведчыць пра гэтае. Новая рэчаiснасць-вобраз успрыймаецца акамелым старасветам таксама як абсурд, варты кпiнаў i рогату; купалле (не як сакрал, а як гiстарычны чын) вымушаюць старасвецiцу качацца жыватом ад смеху. Па сутнасцi перад намi сутыкненне творчасцi i кантэксту, вобразу i паняцця, духатворчасцi i духазанядбання, сакральнае дзеi i мёртвага гiстарычнага стану. Дык жа якая мяжа мiж iмiё Неадольная: абсурд, несунецiца, бязглуздзiца.
Акурат ён праводзiць мяжу мiж гiстарычным дзеяннем i сакралам мастацкага вобразу, пакiдаючы мастацтву ўласцiвасць чысцiнi, а непасрэднай рэчаiснасцi – уласцiвасць быць "выдаткамi вытворчасцi", акамелым "перагарам" творчага полымя, цi то ўласцiвасць быць непатрэбшчынаю ды бязглуздзiцаю ў духашугавейных засеўках. Дзякуючы абсурду, кожная "няўдача" мастацкага чыну – напрыклад, абсурднасць iдэi, амаральнасць вобразу, псiхалагiчная нетыповасць сiтуацыi i г.д. – насамрэч выяўляе "няўдачу" рэчаiснасцi, а не творчае свядомасцi. Кожная гэткая “няўдача" апраўданая абсурдам, якi пакiдае права за мастацтвам на абсалют-чысцiню, а за рэчаiснасцю – права на абсалют-несунецiцу. Акурат з абсурду на якiмсь сотым цi тысячным вiтку развiцця рэчаiснасцi будзе вырастаць-красаваць "слушнасць" колiшняга "аблуднага", "пустароднага" мастацтвавобразу; абсурд упiсваецца, умалёўваецца ў прамаўленне-вобраз праз развiццё рэчаiснасцi i дужэнне духанавальнiцы, перарабляючыся з хаосу ў жывую мову чалавека, культуры, мастацтва. Сам чалавек (аўтар), самая культура, самое мастацтва не маюць адказнасцi за прамаўленне; яны ўсё роўна што вольныя ад уласнае быўнаты, гэтак жа, як творчасць аўтара вольная, чыстая ад яго самога ў сэнсе не гiстарычным, кантэкстоўным, а ў сэнсе духовым.
Беларуская лiтаратура-сакрал пачатку ХХ стагоддзя падспудна вычувае гэтае; i адразу ж, з першых сваех словаў, абвяшчае сябе адвольнай, iдэальначыстай, адзiнапраўднай. Яна як бы самая сябе выцягвае за валасы са спрадвечнага гразкага балота няўпыннага, нейкага няўцямнага для беларускага водуму, спектакля i паглядае на ўсё абуджаным, наўзверхнiм позiркам. Гледзячы на вакольны ўсялюдскi пражытак, лiтаратура самая малюе гiстарычнае быццё-вобраз беларускага народу; пры гэтым беларускае мастацтва зусiм не мае хоцi вымкнуць з абсурду гісторыi ўвогуле, хаця яно i ўзнялося над iм, i яно зусiм не спрабуе пазбегнуць хаосу канчаткова, i не спрабуе ўладзiць, упарадкаваць паўсюдную бязглуздзiцу, як гэтае спрабуе зрабiць навакольнае крамянкое думнiцтва – сэнс бо гiстарычнага бытавання акурат у тым i ёсць, у парадкаваннi абсурду – а, увадваротку, жадае паспытаць таго абсурду, знiжыўшыся да яго са свае вольнае вышынi, адчуць яго ў сваiх вобразах рэальна, насамрэчна, вобразаўявiцца ў яго. У гэтым разе абсурд з папярэднесвядомаснае з'явы ператвараецца ў з'яву паслясвядомасную i ўяўляе з сябе працяг духовага чыну, нейкую абавязковую iлюстрацыю да прамаўляльнага мастацкага вобразу. Гiсторыя адбываецца не як раптоўны, самацечны, а як чаканы i падспудна жаданы беларусам, падспуднапрагны iм, абсурд у самацечнай гiстарычнай рэчаiснасцi свету; беларус прагне свае ўласнае несунецiцы, сваех уласных невытлумных феноменаў, свайго ўласнага не толькi мастацкавобразнага, але i гiстарычнажыццёвага ўвасаблення. I ён прыходзiць з сакральнага мастацтва ў гiсторыю, каб нарабiць у ёй яшчэ большага вэрхалу i неспадзеву. Самое нованароджанае лiтаратурнае мастацтва як гiстарычны факт – вэрхал, бязглуздзiца ў вачах усяго свету. Разам з тым, смеючыся з беларускае гiстарычнае недалужнасцi, свет змушаны рэагаваць на гэты факт, змушаны парадкаваць у сваiм астаялым рэчаiснакрае новую непарадзь, шукаць для яе пэўнае месца ў акамелым быццi, рабiць пэўныя папраўкi ў сваiм гiстарычным усведамленнi явы-абсурду. Збольшага гэтым тлумачацца тыя даволi iмклiвыя перамены ў беларускiм жыццi пры ўсёй аморфнасцi ўласнанацыянальнага свядомага гiстарычнага чыну, пры ўсёй ягонай нязграбнасцi i часцяком бязглуздасцi, пры ўсёй "паўгiстарычнасцi" нашае гiсторыi; ізноў жа: свет рухае нашую гiсторыю, зважаючы на яе больш як на гiстарычны факт Духу, факт лiтаратурнага слова i факт мастацкага вобразу, пры гэтым не хаваючы ўсмешкi з факту паслямастацкага самасцвярджэння беларускага я мiж народамi, факт бо гэты – чын глыбокаiрацыянальны, ён насамрэч – працяг лiтаратуры ў жыццi, але не дзея натуральная, праўднарэчаiсная, гiстарычнаабумоўленая.
З гэтага вынiкае тое, што беларуская лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя iснуецца двааблiчна: яна, кажучы словамi Бiблii, – Боскi Дух над вадою, i яна ж – неба i зямля i ўсё ваярства iхняе. Iначай, беларускае лiтаратурнае маўленства як сакрал, Беларускi Дух, жыватворыць вобразы усяго усенькага: i нацыянальнае гiсторыi, i свядомае беларушчыны, i беларускага лiтаратурнага маўленства як сакралу, i Беларускага Духу...; i яна ж з'яўляецца гiстарычным фактам, рэальным увасабленнем у рэчаiснасць самога Духу i самога мастацкага вобразу. Гэткае размежаванне дазваляе нам убачыць прыгожае пiсьменства абапольна i аддзялiць гiстарызм лiтаратуры ад сакралу лiтаратуры. Такi падзел вельмi важны з пункту гледжання нашых спробаў зразумець вытокi гiстарычнае свядомасцi беларуса.
