Маленькі сшытак Лявона Вашка

Выпуск другі

Вашко Лявон

---

ДУМНІЦТВА - літаратурна-крытычныя артыкулы - Фяномен мастацкага ўзвышэння

Ёсць фяномен беларускага мастацкага ўзвышэння. Народжаны ён у вынiку лiтаратурнага тварэння беларускае гiсторыi, у вынiку глабальнага вытварэння мастацкага вобразу гiстарычнага беларуса. Бязмежны нацыянальны вобраз надае беларускай мастацкавытваранай гiсторыi ўласцiвасць iмкнуць па-за межы сябе, бясконца шырыць межы свае творчае магчымасцi, цi iначай – уласцiвасць трансцандантальнасцi. Гэтая асаблiвасць вынiкае з самой iдэi творчасцi, з неўтаймоўнага бязмежжа духавання; i беларускi гiстарычны шлях – заўсёднае мастацкае ўзвышэнне над ужо мастацкастворанай рэчаiснасцю.

Разгледзім гэтае на прыкладзе творчасцi Янкi Купалы i перадусiм зробiм невялiчкi экскурс у мiнулае ды прыгадаем даўняе палямiчнае выказванне Алега Лойкi, звернутае да Рыгора Бярозкiна. Для нас у гэтай спрэчцы найперш iстотнае тое, што ў ёй выяўна акрэсленая iдэя мастацкага ўзвышэння над рэчаiснасцю. У сваёй працы “Беларуская паэзiя пачатку ХХ стагоддзя” Алег Лойка пiша: “Тэзiс, з якога сыходзiць i якi неаднойчы паўтарае Р. Бярозкiн, гучыць так: “Купала ўзнiмаўся разам з народам, а не iшоў да яго, як гэта можна сказаць пра заснавальнiкаў iншых лiтаратур”. На першы погляд, крытык нiбы мае рацыю: Купала сапраўды ўзнiмаўся разам з народам, але якiм чынам? Купала стаў, напрыклад, – успомнiм вобразны выраз Гарэцкага, – “як вярхоўны жрэц, з нязвыклым натхненнем малiцца сонцу”. Дык што – на такую ж ступеньку ў сваiм развiццi ўзняўся народ? I цi можам мы сцвярджаць наогул, што працэс фармiравання нацыянальнай свядомасцi ў даравалюцыйнай Беларусi настолькi ўзняўся, што Купала быў толькi яго выразнiкам, а не будзiцелем, фармiравальнiкам?” Ва ўзнятай Рыгорам Бярозкiным i Алегам Лойкам праблеме не цяжка заўважыць адную з характэрных супярэчлiвасцяў беларускага быцця: неадпаведнасць беларускае гiсторыi ў дачыненнi да самой сябе. Iначай кажучы, навiдавоку пярэчанне памiж гiсторыяй-мастацкiм вобразам i гiсторыяй-сапраўднай рэчаiснасцю, якая зьяўляецца вынiкам мастацкага вобраза, ягоным каменным адбiткам. Сапраўды, Янка Купала – выразнiк мудрага, вялiкага, нацыянальнасвядомага народу, якi, аднак, iснуецца не рэчаiсна, а вобразамастацкi, ідаальна; гiсторыя гэтага народу, ягонае нацыянальнае самасцвярджэнне, ягонае памкненне адрадзiць сваю старажытную культуру, самая старажытная культура ягоная – неабсяжны, расхваляваны мастацкi вобраз; гэта ўнутраны свет самаго Янкi Купалы. Такiм чынам, развiваючыся, iдучы да вышыняў свае творчасцi, паэт, вядома, развiваецца i iдзе разам са сваiм унутранавобразным, унутранасветным народам; народ гэты, ягоная свядомасць – трансцандантальныя, як самая творчасць Духу. Аднак жа пры гэтым ёсць яшчэ рэчаiсная выява гэтага народу, якая анi ў якай ступенi не адпавядае мастацкавобразнаму, ідаальнажывому, сакральнаасветленаму народу. I гэтая неадпаведнасць беларуса да беларуса, чалавека-адбывальнiка да чалавека-духоўнiка – характэрная рыса беларускага фенамянальнага свету. Яна i праявiлася сутыкальным каменем у спрэчцы Алега Лойкi з тэзiсам Рыгора Бярозкiна. Так, Янка Купала ўздымаецца як прарок-абуджальнiк над цёмным, забiтым “тутэйшым” народам-рабом, якi iснуецца ў вакольнай рэчаiснай гiсторыi; i ўадначассе Янка Купала зьяўляецца выразнiкам вялiкага, духаасветленага народу, які iснуецца нароўнi з расчуленай душою паэта ў гiсторыi мастацкавобразнай. Пры гэтым заўважым, што тое Купалава ўзвышэнства яшчэ не ёсць у поўнай ступенi нацыянальная мастацтватворчасць; то ўсяго першы крок-узвышэнне. Мы можам гаварыць пра ўзвышэнства Вiнцука Дунiна-Марцiнкевiча цi пра ўзвышэнства Яна Чачота, але яно сапраўды знаходзiцца на ўзроўнi iлюстравання, “выразнiцтва” “тутэйшасцi”. Янка Купала ж – выразнiк высокаадухаўлёнага народу i, апрача гэтага, ён узвышаецца над “тутэйшасцю” як фармавальнiк гэтага свайго ўнутрыдуховага народу, выразнiкам якога ён зьяўляецца. Калi дабагушэвiчаўская лiтаратура дае адно малюнкi з жыцця негiстарычнага народу, дык Янка Купала адухаўляе гэты “тутэйшы” народ беларушчынаю, ствараючы мастацкi вобраз наванацыi. Гэта, як мы ўжо сказалi, першы крок у Купалавым узвышэнстве.

