Еўрапейскія гісторыі

Апавяданні

Вашко Лявон

---

Кызючка

Рэцыдывіст Арцём Сцяпанавіч Шчукін меў трагічны і недарэчны лёс. Зрэшты, самому на сябе крыўдаваць след: стварыў нейкую таямніцу, схаваўся ў ёй ды існаваў разам з ёю ў думках і пачуццях. Жыццё і смерць гэтага каржакаватага чалавека — то не інакш, як жыццё і смерць закаханай кызючкі.

У гарадку ён з'явіўся ў канцы пяцідзесятых гадоў. Прыехаў з Цюмені пасля заканчэння нейкае тэхнічнае ВНУ і рабіў інжынерам на мясцовым заводзе. Быў спартоўцам і часта абараняў гонар свайго гарадка на розных спаборніцтвах. Дужа ўпадабаў стральбу з дробнакалібернага пісталета. Добра валодаў і баявой зброяю. Яшчэ калі быў студэнтам, дык набыў праз аднаго свайго знаёмага два рэўнаганы і некалькі соцень патронаў. Зрэдку хлопец даставаў са сховы зброю і прамаваў да лесу, хаваўся як далей у гушчары ды цаляў па шышках ці па пнях. Жыццё ў гэткія хвіліны здавалася яму крохкім, бы шкло, і сумным. Галаву поўнілі развагі пра ўласнае існаванне ды існаванне іншых кызючак.

Кызючка. Гэтаму дзіўнаму слову ён надаваў асаблівы сэнс. Гэтак хлопец ахрысціў людзей. Паводле ягоных меркаванняў, назва адпавядала свайму прызначэнню: чалавек — гучыць занадта аптымістычна, кызючка — штосьці хвіліннае, аморфнае, недаразвітае, асабліва ў параўнанні з такой наладжанай на доўгую работу штукай, як рэўнаган. «Сумесь рацыі і глупства — то будзе кызючка, — наведвалі яго такія думкі. — Дакладней, — развіваў ён сваю выснову,— барацьба паміж рацыяю і глупствам. Акурат таму кызючкі робяць тое, супраць чаго яны ў іншых абставінах гатовыя паўстаць. Рэўнаган — вось лагічны доказ, вось трывалы аргумент у спрэчцы, вось дык твор дзейнасці кызючак. Рэўнаган — гэта толькі рацыя, і больш нічога».

3 цягам часу погляды на жыцце не перамяніліся. Наадварот, Шчукін упэўніўся ў тым, што не памыляўся. Ён хадзіў па брудных вулках гарадка і пазіраў на стомленыя і абыякавыя твары кызючак. Дзесьці далёка, у іншым свеце, было, напэўна, утульна і весела, кызючкі там працавалі і радаваліся гэтаму. Там, відаць, кахалі шчыра і назаўсёды, там смерць кызючкі была найвялікшым горам. У гарадку было ўсё інакш. Жыхароў аб'ядноўвала ў адзіны агромністы атрад не радасць у рабоце, а мэта — сёння зрабіць болей, чым учора. І да смерці тут ставіліся даволі памяркоўна: нават галашэнні на хаўтурах гучалі завучана і звыкла. Хлопцу такія справы дужа не падабаліся, ён шукаў сабе каханне да скону. Яму вельмі хацелася пакахаць каго-кольвек так, каб было ўсё шчыра.

Аднойчы ён пазнаёміўся з Зоськаю, светлавалосай палячкаю, якая працавала ў школцы піянерважатаю. Зоська была пекнай дзяўчынаю. Яна завяла раман з маладым, але сямейным матэматыкам. Яна паважала яго за розум, пачуццё гумару і за тое, што ён надта ж любіў пашкеліць з дырэктара школкі. Яна пакахала, а дырэктар, даведаўшыся пра амуры, што дужа далёка зайшлі, правёў сур'ёзную індывідуальную гутарку з матэматыкам. Пасля гэтага матэматык справакаваў сварку з Зоськаю з-за нейкае драбязы, напісаў заяву на звальненне і падаўся сабе ў іншую школку.