Сказаць, што гэтыя крынiцы выбягаюць проста з нацыянальнае лiтаратуры, якая творыць свет, будзе недастаткова; крынiцы гэтыя бруяць акурат з абсурду, якi палавiнiць пiсьменства на два пласма – гiстарычнае i духатворчае; бруяць з неадпаведнасцi беларускае лiтаратуры ў дачыненнi да самое сябе. Бачанне лiтаратуры ў гiстарычным зрэзку, выяўляе ейную неачосанасць у параўнаннi з сусветнай свядомай дзеяю; лiтаратура паўстае, як самая нацыянальная гiсторыя, недаразвiтая, з каўтунамi, гiсторыя якая чынiцца бяздарна, без запалу, з прытугам; штучнасць, знарочыстасць, недасведчанасць – галоўныя заганныя адметы гэтага чыну. Гiстарычны беларус нагадвае гульца-няўмейку, якi сеў за шахматы процi майстра i пачынае гуляць з iм у нейкi дзiўны, свой, спосаб – цi то ў дурня, цi то ў лапту, цi то ў пiкара...; гэтак жа выглядае i маладая беларуская лiтаратура ў гiстарычным святле. Паспрабуем зiрнуць на яе знешне, не сакральна, чужымi вачыма.
Першае, што мусiць выклiкаць смех навакольнае гiсторыi, дык гэта самое памкненне беларускае лiтаратуры (для нас умоўна невiдочнага сакралу) да самое беларускае лiтаратуры (вiдавочнае для нас гiсторыi). Не адчуваючы глыбокае сiлы Беларускага Духу ў прамаўленстве, мы зазнаем адно сподзiў са спробаў, напрыклад, таго самага Янкi Купалы ў версiфiкацыi на вясковай мове; мы нават не адчуем, адкуль, з якога кiрунку вынiкаюць гэтыя спробы, з якога духавання, адно перад вачыма будзе знешняя праява: у лепшым выпадку – то нейкае саматужнае, хатняе захапленне, дзiвацтва, у горшым – хваравiты, культурнаразбуральны, графаманскi чын, чын цёмнае, мужыцкае свядомасцi, якая займела ў сабе панскую пыху, трохi навучыўшыся навукам, i якая iмкне запэцкаць сваёй малаадукаванасцю красотны хорам высокага мастацтва. Смех ды абурэнне мусiць у нас выклiкаць i iдэя, што найперш вылучае маладое, во толькi створанае пiсьменства, прычым iдэя скразная, якая праходзiць праз творчасць цi не кожнага лiтаратара тае пары – ад прадстаўнiкоў так званае масавае лiтаратуры да стварцоў цэлага пласма iндывiдуальнае мастацкае эстэтыкi – iдэя залатога веку Беларусi, якая ў свой чарод вытварае iдэю задушанага народу, цi iначай, iдэю задушэння панавальнымi культурамi паняволенае беларускае культуры. Не iначай, як абсурд успрымем мы нараджэнне беларускага лiтаратурна-грамадскага руху, ягонае масавае ўтварэнне лiтаральна з некалькiх чалавек, што пусцiлi ў свет "Нашу Нiву", ягоны iмклiвы рух, пашырэнне, пры гэтым, галоўным чынам, у галiне моўна-лiтаратурнай, дзе найбольш яскрава i рацыянальна праявiлася iдэя нацыянальнага адраджэння, i другаступенна – у грамадска-палiтычнай галiне, дзе iдэя гэтая выявiла як мацней свае жыццёваiрацыйныя, жыццёваабсурдныя бакi;...дык рухаўтварэнне тое падасца нам адно нейкай недарэчнай забаваю; i ўрэшце, усе каштоўнасцi, створаныя ў беларускай мове на пачатку ХХ стагоддзя, пададуцца нам недарэчнымi лiтаратурнымi высiлкамi са шматлiкiмi хiбамi, з бракам свежасцi думкi, з бракам вытанчанасцi, зграбнасцi, красы, таленту... Супрацьбеларуская рэчаiснасць таму i супрацьбеларуская, што – гiстарычная i не мае ў сабе сiлаў новага Духу; яна – старадуховая, цi, дакладней, знедухаўлёная. Ёй не да цяму з новасвету, што творыцца са звычайнае мужыцкае вясковае мовы Максiмам Багдановiчам, Максiмам Гарэцкiм, Якубам Коласам, Янкам Купалам, Вацлавам Ластоўскiм... – усiм нашанiўствам, усёй творчай беларушчынаю таго часу; яна ўважае гэтае гарэнне за праяву банальнасцi, недаразвiтасцi. Рэчаiснасць кпiць з практыкаванняў у пустаслоўi Вацлава Ластоўскага, Янкi Станкевiча, Уладзiмiра Дубоўкi...; ёй не да смаку гэты ўпарты шэпт нейкiх "нiчыйных", узятых нi з вёскi, нi з гораду, нi з Беларусi, нi з усяго зямнога клубу, а з касмiчнае, свае ўласнае душы, словаў – ёй смешна-дзiка з гэтае нязграбнае, таратушнае, картавае гаманы. Рэчаiснасць, наморшчыўшы лоб, спрабуе разабрацца ў бясклёпачным, не ад здаровага розуму, мыслярстве Антона Навiны або Сяргея Палуяна. Рэчаiснасць гнявiцца, калi Вацлаў Ластоўскi або Усевалад Iгнатоўскi "падчышчаюць" спрадвечную, небеларускую гiсторыю – спадчыну навакольных гiстарычнасвядомых народаў; ёй злосна з гэтага нахабнага i неўтаймоўнага разбурэння-разрабавання ейнае духоўнiцы, з гэтага бессаромнага, зацятага прысябечвання-ператлумачэння ейных памяцi, традыцыi, культуры... I мы, гледзячы вытанчаным эстэцкiм позiркам, позiркам гiстарычным, на бязглуздае, нiчым не абумоўленае руйнаванне мужыцкаю, падспуднаю, рабскаю недакультураю спрадвечнага панскага хораму, бачым вар'яцкую, бунтоўную вайну трухлявых халупаў супраць велiчных, непарушных палацаў; мы чуем у сабе, як i ўся навакольная рэчаiснасць, i смех, i з'едлiвасць, i абурэнне; аднак не чуем iншага: то руйнуюцца цiхом, няўважна для нас, але руйнуюцца няўпынна, няўхiльна, незваротна зацвярдзелыя ад смерцi муры, вечныя, непахiсныя муры гiсторыi, свету, часу, i руйнуемся ўжо ўчорашнiя мы самi – вось адсюль наш боль i наш смех i наш гнеў з беларускае нязграбнае гiстарычнае быўнаты.