Другi крок – то ўжо не ўздым над рэчаiснай “тутэйшасцю”, а ўзвышэнства над самiм мастацкагiстарычным вобразам народу, створаным лiтаратураю i ўрэчаiсненым наяве. Тлумачыцца гэтае ўрэчаiсненне тым, што беларуская мастацкавобразная гiсторыя адбываецца не толькi праз абуджаную душу-творчасць пiсьменнiка, але ж i праз мастацкую сакральную сутворчасць чытача. Iначай кажучы, праз мастацкае слова, звернутае да людзей, “тутэйшыя”, найбольш сакральначынная iхная частка, абуджаюцца i прыходзяць у тую нацыянальную гiсторыю, якую стварыла i стварае беларускае думнiцтва. Яны прымаюць мастацкi вобраз народу, пялёхнуты з сакральна абуджаных грудзей мастакоў; яны праз напiсанасць вобразаўяўляюцца ў рэчаiснасць, пражываючы сабою беларускi мастацкi свет. Пра гэтае мы знойдзем характэрную заўвагу Максiма Гарэцкага ў аповесцi “У чым яго крыўда?” Гярой твору Лявон Задума – як бы рэчаiснае ўвасабленне беларускае мастацкае iдэi-гiсторыi; мастацкiя кнiжкi “Песнi-жальбы” Якуба Коласа i “Жалейка” Янкi Купалы перавяртаюць ягоны ўнутраны свет, прыводзяць яго да свядомай беларушчыны; Максiм Гарэцкi наконт гэтага заўважае ў сваёй аповесцi: “...Гэтыя-то кнiгi многiх той парою зусiм збiлi з даўнага тору, а некаторых, прынамсi, звялi з яго на ўбочныя дарожкi i пацягнулi iхнае блуканне на тых убочынах на значна большы час, як тое магло быць у перадгэтую апоху”.

Пра гiстарычную чыннасць паэта-адраджэнца гаворыць Якуб Колас у сваiм вершы “Песняру”; аўтар уважае пяснярскую творчасць за сакральнае тварэнне свету праз абуджэнне сакралу ў душах сутворцаў-слухачоў. Якуб Колас паатычна звяртаецца да песняра як да духоўнага пераўтваральнiка быцця са словамi:

А той мут, што жыццём называем,
Страсянi i да дна ўскалышы,
Няхай сэрца ў грудзях узыграе
I зазвоняць ўсе струны душы.