Шчукін сёе-тое ведаў з розных плётак пра Зосьчын раман, і яму было шкада дзяўчыну. Колькі месяцаў ён гуляў з ёю па вечарах, распавядаў розныя смешныя гісторыі. Вяртаючыся пасля пагулянак дахаты, хлопец адчуваў на душы радасць і нейкую палёгку, нібыта некалькі гадзін таму назад пазбавіўся невылечнай і нудлівай хваробы. Ногі неслі яго шпарчэй, перад вачыма ўзнікалі абрысы любай. Губы, таўстыя і мяккія, выцягваліся ў трубачку і ціхенька гугнявілі: «Каханая! Незабыўная!» Яму вельмі хацелася зрабіць ёй прапанову, але праз сарамлівасць гэты намер адкладаўся з дня ў дзень. Ён палохаўся, што Зоська адмовіцца ад прапановы, і калі нарэшце рашыўся, дык яго дужа здзівіла, што тая згадзілася адразу, без доўгіх размоваў.

Пабраўшыся, яны пайшлі жыць да старой Люцыны, Зосьчынай маці, якая мела на ўскрайку гарадка палову хаты. Два невялікія пакойчыкі з невысокімі дзвярыма яна пакінула сабе пасля смерці свайго мужыка, які хварэў на сухоты, доўга мучыўся і памёр, калі Зоська была зусім малая. Два пакоі купілі Станішэўскія — маладыя муж і жонка,— якія перагарадзілі жытло тонкай авіяцыйнай фанераю. Удзень яны хадзілі, ледзь чутна размаўлялі. А потым, як надыходзіла ноч, надта ж голасна храплі. Калі Шчукін прыйшоў жыць да цешчы, яму вельмі не спадабалася гэтае храпаценне за перагародкаю. Яшчэ не спадабалася на новым месцы тое, што цешча сачыла за кожным крокам. Заўсёды глядзела спадылба падазронымі вачыма ды маўчала. Уначы яму аніяк не адагнаць было дакучлівую думку: покі яны з Зоськаю абдымаюцца, старая вылупіць віжастае вока і пазірае на іх паўз замковую шчыліну. Хацелася схаваць уласнае цела і цела сужэнкі пад коўдраю і сцішана ляжаць да раніцы.

Па вечарах ён любіў выходзіць на падворак, дзе было ціха і ніхто не замінаў разважаць пра кызючак і каханне. Кызючка шчаслівая ў тым разе, калі верыць іншай кызючцы. Каханне нараджае гэтую веру. А мо наадварот, вера нараджае каханне? Ён нашэптваў словы: «Каханне, кызючка, незабыўная...» Шчасце агортвала ягоную душу: калісьці ён марыў пра жанчыну, якую можна пакахаць і якой можна верыць, а цяпер гэтая мара спраўдзілася.

Аднаго вечара, пасля чарговага шпацыру па падворку, Шчукін з'явіўся ў хаце з меланхалічным тварам. Зоська дзесьці затрымлівалася, і Люцына пачала ўшчуваць яго. Яна ўтаропілася сваімі цяжкімі вачыма ў зяця і мовіла:

— Алі ж ты ануча. Няўжо ты нічога не бачыш? У цябе пад носам жонка ў гулі ходзіць, а ты, бы шчанюк невідушчы: покі пысай не тыцнеш — не разгледзіш.

Шчукін увесь збялеў:

–– 3 кім яна цягаецца? — ціха запытаўся ён.

Але старая маўчала. Яна болей не хацела гаварыць пра гэта. Шчукін зазлаваў. Ён узяў Люцыну за каўнер, трасянуў некалькі разоў і зноў напаўголаса прамовіў:

— Адказвай, курва старая, з кім яна цягаецца?

–– Запытайся ў сваёй жонкі. Яна лепей ведае.