Аднак, мы вочы гiсторыi, але на вочы сваёй душы. Мы не бачым, што акурат гiстарычная бязглуздасць маладое беларускае лiтаратуры сведчыць за ейную велiч, за ейную сiлу Духу; бязглуздасць – люстэрка тых велiчы ды сiлы, адбiтак iхнi, у якiм вызначаны як бы закон сумеснага процiдзеяння Духу i рэчаiснасцi: чым мацнейшая, чым неўтаймаванейшая сiла Духу, тым процiдухоўнейшая, тым абсурднейшая рэчаiснасць, i, увадваротку, акасцявеласць, “правiльнасць", прадумоўленасць рэчаiснасцi, ейныя непярэчлiвасць, небязглуздаабсурднасць – сведчанне духазанядбання.
Вычуванне святасцi ў беларускай гiстарычнай рэчаiснасцi дазваляе нам убачыць свет не ў перакуленым дагары дрыкам стане, а ў сапраўдным – сутнаснабеларускiм, нашым.Гэтае значыць, што погляд на беларускую лiтаратуру праз святло духовае, на лiтаратуру як сакрал, дазваляе нам не толькi апраўдаць абсурд нашага нацыянальнага быцця, але ж i ўбачыць у гэтым абсурдзе адлюстраванне праўдзiвае духатворчасцi. Лiтаратура як гiсторы – знешнi бок, агульналюдскi, зманлiвы, аблудны; яна – рэчаiсны прывiд, абсурд. Лiтаратура як сакрал – праўда душы, самая шчырая i самая праўдзiвая праўда, што толькi бывае; то творчы чын Духу, чын, якi праз мастацкую свядомасць творыць з абсурду новую рэчаiснасць. I нашыя ўваходзiны ў лiтаратуру не са знешняга, а з панадворкавага, свайго боку, уваходзiны праз дзверы ў сваiм сэрцы, а не праз брамы ўсiхнага насценнага календара гiсторыi, дае нам права на сваё сатварэнне рэальнасцi, на сваю iрацыянальную гiсторыю, на свой абсурд i на сваю чысцiню мастацтва – права гуляць у шахматы не гэтак, як трэба паводле агульных правiлаў, а гэтак, як карцiць; вычуванне чыстасцi беларускае лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя, ейнае незамаранасцi рэчаiснасцю, ператварае гiстарычны абсурд беларуса ў ягоны ўласны абсурд, абсурд як законапраўдны i мастацкi вынiк ягонае духатворчае дзейнасцi ў будаўнiцтве ягонае, новае рэчаiснасцi.
Гэты ўнутраны шлях (пуцiна праз уласнае сэрца), на якi мы ступаем, прыводзiць нас да бачання беларускага лiтаратурнага чыну суладна з першасутнасцю ягонаю; iначай кажучы, мы свабодна выбiраем не шлях спасцiжэння Беларускага Духу праз гiсторыю, а шлях спасцiжэння гiсторыi праз вычуванне Беларускага Духу. Вычуванне тое робiць з нас суаўтараў велiчнага мастацкага духатвору i сутворцаў абсурднага гiстарычнага чыну; вычуванне тое патлумачвае нам абавязковасць беларускага абсурду, ягоную немiнучасць, ягоную наканаванасць. Мы самi яго прагнем падспудна, прагнем як доказу магутнасцi нашых лiтаратурнамастацкiх жывых святыняў. Дух у нас i мы ў iм расстаўляе ўсё па сваiх месцах: знайшоўшы ў сабе сябе, мы пазiраем на рэчаiснасць, як на наш працяг, i на гiсторыю як на працяг нашага мастацкага маўленства. Лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя, у гэткiм разе, не проста абсурд у межах агульнае матухны-гiсторыi, а процiстаянне Беларускага Духу праз наш абсурд чужой, нялюбай гiсторыi-мачасе. Знешневiдавочнае глупства, выяўленае ў спробах гаварыць пра ўсё "па-вясковаму", насамрэч кажа на невычэрпную, унутрычуццёвую, духовую глыбежу беларускае творчасцi. Таратушнасць, картавасць, якiя прыкмячае агульнагiстарычная рэчаiснасць у новых словах, што прыдуманыя беларускай мастацкай асобаю, азначае нястрымную сiламоц развярэджанае духатворчасцi. Мыслярства беларускае, у якiм акасцявелы сусвет бачыць бязладзiцу, нестасоўнасць, няпоўнаразумнасць, у сапраўднасцi – Дух, якi крышыць акаржэлую старапаняццевасць. I нахабнае раздзяванне новабеларусам рэчаiснасцi, бессаромнае прымерванне да сваех плячэй гiстарычных адзяванак, што належаць суседзям, прысябечванне гiстарычных фактаў, што даўно сiлкуюць суседнiя культуры, – сведчанне пра неадольную свабоду творчага Духу, якi – перадусiм, i ўсё астатняе – пасля яго.
Як беларуская лiтаратура несудзержна iдзе да беларускае лiтаратуры (Беларускi Дух творыць гiстарычны вобразаадбiтак сябе ў нацыянальнай вобразарэчаiснасцi), дык гэтак жа адбываецца адваротны рух: беларуская лiтаратура як апаняццяўлёны вобраз крамянкое рэчаiснасцi, нацыянальная гiсторыя-абсурд спрабуе ўпiсацца ў беларускую лiтаратуру-сакрал – спасцiгнуць тыя сполыскi духасвятасцi, якiя яе ж i ўтварылi як быўнату. Развiваецца гiсторыя свае лiтаратуры i, увогуле, свая гiсторыя. У свядомасцi людзей адбываецца светаломнае перавяртанне рэчаiснасцi. Тое выяўляецца ва ўпартым руху сябе да сябе (цi то: беларуса старарэчаiснага, "тутэйшага" да беларуса новасакральнага, духатворчага), а тады i ў далейшым адбiтку сябе ў сабе (цi то: уласнага сакралу ва ўласнай новай гiстарычнай рэчаiснасцi-абсурдзе); беларус не нараджаецца беларусам, а iдзе да беларуса i, прыйшоўшы, творыць гiстарычна самога сябе; атворына ў абуджаным праз новамоўны сакрал сэрцы – гэта толькi свае, беларускiя дзверы, i, каб у iх увайсцi, трэба зрабiцца сабою, беларусам. I ў кожнай абсурднай гiстарычнай дзеi, што творыцца нацыянальна, гарыць агонь сакралу; лiтаратура не толькi запабягае гiсторыi, перадвызначае яе, але i сам нацыянальны чын скiраваны да лiтаратуры; ён яе выяўляе, ён сведчыць за яе, ён спраўджае ейныя вобразы, ён нараджаецца ў iх, iснуе праз iх у рэчаiснасцi i, спраўдзiўшыся, iмкнецца вярнуцца ў iх, умалявацца ў iх назад. Ва ўсiм знешневiдавочным абсурдзе беларускага гiстарычнага бытавання – ад бясконцых зменаў дзяржаўнае сiмволiкi, вынаходнiцтваў свайго правапiсу або свайго ўласнаiмя (русiны, лiтвiны, балты, ятвягi, крывiчы, беларусы i г.д.) i ўсцяж аж да крывавае нацыянальнае драмы, – у кожнай дробцы гэтага быцця ёсць таемны знак жывога мастацкага маўленства; гiстарычнае абсурднае бытаванне – паслямаўленчае, паслямастацкае, яно – выява жывога мастацкага слова, яно – увасобленасць у жывы мастацкi вобраз, яно – упарты пошук гэтага вобразу, упарты рух у ягонае ўлонне.