I каб кожны пачуў тваё слова,
I той нават, чый дух заскаруз;
Каб хiлiлiся з жалю галовы,
Каб затросся узбурана вус.

З гэтае нагоды ёсць што сказаць i Максiму Багдановiчу; у вершы “Песняру” ён таксама звяртае ўвагу на паатычнае рэчаiснатварэнне быцця, на псiхiчную манiпулятыўнасць верша, у вынiку якой сакральна пераўтвараецца сутворца-чытач:

Ведай, брат малады, што ў грудзях у людзей
Сэрцы цвёрдыя, быццам з камення.
Разаб’ецца аб iх слабы верш заўсягды,
Не збудзiўшы святога сумлення.

Трэба з сталi каваць, гартваць гiбкi верш,
Абрабiць яго трэба з цярпеннем.
Як ударыш ты iм, – ён як звон зазвiнiць,
Брызнуць iскры з халодных каменняў.

Праз паяднанне ў сакральным вобразе думнiкаў i чыннай часткi народу шырыцца беларускi рух, гiстарызуецца свядомасць “тутэйшых”. Пра гэтую лучнасць людзей i творцаў народу чытаем у вершы Янкi Купалы “Наш летапiсец”, якi прысвечаны паэтам беларускаму гiсторыку Ўсеваладу Iгнатоўскаму. У вершы абсалютызуецца творчая роля нацыянальнага летапiсца, якi праз сваю сакральную дзейнасць нараджае беларускi гiстарычны свет, “творыць творы”, “вызначае шлях наперад – дзе кудой iсцi нам лепей”. У вынiку гэтага мастацкага светанараджэння адбываецца вобразаўяўленне людзей ў навасвет.

I ўзбуялi нашы людзi,
Пачалi ўвысь голаў высiць...
Зручна жыць на свеце будзе,
Калi ёсць свой летапiсец!

Паяднанне ў мастацкай творчасцi, калi мастакi стварылi нацыянальны вобраз народу, а людзi, у тым лiку i самi мастакi, увасобiлiся ў гэты вобраз, можа сведчыць за свядомае гiстарычнае быццё беларуса. Яно разгортваецца напоўнiцу дзесь ад пачатку стагоддзя, ад таго часу, як, кажучы словамі Аляксандра Ўласава, “гарачыя, цяжкiя i афярныя даты ад 1906 г. у Вiльнi, калi беларускi рух трэба было цягнуць за валасы, прайшлi. З крынiцы, ручайка, ён зрабiўся ракой, каторая рабiлася ўсё магутней i пiталася ўлiвамi шырэйшых мас”. I ў гэтым разе мы i сапраўды бачым, як гiстарычная частка народу ўзнiмаецца над “тутэйшасцю” разам з песнярамi. Аднак якраз гэтае ўвасабленне народу ў напiсанасць як бы “прызямляе” творцу, прыраўноўвае яго да агулу. Вось у гэтым выпадку мусiць адбывацца i адбываецца яшчэ адзiн уздым – другi крок-узвышэнства; калi створаная духоўнiца пераўвасабляецца ў народнае жыццё, народапражываецца, робiцца масавай зьяваю, пясняр вымушаны ўзысцi над гушчамi, пялёхнуць з сябе на адухаўлёны праз мастацтва “натоўп” новы i больш магутны воплеск Беларускага Духу. Таму нездарма беларуская нацыянальнасвядомая лiтаратура ад самага пачатку спрабуе выйсцi па-за свае ж межы, адначасна зьяўляючыся i мастацтвам, i рэчаiсным прататыпам новага духатварэння – у гэтым выяўляецца трансцандантовасць вобразнай беларускай гiсторыi-рэчаiснасцi.

Купалава другаўзвышэнства на пачатку ХХ стагоддзя бачыцца акурат у нязменным стваральнiцтве. Янка Купала – выразнiк народу, які ён сам стварае, фармуе i клiча ды вядзе за сабою “з цемры да святла”. Гэтае заўсёднае паяднанне з народам i ўзвышэнства над iм адбываецца ў Купалавай творчасцi праз пачаткаванне новых тэмаў, настрояў, iдэяў, праз філасоўскае асансаванне iх. Ізноў звернемся да назiранняў Алега Лойкi, якi, як бы працягваючы гаворку пра беларускае паатычнае ўзвышэнне, гаворку, што распачалася у палемiцы з тэзiсам Рыгора Бярозкiна, заўважае ў ранняй паэзii Янкi Купалы, на нашу думку, заканамерную асаблiвасць беларускага трансцандантальнага шляху-гiсторыi.

Тэзiс, што ў купаллi “выяўлена “двайная гiсторыя” чалавека – i тып “з сацыяльнай гiсторыяй” i iндывiдуум “з асабiстай гiсторыяй”, мы можам праўна перанесцi на ўсю беларускую гiсторыятворчую лiтаратуру пачатку ХХ стагоддзя i на ўсю беларускую мастацкавытвараную гiсторыю, для якiх пошук нацыянальнага я ёсць блуканне памiж сваiм i агульным. Пры гэтым лёгка ўбачыць, што iндывiдуальнае ў беларускiм разуменнi гiстарычнасцi знаходзiцца заўжды ў пярэчаннi тыповаму – урэшце гэтае i ёсць перадумова трансцандантальнага, вечнатворчага мастацкага вытварэння i спасцiжэння свету. Не цяжка заўважыць, што шлях беларуса ў сваю нацыянальную гiсторыю – гэта акурат сыход ад агульнае “сацыяльнае” гiсторыi да гiсторыi “асабiстае”, псiхiчна абумоўленае, ад “тыповага” да “iндывiдуальнага”, ад чужога да свайго. Тыповае ў гiсторыi на Беларусi бачыцца лiтаратарамi як чужацкае, якое iмкнецца сцерцi адметныя iндывiдуальныя рысы маладога беларускага народу. Янка Купала ў вершы “Роднае слова” жыццё беларуса ў “тыповай” гiсторыi, у рэчышчы чужое культурнае традыцыi ўважае за “лямку беспрасвецця”, якую цягне беларус, гэтак заняпаўшы, што “аж не нашай наша бацькаўшчына стала”; каб яна зрабiлася “нашай”, патрэбны iндывiдуальны, беларусавыяўлены чын, свядома процiпастаўлены “агульнай” чужынскай рэчаiснасцi творчымi нацыяналамi; таму паэт i гаворыць:

I радзiмым словам, рукой мазалiстай
Беларус упiша на старонцы чыстай
Кнiгi ўсiх народаў важна, ў непрымусе
Сумную аповесць роднай Беларусi.

Добрым узорам гэткага ўзаемапрасякнення i ўзаемапроцiпастаўлення ў лiтаратуры тыповага (агульнага) i iндывiдуальнага (асабiстага) можа быць развiццё самой лiтаратуры, iдэi якой, нарадзiўшыся як iндывiдуальная астэтыка, шырацца, робяцца зьяваю масавай. Гэта таксама прыклад сакральнага тварэння рэчаiснасцi, калi сакрал мастацтва пераiсточваецца ў рэчаiснасць, а лiтаратура-дзея, лiтаратура-тварэнне – у лiтаратуру-прадмет, лiтаратуру-кантэкст. Мы бачым, як мастацкая iдэя гiстарызму Максiма Багдановiча, Максiма Гарэцкага, Вацлава Ластоўскага, Антона Навiны, Янкi Купалы, Якуба Коласа i iншых яскравых аўтараў-iндывiдуалiстаў знаходзіць рэчаiснае пацверджанне ў самiм лiтаратурным працэсе – у масавай лiтаратуры пачатку ХХ стагоддзя: iндывiдуальная вобразная астэтыка нашых першых песняроў знаходзiць рэчаiснае пацверджанне ў новых творцах, якiя сабою “напаўняюць” фiзiчна, раальна вобразы сакральныя, мастацкiя.