Беларуская гiсторыя – не самацечнасць, не паступовае, абумоўленае рэчаiснымi законамi, развiццё свядомасцi, а мастацкае тварэнне. Беларуская гiсторыя ёсць вольная праца Духу, праца няўтомная, цяжкая i натхнёная. Працатворчасць гэтая перамагае старую рэчаiснасць: камень-бездух крышыцца бо, а духаванне выясняе сусвет.
Беларуская праца – рэальны спалучнiк Духу i новае рэчаiснасцi. Самыя першыя лiтаратурныя крокi на пачатку ХХ стагоддзя паказваюць нам працанараджэнне новых культуры, мастацтва, слова; нездарма лiтаратура i, увогуле, уся беларушчына тае пары нагадваюць талаку мастакоў, творцаў, якiя праз вялiкiя высiлкi будуюць свой новасвет. Дойлiды падымаюць вежы Храма, спiны iхныя – гарбылi, рукi iхныя – мазалi, жыццё iхнае – вытварэнне беларушчыны; самае трапнае параўнанне з тагачаснай мастацкай творчасцю – цяжкая, з чорным небам у вачох, i руплiвая, чыста пчалiная, работа. Трапна азначае той творчы запал Цётка, калi пiша ў "Нашу нiву" пра першыя выбухi маладога духавання: "Iдзе работа цяжкая, мазольная. Возьмем хаця б тыя вечарынкi i iгрышчы, што апошнiмi днямi рабiлi беларусы ў Вiльнi, Слуцку, Гроднi, Пецярбурзе. Гэта не былi звычайныя гулянкi: гэта была сур'ёзная культурная праца. Гуляць адно для забавы, быццам матылёк на сонцы, можа толькi народ з вялiкай культурай, бо ён мае ўжо арганiзаваныя тэатры, аркестры, хоры, музыку. А беларус што меў дагэтульё" Лiтаратура аб тым часе таксама не забава, а праца, беларусанараджэнне, народадойлiдства, штукаванне гiсторыi.
У дваццатыя гады гэтая праца набывае больш акрэслены, рацыянальны характар. Развiваюцца мовазнаўства, лiтаратуразнаўства, гiсторыя-навука,глыбiцца нацыянальная фiласофiя, узнiкаюць новыя тэмы, iдэi, вобразы, асацыяцыi...; ... у тым часе ўжо можна гаварыць пра iснаванне пэўнае сiстэмы беларускiх асацыяцыяў i вобразаў – свой мастацтвасвет ужо iснуе як насамрэчная праўда, ён хвалюе беларуса, змушае жыць, спраўджаючы гэтыя асацыяцыi i вобразы наяве; яскрава вызначаецца эстэтычнае дарожышча маладой лiтаратуры – будаўнiцтва новае нацыi, новае культуры, новага мастацтва на падставе спрадвечнае народнае фальклорнае культуры, асвечанай новасакральна. Гэтае дарожышча яшчэ з большай сiлаю, як дагэтуль, клiча мастацтва да асабiстаўзвышэння над агулам ( прыгадаем аб'яднанне "Узвышша"), у свет унутранаiндывiдуальнае эстэтыкi i як далей ад свету знешняга, свету масавае літаратуры.*
* Паняцце масавая лiтаратура патрабуе асобнага патлумачэння. З'явiлася яно на пачатку ХХ стагоддзя. Яго нельга разумець па аналогii з сённяшнiм паняццем масавая культура, якое азначае культуру, што творыцца на патрэбу шырокiх абывацельскiх колаў i таму мае ў сабе наўмысную iдэйна-эстэтычную спрошчанасць ды праз тое лёгкадаступная для шмат якiх людзей розных сацыяльных станаў, розных узростаў, нацыянальнасцяў, жыццёвых перакананняў, разумовых здольнасцяў i г. д. Масавая лiтаратура як беларуская праява, на наш розум, азначае iншае: не прымiтыўную лiтаратуру для народных гушчаў, а прымiтыўную лiтаратуру, якая творыцца самiмi народнымi гушчамi; пры гэтым, калi масавая культура ёсць наўмыснае спрашчэнства на патрэбу спажывецкае шырокае грамады, дык беларуская лiтаратурная масоўня ёсць адваротнае iмкненне – ад патрэбаў спажывецкага агулу да высокае iндывiдуальнае iдэйнасцi i красы; спрошчанасць, прымiтыўнасць твораў масавае лiтаратуры часцяком не наўмысная, а прыроджаная, натуральная; то сакральныя выбухi Беларускага Духу, не апрацаваныя мастакоўскiм майстэрствам, або недаапрацаваныя, выбухi, якiя кажуць на агульную тэндэнцыю беларусабудаўнiцтва, але не выяўляюць духаглыбiнныя сiлы творчае асобы.