Мы бачым, як маладыя ўлiвы раальна, гiстарычна напаўняюць сабою сакральныя вобразы першае мастацкае беларушчыны i, напоўнiўшы iх, зьяснiўшы, развiваюць iх у сваёй творчасцi. Такiм чынам, адбываецца далейшая гiстарызацыя свядомасцi, дый самая гiсторыя беларускай лiтаратуры. Напрыклад, творчасць Сяргея Палуяна – гэта ўжо не проста сакральны чын мастака-адраджэнца, а адначасовае пражыванне сабою сакральнае беларушчыны, народжанае мастакамi-папярэднiкамi, i вобразная новасакралiзацыя створаных iмi святынь; нарыс “З нашага жыцця”, артыкулы “Пра нацыянальную школу на Беларусi”, “Беларуская вечарынка” – яскравы ўзор гiстарызацыi свядомасцi, выпрацоўка прынцыпаў сакральнае беларушчыны ва ўлоннi самой сакральнае беларушчыны.

Тое ж, i яшчэ ў большай ступенi, можна сказаць пра творчасць Канстанцыi Буйло i пра яе зборнiк “Курганная кветка”; астатычныя пошукi паэткi падлеткавага ўзросту – гэта рэчаiснае ўвасабленне ў святыя беларускiя мастацкiя вобразы, рэчаiснае жыццё ў тых вобразах i разам з тым новасакральнае гучанне тых вобразаў; гэта ўсё тая ж сакральная дзея “ва ўлоннi”, што i вытварае раальны беларускi гiстарызм. З аднога боку мы змецiм у зборнiку “Курганная кветка”, кажучы словамi Алега Лойкi, “водгукi сумлiвых песень “Жалейкi” Я. Купалы, “Песняў-жальбаў” Я. Коласа, асаблiва коласаўскiх зваротаў да вобразу ветру – “брата па долi”, ды “хапае ў кнiзе i агульных для перадавой будзiцельскай беларускай паэзii заклiкаў-перапеваў”, але “сярод вершаў выразнага грамадзянскага гучання ёсць у зборнiку i цалкам арыгiнальныя па вобразах i тэме”. “Цалкам новыя вобразы i матывы ў беларускую лiтаратуру пачатку ХХ стагоддзя несла К. Буйло сваёй iнтымнай лiрыкай. Ёю менавiта пачата ў роднай лiтаратуры так званая дзявочая паэзiя.” Канстанцыя Буйло, працягваючы традыцыю, засноўвае яе: жанадаргiзм Цёткi скiраваны болей супраць сацыяльнага прыгнёту, царызму – жанадаргiзм Канстанцыi Буйло выразна грунтуецца ўжо на створанай першымi лiтаратарамi нацыянальнай мастацкай астэтыцы, якая мае на ўвазе абавязковую прысутнасць у творчасцi свядомага нацыянальнага беларускага ідаалу. Гэтым ідаалам прасякнутыя ўсе вершы Канстанцыi Буйло, гэты ідаал лiрычна развiты паэткаю, праспяваны ёю хвалёўна, чула, беларусатворна:

Да працы, гэй, браты!
Мы з сiлай маладою,
Мы з сэрцам, поўным мар гарачых i агню,
Павiнны выпаўнiць заданне ўсесвятое,
I подласць чорная пакiне нас, зямлю,
На будзе ўжо нiдзе тых каiнаў на свеце,
Што ў братняе крывi руку маглi мачаць.
Мы – вольныя арлы, Радзiмы нашай дзецi,
Хто мае права нас нявечыць, зневажаць?
Мы – вольныя арлы, з адвагай i надзеяй
Мы волю к барацьбе павiнны прабуджаць
За шчасце, за жыццё!
I хай нiхто не смее
Магутную руку бяссiльна апускаць!
(“Да працы”)

Або:

Гэй, ўсе да работы!
Ты, сэрцам збалелы,
Ты, страцiўшы веру, без моцы i сiл,
З разбiтай надзеяй, з душой абамлелай,
Што ценем стаiш каля родных магiл!
Кранiцеся светлай вялiкай iдэi...
I з намi жывымi, гэй, гэй, працаваць!
I сiла ўваскрэсне, ўваскрэсне надзея –
Век жыць! Крэпка верыць!
Тварыць i кахаць!
(“Тварыць i кахаць”)

Пачатак лiтаратурнага лёсу Канстанцыi Буйло вельмi падобны да лёсу Жаны Дарг: у змрочны, безвыходны для нацыi час свядомы чын дзяўчыны маладога веку бязмежна ўзвысiў гэтую нацыю; праўда, у рознiцу ад Жаны Дарг, якая ўзначалiла паход на абложны Арліян у семнаццаць гадоў, Канстанцыя Буйло свой першы верш надрукавала ў “Нашай Нiве” ў дзесяцігадовым веку, свой праграмны верш “Люблю”, прасякнуты шчырай любоўю да бацькаўшчыны i патрыятызмам, – у дванаццаць гадоў, свой першы зборнiк – у пятнаццаць. Бадай што, з гэтага жыццёвага, рэчаiснага ўвасаблення маленькай дзяўчынкi ў сакральныя вобразы беларускага рэчаiснатворнага мастацтва, з гэтага шчырага новасакральнага тварэння ў тых вобразах развiваецца, сталее традыцыя жанадаргiзму ў роднай лiтаратуры: мужнасць, ахвярнасць, патрыятызм – лепшыя рысы нацыянальнае жаночае паэзii, адметнымi прадстаўнiцамi якой зьяўляюцца Наталля Арсеннева, Ларыса Генiюш, Данута Бiчэль-Загнетава, Вольга Iпатава, Яўгенiя Янiшчыц, дый шмат якiя нашы нацыянальныя паэткi.

Гэткае ж сакральнае вобразаўвасабленне мы ўбачым у М. Арла. Ягоныя артыкулы “З нашага жыцця”, “Што гаворыць п. Мачульская аб беларусах i iх нацыянальным адраджэннi”, “Да беларускай моладзi”, “Аб нашай песнi” сведчаць пра адданае жыццё ў народжаных мастацтвам вобразах. М. Арол прыходзiць у лiтаратуру, як i Канстанцыя Буйло, у 1909 годзе, калi беларуская гiсторыя ўжо даволi акрэслiлася ў святых вобразах мастацтва, i, як кожны неафiт, ён пачынае шчыра, аддана пражываць гэтыя вобразы; адсюль i паэзiя М. Арла – навеяная вобразамi неўтаймоўнае сакральнае творчасцi Якуба Коласа ды Янкi Купалы; уплыў гэтых вобразаў заўважыць не цяжка:

Гэй ты, цёмны люд бяздольны,
Скрыўджаны адвеку,
Прачынайся! будзь ты вольны!
Стань за чалавека!

.......

Заваюем жыцце самi,
Як усе народы!
Скiнем, што ляжаць вякамi,
Нашыя нягоды!
(“Клiч”)

I разам з тым жыццё ў гэтай сакральнай мастацкай рэчаiснасцi нараджае шчымлiвыя, новасакральныя, непаўторныя ў сваёй iндывiдуальнасцi творы; вось паэтавы радкi пра здраду беларуса сваёй бацькаўшчыне, прасякнутыя глыбокаасабiстым болем:

Сэрца ад гневу маё разрываецца,
З вуснаў пракляцце усiм вам зрываецца,
Вам, Беларусi сыны!
Вы адраклiся, забылi, пакiнулi,
Вы, быццам юды, ўрагам яе кiнулi,
Здраднiкi вы, не сыны!
Ўсё, што магла, аддала вам, радзiмая,
Быццам як матка для дзетак любiмая.
Ждала карысцi, уцех!
Доўгу свайго вы прад ёю не споўнiлi,
Грабiць – аграбiлi, а не папоўнiлi,
Чы ж вам не ўстыдна, не грэх?!
(“Сынам Беларусi”)