На ўспачатку ХХ стагоддзя беларускае духаванне шукае гэткую шырокую лiтаратуру, крочыць да яе; творчасцi не стае самой сябе як гiстарычнага факту, i масавасць у мастацкiм чыне робiцца адною з надзённых, галоўных задачаў тагачасся. Беларуская гiстарычная свядомасць прагне лiтаратуры, аблiчонай шырокiм колам людзей. I гэтая прага памалу здзяйсняецца. Пры канцы дваццатых гадоў Антон Навiна ў сваёй кнiзе "Адбiтае жыццё. Лекцыi i стаццi з беларускае адраджэнскае лiтаратуры" з задавальненнем гаворыць пра масавае пашырэнне лiтаратурнае творчасцi, пры гэтым Ён у захапленнi ад'значае, што творчасць гэтая вынiкае з самых "нiзоў", з просталюдскага асяродку; ён пiша:"... Гэтую лiтаратуру да Вялiкае Рэвалюцыi 1917 году мы можам назваць яшчэ п а в а д ы р с к а й: творцы яе, хоць i бясспрэчныя сыны працоўнага народу, аднак жа з'яўляюцца як быццам толькi к в е т а м гэтага народу, толькi в ы б р а н ц а м i - п р а р о к а м i нацыянальнага Адраджэння. Ад рэвалюцыi наша лiтаратура стаецца больш "н i з а в о й", больш "м а с а в а й": запраўды ж, праз яе гавора сама маса." Разам з гэтым, далейшае няўцiшнае развiццё масавасцi ў лiтаратуры моцна б'е па iндывiдуальнае творчасцi, дужаецца яе выкаранiць увогуле; глыбокая, асабiстая эстэтыка мастакоў як часцей замяняецца на безаблiчныя, падобныя адно да аднаго лiтаратурныя практыкаваннi (такога гора нямала мы ўбачым у сярэдзiне ХХ стагоддзя, асаблiва ў 30-50-я гады, калi жывая душа творцы, ягоная мастацкая iндывiдуальнасць часцяком гiне па-за маскаю цi то лiрычнага героя, цi то героя тыповага); абсалютызацыя мастацкае гушчоўнi прыводзiць нямала да знiжэння эстэтычных вартасцяў у лiтаратуры.
Каб не ўзнiкала аблудных атаесамленняў, мы прапануем беларускую масавую лiтаратуру называць лiтаратураю ўсiхнею. Гэткае азначэнне (усiхнея лiтаратура), на наш погляд, найбольш стасуецца з тою мастацкаю творчасцю, дзе слаба выяўляецца iндывiдуальная эстэтыка, а найбольш эстэтыкi безасабовае, спрошчанае, банальнае, пасрэднае, эстэтыкi, у якой можа на прымiтыўным узроўнi тварыць кожны, хто захоча. У такой творчасцi выяўленая як бы iдэя грамадскае агульнасцi, а не асобы – iдэя ўсiхнасцi, якая пануе над паэтам-гушчаком.
Усiхнiцкая беларуская лiтаратура – ад часоў пачаткастагоддзевых i аж па сёння – не багата даследаваная сучаснай навукаю. Даследчыкамi гэтая тэма закраналася ўскосна, ва ўзаемадачыненнi з iншымi. Спецыяльны разгляд усiхнiцкае паэзii мы знойдзем, напрыклад, у Алега Лойкi (гл. кн.: Алег Лойка. Бел. паэзiя на пач. ХХ ст.; арт. Масавая паэзiя), дзе гушчоўня разглядаецца ў гiстарычным святле. Разам з тым масавая лiтаратура ўсё яшчэ чакае навуковага доследу, збору iмёнаў ды твораў, тэарэтычнага абгрунтавання ўсiхнiцкае творчасцi, асэнсавання яе...; i найперш трэба знайсцi i вызначыць галоўныя ацэнкi для распазнання ўсiхнага i iндывiдуальнага. Канчаткова яшчэ не сказанае на гэты конт i слова мастацкае крытыкi, гiсторыi-навукi, фiласофii.
Сучасныя ўсiхнiя паэзiя i проза, лiтаратурнае думнiцтва, да апошняга часу выклiкалi i выклiкаюць у мастацкiх крытыкаў зразумелыя адмоўныя заўвагi; загачаныя безаблiчнай, безасабовай лiтаратурнай прадукцыяю ўсiхнiкаў лiтстаронкi газетаў i часопiсаў (у тым лiку нямала "грэшныя" на "ўсiхнi грэх" i спецыяльныя лiтаратурнамастацкiя выданнi) – i гэтае толькi мiзэрны адсотак таго, што праспяванае беларускай лiтаратурнай усiхнасцю i што абавязкова трэба адшукаць, выявiць, класiфiкаваць, зберагчы, – заслугоўваюць папроку крытыка, якi ў творчай гушчавасцi мяркуе асмакаваць бязмежнае хараство iндывiдуальнасцi.
Аднак бачыць у беларускай творчагушчоўнi адно графаманскi чын – не меншая аблуда. Усiхнiцтва – то адная з гiстарычных, абсурдных праяваў беларускае святасцi, яно – новасакральны выбух, не аформлены як мае быць, вытанчана, эстэтычна, яно – праява Беларускага Духу, частка беларускага мастацкага чыну, беларуская гiстарычная каштоўнасць; за шматтоннай аграмадаю друкаваных (i яшчэ большаю гарою пакуль нераспазнаных i неапублiкаваных) твораў хвалюецца вольным мораакiянам нашая духатворчасць. Усiхнiцтва – то творчасць сотняў, тысячаў i шматтысячаў людзей, якiя нясуць тое духаакiянне ў сваiх душах.
У гiстарычным сэнсе мы ўбачым ва ўсiхнiцтве адно абсурд, выяўлены ў марнатраўстве, дарэмных высiлках, неталенавiтасцi, графаманстве; аднак сакральны позiрк пакажа нам тайнiчы, схаваны ад сусветнае гiсторыi куток псiхiчнанепрадказальнае беларушчыны – наш духатворчы чын; i гэты таемначын лучыць у адное i прадстаўнiкоў высокае асабiстамоўнае красы ў лiтаратуры, i прадстаўнiкоў эстэтычных "нiзоў"; гушчавасць усiхнiкаў, iхняя нялiчаная колькаснасць, рыхтуе якасны выбух, гэткi ж, што адбыўся на пачатку ХХ стагоддзя, дый пазней – у 60-ыя, у 90-ыя гады.
Мы зусiм не хочам знiжыць ролю эстэтыкi ў мастацкiм творы i мастацкай творчасцi, аднак мы бачым гэтую ролю не як абавязковую сутнасць або задачу мастацтва, а як ягонае вольнае права на дасягненне вышыняў хараства. Вольнае права на хараство сваiм адваротным бокам кажа i на вольнае права мастацтва iснаваць у прымiтыўным, творчамасавым, нiзкаэстэтычным пласме, а таксама кажа i на вольнае права мастацтва, увогуле, выходзiць па-за эстэтычныя межы i тым самым бурыць эстэтыку (што нярэдка робiць авангардызм).
У кожным разе беларускае ўсiхнiцтва – лiтаратурная з'ява, якая ад самага пачатку стагоддзя, нягледзячы на супрацiў навакольнае агульнагiстарычнае рэчаiснасцi, колькасна пашыраецца, расце i якасна трансфармуецца ў беларускую мастацкую эстэтыку; i – з'ява, якую нельга абмiнуць увагаю.