Урэшце можна прывесцi храстаматыйны прыклад жыццёвага ўвасаблення ў сакральны вобраз – фенамянальны прыход у беларускую лiтаратуру Максiма Багдановiча; рэчаiснае ўцелаiсненне ў святы мастацкi вобраз спараджае новы выбух сакралу – Багдановiчава паатычнае тварэнне нацыянальнага свету. Прыйшоўшы ў беларускi свет, прыняўшы святы мастацкi вобраз, паэт трансцандантальна пашырае гэты вобраз. Максiм Багдановiч яшчэ ў 1911 годзе самаўсвядомлена гаворыць пра гэтае трансцандантальнае святое беларусатварэнне ў лiтаратуры; у сваiм артыкуле “Глыбы i слаi” ён пiша: “Прыглядаючыся да навейшай беларускай пiсьменнасцi, можна лёгка прыкмецiць адно цiкавае i карыснае зьявiшча. Яе аднакалёрны слой, што злiўся з сотняў пiсьменнiкаў – наследнiкаў Багушэвiча, найчасцей знiкаўшых пасля аднаго цi двух твораў, – гэты слой стаў патроху дзе-нiдзе сцясняцца, у iм зьявiлася колькi ядзер, сабраўшых у сябе ўсю яго яркасць, з кожным годам усё болей узрастаючых i ў сваiм развiццi прымаючых больш-менш асабiстыя колеры. Значэнне гэтага руху вельмi важнае, бо толькi пры iм лiтаратура мае змогу не таптацца на адным месцы, а расцi ўшыр i ўглыб. Не трудна зразумець, чаму гэта так. Усякi выяснiўшыйся, абасобнiўшыйся пiсьменнiк хоць бы праз адно гэта стаiць на крок уперадзе пiсьменнiкаў-аднаднёвак, вабiць iх сваёй яркасцю, як аганёк матылькоў, i, прывабiўшы, гуртуе вакол сябе, творыць лiтаратурны кiрунак. Так, у руху развiцця пiсьменнасцi адкладаюцца новыя наслаеннi – пад колер тых глыб, што яркiмi плямамi ўрэзалiся ў iх”.

Такiм чынам, з гаворанага вышэй бачна, што масавы прыход у нацыянальнае мастацтва новых лiтаратурных сiл з аднога боку гiстарычна ўрэчаiснiвае сакральныя выбухi Беларускага Духу, а з iншага ўзмацняе гэтыя выбухi, робiць iх яшчэ больш святымi. Менавiта праз гэтыя працэсы – урэчаiсненне мастацкага вобразу i ягоную новасакралiзацыю – адбываецца гiстарызацыя свядомасцi беларуса.

Нацыянальная мастацкая лiтаратура як аснова нашага гiстарычнага чыну прыводзiць “тутэйшых”, масы да свайго, да iндывiдуальнага – беларускасцi. Мастацтва разняволiла беларуса, дало яму неабмежную творчую свабоду. Дзякуючы гэтай свабодзе беларус можа агораць усё: ён перамагае сваю неiстапраўднасць у раальным свеце, сваю “адсутнасць” у свядомасцi iншых народаў, сваю негiстарычнасць ва ўласным сэрцы, сваё чужэнства ў навакольнай рэчаiснасцi. Менавiта гэтае ўнутранае пярэчанне самому сабе – супярэчлiвасць мiж рэчаiснапрыняволеным сабою-тыпажом i духавызваленым сабою-iндывiдуальнасцю – абумоўлiвае ўсё далейшае вытварэнне мастацтвам нацыянальнае гiсторыi i ўсё далейшае станаўленне нацыянальнае гiстарычнае свядомасцi беларуса. На руiнах тыповага нараджаецца праз маладую лiтаратуру свет беларускiх псіхічных фяноменаў, якiя якасна трансфармуюць гэтае тыповае i сакральна, творча развiваюць яго ў сваё, асабiстае – iншымi словамi, адбываецца лiтаратурна-мастацкае асваенне мёртвай, чужынскай рэчаiснасцi-матарыялу жывой і творчай душою.