Паглыбленне ў бездань, пошук нацыянальнае эстэтыкi найперш у сваёй уласнай душы, а не ва ўсiхней, чужой для творчае асобы рэчаiснасцi, паглыбленне як чын разумны, усвядомлены мы бачым ў дваццатых гадох ва ўзвышэнстве. Узвышэнства творча абгрунтоўвае, асэнсоўвае гэты чын, якi дагэтуль меў падспудны, ненаўмыснавыпадковы характар. Праца Духу, якая раней уяўляла з сябе пошук, вычуванне пiсьменнiкам гэтага Духу праз сваю ўласную творчасць i ў сваёй уласнай творчасцi, ператвараецца ў асэнсаваную працу сваёй уласнай пiсьменнiцкай саматворчасцi гэтага Духу; то новая, больш якасная прыступка ў спасцiжэннi Беларускага Духу, ва ўзыходжаннi над гiсторыяю, у новасветарэчаiсным дойлiдстве – ранейшая лiтаратура шукае сваю Беларусь, узвышэнская свядома будуе яе; калi лiтаратура ранейшая, дарэвалюцыйная, да дваццатых гадоў, творыць свет, iдучы да яго, спрабуючы прыстасаваць рэчаiснасць да абуджанае святасцi, дык лiтаратары-узвышэнцы не маюць тае першападстаўнае патрэбы блукаць па незнаёмых, чужынскiх далiнах процiбеларускае рэчаiснасцi, бо далiны тыя – у iх пад крыламi, а над крыламi – вышынi; у iх ужо ёсць урэчаiсненая праз мастацкае слова святасць i свой беларускi святасвет (хай сабе не ў той адпачатнай ступенi, як гэтае ёсць у мастакоў iншых, гiстарычных народаў, аднак пэўная прэсупазiцыя ўжо iснуе; святасвет – то сiстэма жывых нацыянальных вобразаў і асацыяцыяў, на якiя творча адгукаюцца гiстарычная свядомасць i неспакойны псiхiчны свет мастака). Узвышэнства шукае. Ранейшая лiтаратура шукала сваю iсную планету, якой яшчэ не было, цяперашняя – асялiлася ў вытваранае, мастацтваiстае рэчаiснасцi i шукае неба. Калi самая першая лiтаратура на пачатку ХХ стагоддзя б'е тор, дык узвышэнцы ўжо iдуць шляхам, яны ўжо iснуюць у кантэксце лiтаратуры, мкнучы па-за ягоныя межы; яны рушаць не толькi наперад, насустрач чужабеларускай рэчаiснасцi, але i ў глыб сябе, у глыб сваёй, новабеларускай, уцямнай толькi самому сабе быўнаты. Дваццатыя гады характэрныя выбухам моватворчасцi, уласнааўтарскае эстэтыкi; тады праз духатворчасць не толькi спасцiгаецца бясконцая шырыня беларускае рэчаiснасцi, але ж i адкрываецца ейная бяздонная глыбежа.
Зразумела, новы якасны вiток развiцця беларускае духатворчасцi зусiм не адмаўляе пераемнiцтва; нашае пераемнiцтва – у свядомаснае праяве Беларускага Духу. Пры гэтым, рух узвышэнства, магутная iндывiдуалiзацыя эстэтыкi адбываюцца ў агульным памкненнi лiтаратараў ад усiх да сябе; iндывiдуалiзацыя мастацкае эстэтыкi – з'ява, на якую адпачатна i да скону асуджаная беларуская лiтаратурная масавасць; з'ява, якая вiдавочная ад першых хвiлiнаў нашанiўя i якая яскрава праяўленая ў творчасцi Максiма Багдановiча, Змiтрака Бядулi, Максiма Гарэцкага, Якуба Коласа, Янкi Купалы, Вацлава Ластоўскага...
Паслярэвалюцыйная творчасць пiсьменнiкаў як паўней адпавядае ранейпрапанаванай намi схеме руху да новагiстарычнага сябе праз сакральнага сябе; яны таксама ўжо не гэтак шукаюць сваю планету, а больш жывуць на ёй. Узвышэнства ў гэткiм разе – то не прарыў у новарэчаiснасць, як гэтае здарылася з лiтаратурнай гiстарычнай свядомасцю на самым пачатку ХХ стагоддзя, а непазбежны, перадвызначаны мастацкай творчасцю прыход у расшугнуты абсяг-сусвет Беларускага Духу; узвышэнства – то працяг духатворчасцi ў духатворчасцi, то працяг рэвалюцыi ў рэвалюцыi, жывога маўленства ў жывым маўленстве; пэўным чынам тое самае можна сказаць i пра маладнякоўства дый аб спрэс усёй лiтаратуры нашай дваццатых гадоў, святы агонь якой запалены нашанiўствам.
Маладнякоўства ў пэўным сэнсе ёсць яшчэ большая праява жывой лiтаратуры ў жывой лiтаратуры, яшчэ большая рэвалюцыя ў рэвалюцыi, чымся ўзвышэнства. Кажучы гэтак, мы маем на ўвазе, што ўзвышэнцы iмкнулiся да новастварэння рэчаiснасцi праз пэўны адыход ад яе, праз стварэнне шырокае мастацкае вобразнасцi i асацыятыўнасцi ў творчасцi; адметная рыса маладнякоўцаў жа – то iмкненне наблiзiць мастацкi вобраз i асацыяцыю да iснае рэчаiснасцi, збеларусiць рэчаiснасць, перапрамовiць яе беларускiм словам; пры гэтым рэчаiснасць, якая ўзнiкла пасля Сацыялiстычнае рэвалюцыi, у дваццатыя гады, уважалася iмi як канчатковае новастварэнне, як канчатковая перамога Духу, а пралетарская свабода – як прадумова мастацкае творчасцi; iначай кажучы, паводле маладнякоўскае псiхалогii: патрэбная рэчаiснасць – створаная, а задача мастацтва ў тым, каб адлюстраваць яе i памагчы ёй развiцца беларускамоўна.
Увогуле, рэвалюцыйнасць беларускае лiтаратуры – сведчанне за маладосць неўтаймоўнага Духу i за каменнасць, нежыццяздольнасць старасвету. Нездарма нараджэнне беларускiх новамастацкае i гiстарычнае свядомасцi адбываецца ў часе рэвалюцыйных падзеяў у Расii i сугучнае тым падзеям; дух-навiна i парахнявы свет у зма ганнi мiж сабою нараджаюць рэвалюцыю, новую свядомасць i новую рэчаiснасць. Абсурд, якi ўзнiкае мiж нястрымнай духатворчасцю i гiбейнай рэчаiснасцю, адно кажа на магутнасць духадзеi, ейную немiнучасць, i кажа на немiнучасць пагiбелi старога свету. Дух, па-за якiм пялёхнула ў свет Сацыялiстычная рэвалюцыя, якi выяўлены рэчаiсна ў руйнавальным вэрхале грамадзянскае вайны, у творчых апантанасцi i свабодзе вольнага пралетарыяту ў дваццатыя гады, у крывавых падзеях i масавым энтузiязме ў трыццатыя, у савецкiм патрыятызме ў часе Вялiкае Айчыннае вайны, у паваенным будаўнiцтве жыцця, у творчым уздыме ў шасцiдзесятыя, у загнiваннi грамадства на пры канцы стагоддзя, у кананнi сацыяльнага ды дзяржаўнага ладу ў дзевяностыя, Дух гэты, выяўлены ў абсурдзе нараджэння сацыялiстычнае свядомасцi i ў разбурэннi яе, выяўлены ў нейкiх фантастычных для памерлае, перадгэтулешняе, перадсацыялiстычнае рэчаiснасцi карцiнах, на якiх перамяшалiся да кашы будаўнiцтвы электрастанцыяў, растрэлы кулакоў, палёты ў космас, калгасныя бабы на бурачных дзялках, змалакучылiся ўзнятыя вялiзныя гарады на поўначы, расквечаныя пустэчы на поўднi i запусцявелая зямля па цэнтры, зблыталiся мiж сябе людалюбства i чалавекамарнаванне, фармiраванне гарманiчнае (тыповае) асобы ды патаптанне асобы негарманiчнае (псiхiчнае), сусветнае планаванне быцця i паўсюднае пустадомства i г. д. i да т. п. – Дух гэты сам па сабе не ёсць абсурд, а ёсць маладосць, чысцiня, сакрал; абсурд жа застаецца напасрэдна ў рэчаiснасцi, у гiсторыi; абсурд, якi спадарожнiчае прыходу гэтага Духу, ёсць непазбежная iлюстрацыя на яве ягонае велiчы i сiлы; амаль стогадовы духатворчы шлях некалькiх пакаленняў праз бязглуздыя сацыяльныя эксперыменты (дзе ёсць найвялiкшыя дасягненнi разбурэння людское маралi праз спробы вытварэння яе) – абавязковая адмета памёрлае рэчаiснасцi i абавязковае сведчанне пра духаванне новасвятасцi; дух не мае вiны ў гiсторыi, ён усяго жыццядайнасць: творчасць-дух – жыццятворыць, рэчаiснасць-буква – забiвае.
Гэтак жа, напрыклад, абсурдам рэчаiснасцi выявiўся магутны Хрысцiянскi Дух; хiба смерць Хрыста – не рэчаiсны абсурд?; Дух не вiнаваты ў гэтае смерцi, вiнаватая гiсторыя. Паслейшыя гiстарычныя падзеi яшчэ болей паказалi абсурд мiж магутным выбухам Духу i сапраўднай рэчаiснасцю: першыя хрысцiяне дзеля агульналюдскага выратавання ды iдэi чалавекалюбства самахотам аддавалi сябе на катаванне рымскiм хрыстаадразнiкам ды гiнулi ад iхных галодных iльвоў; Хрысцiянскi Дух не вiнаваты ў смерцi першых хрысцiянаў, вiна – за рэчаiснасцю. Далейшы абсурд – у далейшым рэчаiсненнi Хрысцiянскага Духу: сярэднявечная царква шукала чалавекалюбства ў войнах i ў паленнi на вогнiшчах тых, да каго, паводле Хрыста, трэба было прынесцi спагаду ды любоў; iзноў жа: то вiна рэчаiснасцi, якой мы пакiдаем усей абсурд мiж ёю i Духам; Духу ж застаецца чысцiня хрысцiянскае iдэi i святасць – жывы сакрал. Гэтак жа i ў выпадку з абуджаным духам (назавем яго для сябе Дух Свабоды), якi выiстоцiўся праз рэвалюцыйныя падзеi ў Расiйскае Iмперыi: святасць, чысцiня iдэi не маюць адказнасцi за трагедыю першых рэвалюцыянераў, якiх павялi на шыбенiцу цi пакуту, i не маюць адказнасцi за ўчынкi паслейшых рэвалюцыянераў, якiя дзеля тых святасцi ды чысцiнi павялi на шыбенiцу цi пакуту iншых людзей; вiнаватая рэчаiснасць, гiсторыя, iхнi абсурд, але Дух Свабоды – бездакорны.
Гэтак жа i беларускi гiстарычны абсурд з усiм ягоным бяздарнарэчаiсным, трагiкамiчным быццём выяўляе святасць Беларускага Духу, ягоную прагу тварэння новых жыцця i рэчаiснасцi. Аднак, калi Дух Свабоды ў Расii або Хрысцiянскi Дух процiпастаўленыя гiсторыi, старасвету як нязломная рэчаiснаборная матэрыяльнаiсная iдэя, дык Беларускi Дух збольшага светаборны не ўгiстарычанаматэрыяльна, а зноў-ткi духова, мастацкi, сакральна – не праз гiсторыю-рэчаiснасць, а праз гiсторыю-жывамастацтва. I ў гэтым мы бачым эвалюцыйную законапраўнасць беларускiх мастацкiх свядомасцi i рэчаiснасцi ў сусветнае эвалюцыi. Гэтак значыць, што рэвалюцыйнасць беларускае лiтаратуры – у навiне, самапраўднай маладосцi i магутнасцi Беларускага Духу напроцi старога свету i праз тое ў свядомасных памкненнях беларуса вось ужо блiзу як сто гадоў iснаваць матэрыяльна, з'яснёна, а не толькi духова (i ў частковае ўрыўкавае матэрыялiзацыi-абсурду тых памкненняў); а эвалюцыйнасць – якраз у гэтай жа навiне, маладосцi, аднак,на рознiцу ад матэрыяльнага гiсторыявыяўлення, у прамоўленай светанепазбежнай замене матэрыяльнага, знешняга, паўсюднага рэчаiснення на ўнутранае, сакральнае бытаванне ў творчае духоўшчыне.
Чалавек мяняецца ў свеце i праз сябе мяняе свет; новая прыступка ў эвалюцыi чалавека – духатворчасць, калi ўнутраных духовых сiлаў дастаткова для вытварэння ўласнае духарэчаiснасцi; сусвет робiцца сваiм для тых, хто творча выдыхае яго з сябе, i акурат у гэтым унутранасакральным сузор'i новых духатворцаў беларус вольны сярод вольных i роўны сярод роўных. Старасвет ужо стамiўся жыць, ён знясiлiўся заўжды прыходзiць у тупiк; змаганне з абсурдам пры дапамозе абсурду – гiсторыi – адно ўнурае людства ў багну яшчэ большага палонлiвага збязглуздзення. У тым морачным здурненнi – наканаваная смерць таго, што зжыло свой век, i наканаванае жыццё тых, каго чакае век наступны, век адужэлага Людскага Духу, якi робiць паўсюдныя жывародныя засеўкi Самога Сябе. Проста надыходзiць час не змагання з абсурдам рэчаiсна, гiстарычна, а пара духовых абдымкаў таго, што мусiць быць не над намi i не намi самiмi, а мусiць быць унутры нас адно часткаю нас самiх – паветрам нашых грудзей, песняю нашага сэрца, музыкаю нашае крывi, богаспамысленнем нашага Духу... Ужо час быць вольным светавеем над каменнем-старызнаю i не ламiцца ў недаступнае i ў непатрэбнае, бо мёртвае, сэрца цвярднiцы, а паглынаць яе сваёю бязмежнаакiянскаю воляю; не камянi трымаюць на сабе Космас, а Космас абдымае сабою камянi. Мы ўжо зрабiлi крок, мы ўжо ступiлi на прыступку, мы ўжо шыбуем адвечным шляхам багоў; да гэтае прыступкi праз пакуты нараджэння i памiрання-ачышчэння рушыць увесь белсвет, шукаючы краiну Творчага Духу, краiну Пазамежавымыкальнае Свядомасцi, краiну, у якой адкрываецца i пануе богаўладная, богатворчая сутнасць Чалавека-Духу, а не прыгоннiцкая сутнасць чалавека-бервяна-раба. То краiна мастакоў, думнiкаў, навукоўцаў, краiна, дзе iмперыi i iмператары, князi i княствы, гiсторыi i гiсторыйкi, усе бяздарныя кайданы для несканечнасцi i турмы для духу пераiсточваюцца ў выдаткi сакральнае творчасцi, каржэюць, застаюцца па-за ейнымi межамi – з каменнаю сякераю ў руках, яны вытыркаюцца напаўразбуранымi нежывымi балванамi з абсягаў недалужнага, акасцявелага iснавання, з абсягаў свае бяздарнае гiстарычнае смерцi. Душа прагне краiны, дзе творчы сакрал творыць сваё, трансцэндэнтальнае, заўждыжывое Царства Духу.
Мастацкая святасць беларуса, жывiна ягоная, творчасць – вось галоўны свет новага часу, то не свет-камень, а свет-трансцэндэнтальная рэчаiснасць, то-бок рэчаiснасць не аб'iсточаная рабскаю пакораю перад апонаю свайго Духу, а – свабода- i жывамастацкая, рэчаiснасць не як каляны кантэкст, а – неўгамоннае маўленне. Мастацкая жываадухоўленая свядомасць вымушаная ўважаць абсурд за матэрыял, з якога творыцца духовы, як бы надрэчаiсны свет, але ж зусiм не мае на мэце змагацца з абсурдам у гiстарычны спосаб; гiсторыя i гiстарычная свядомасць ва ўлоннi беларускага лiтаратурнага маўленства таксама з'яўляюцца тым патрэбным матэрыялам творчае душы ды не канчатковай мэтаю.
Сёння ўжо бачна, што беларуская гiсторыя – то спробы Беларускага Духу прыстасавацца да гэтага свету, нейкiм чынам адбiцца ў iм, каб скарыстаць яго творча, узяўшы за матэрыял дзеля свайго будаўнiцтва-духавання. Гiстарычная свядомасць творцы-беларуса – то пераход, лучны калiдор мiж старабытам i новадухоўшчынаю. Той старабыт – усяго адрывелая культурамагiла пад новатраўем няўпыннага жыцця, напаўзабытая, бязгрудая, амаль зраўнаная з нашаю няпамяццю (тое, што яшчэ не забылася ў нас, патрэбнае для памяцi незнарочыста, проста па завядзёнцы); старабыт – самапагiбельны супраць Духу, ён – друз у адоймах творчае самаволi паветранакасмiчнага царства, бязвольная парушына ў небе, выпадковае iмгненне ў аблоках; яго ўжо няма i нiколi не будзе.
Беларуская гiстарычная свядомасць – i частка рэчаiснасцi-абсурду, i частка чысцiнi. Свядомасць гэтая як трансцэндэнтал, як мастацкi голас, уяўляе з сябе магутны, лiтаратурамаўленчы воплеск мiжрэчаiснасцi, па якой знаходзiцца, дзякуючы няпамяцтву, адно нейкая напаўз'яснёная фрагментарнасць колiшняга абсурду, знаходзiцца ўрыўкавасць старасвету-мумii i, значыць – свабода ў духатворчым пакананнi бывалага, i наперадзе якой вiруе вэрхал абсурдуне-пражытасцi, дзе няма ўласнабеларускае самапрыгоннiцкае абавязковасцi ў рэчаiснагiстарычным iснаваннi; iначай кажучы, перад намi, зноў жа, урыўкавасць iснасцi i, значыць – свабода ў духатворчым пакананнi буднага. Самыя паняццi будучыня i мiнуўшчына, якiя абавязковыя для гiсторыi, для ейнага часавання, размываюцца ў той фрагментарнае пазамiжрэчаiснасцi; разам з рэчаiснасцю яны ўяўляюць з сябе абсурд-старызну (старое i новае гэтаксама трацiць першапачатковы гiстарычны сэнс, размываецца ў бясконцасцi), якiя не насупраць Творчага Духу, а ў iм самiм; яны абнятыя iм, яны – частка ягонае мастацтватворчасцi. Гэтак мiжрэчаiснасць, трансцэндэнтальна вымыкаючы ў пазамежжа прыгоннiцкiх апонаў, бурыць межы гiсторыi, мiнуўшчыны, будучынi, сучаснасцi, абсурднасцi, старызны, новасцi...; усё гэтае патанае ў жывой вечнасцi жывога мастацтва.
Беларуская лiтаратура пачатку ХХ стагоддзя, спарадзiўшы беларускую гiсторыю, абгiстарычыўшы беларускую свядомасць, новасакралiзаваўшы беларускую рэчаiснасць, сведчыць якраз за свабоду i самаволю нябёсаў. Сённяшнi каменны дзень адно мацуе тое сведчанне: беларуская святасць шырыцца, глыбiцца, дужэе; мастацтва адкрывае ўсё новыя глыбiнi свае святое жывiны; шырыцца, глыбiцца, дужэе лiтаратурнаiлюстратыўнае беларускае гiстарычнае жыццё-абсурд – то гiсторыя-матэрыял для творчае самасвятадуховасцi. Святая Беларусь блiзу ўжо як сто гадоў жыве ў новай пары, там Беларускi Дух царуе над абсурдам рэчаiснасцi i сакральна творыць вечнасць – жывое слова мастацтва. Наперадзе няма анi мiнуўшчыны, анi будучынi, анi гiсторыi...; там Царства Духу, творчасць i тварэнне.