Шчукін плюнуў на падлогу і адпіхнуў ад сябе Люцыну. «Выгадавала курву,— падумаў ён,— а мяне чамусьці ганіць». У грудзях зрабілася цяжка, і ён выйшаў на двор. Восеньскае паветра павеяла на твар мокрым знобкім ветрыкам. У прыцемках чуўся брэх сабак і шоргат дажджу аб пажоўклую лістоту. Шчукін пакінуў падворак і спакваля пакрочыў па вулцы ўздоўж невысокіх платоў і маленькіх драўляных хацін. На душы было няўтульна і бязрадасна. Гэтаксама няўтульна і бязрадасна зрабілася птушкам, дрэвам і бяздомным сабакам з надыходам студзёнага сутоння. Мінаючы лужыны, ён ішоў абы куды ісці. То было шэсце кызючкі, якая раптам спасцігла нечаканую ісціну: прыгожая жанчына, што створана для аднаго,— не створана для кахання. Магчыма, зрабіўшы такую выснову, Шчукін узняўся на больш вышэйшую прыступку свайго духовага развіцця, але ў свеце нічога не змянілася ад гэткіх думак: па-ранейшаму падала з неба драбніца і паўгалодныя навязаныя сабакі заходзіліся на кызючак ад злосці.

Далёка наперадзе, у святле ліхтара, з’явіліся дзве постаці, якія рухаліся насустрач. Шчукін крыху счакаў. Калі яны наблізіліся, дык пазнаў Зоську і матэматыка. Матэматык распавядаў нейкую гісторыю, паклаўшы левую руку на ейны тылочак, а правай у захапленні ад уласных слоў махаў з боку ў бок. Яны ішлі і нікога не заўважалі навокал. Шчукін крыкнуў:

–– Гэй, ты, іграк хрэнаў, пачакай-тка ж хвіліну!

Матэматык павярнуўся, бачна было, што ён спалохаўся.

— 3 кім маю гонар?

— Зараз я табе пакажу гонар, шкет ты марнованы! — сказаў Шчукін, узяў матэматыка загрудкі, прыткнуў яго да плота, і наваколле слоўнілася адчайным енкам:

— Па якому праву?!

Гукі атрымліваліся дрыготкія і ненатуральныя. Гэткімі гукамі крычаць не «Па якому праву?!», а «Ратуйце, людцы! Забіваюць!». Але хутка на вуліцы сцішэла: Шчукін надаваў матэматыку пад дых, і той, крэкнуўшы колькі разоў, сеў на кукішкі ды пачаў глыбока дыхаць.

Увечары, пасля доўгіх ваганняў, Шчукін прыняў адное рашэнне. Ягоную душу агарнуў спакой. Нават жончыны словы не ўсхвалявалі, калі тая адарвала ад падушкі заплаканы твар і прамовіла:

— Ён збіраецца кінуць сваю жонку, і мы хочам пабрацца.

Шчукін прамармытаў нешта сабе пад нос. Яго болей не краналі жончыны словы, ейныя слёзы, не хвалявала назаўжды страчанае каханне — а можа, не каханне, а толькі давер да каханай,— ён быў абыякавы да самога сябе. У душы аніякіх згрызотаў, аніякіх самакапанняў і самазаспакаенняў. Пустка. Над ёю чорнае бяздонне. То прыспеў час нуды; ён не шукаў з яе выйсця, а проста лёг сабе ціхенька ля Зоські і ўпершыню ні пра што не думаў.

–– Ты дарэмна так зрабіла. Трэба было прызнацца раней, — ціха прагучалі сярод начы ягоныя словы. — Гэта горш за ўсё, калі цябе падманваюць. Лепей усё адразу ведаць. Тады справы ўладкаваць лягчэй. Ведаеш што? Запрасі гэтага матэматыка да нас. Разам пасядзім. Усё абмяркуем. Запросіш?

Зоська, плачучы, мовіла:

–– Добра, калі ты хочаш, я скажу, і ён прыйдзе.

Наступнага дня пасля работы Шчукін скіраваў да сховы з рэўнаганамі, дастаў аднаго прыгажуна і пайшоў дахаты. Ён дужа хваляваўся, ажно рукі трэсліся. «Усё праз маю нерашучасць,— думалася па дарозе. — Усё праз тое, што я слабая і нерашучая кызючка. У такія адказныя моманты нельга хвалявацца. Я ж не хваляваўся, калі прымаў рашэнне. Значыць, нельга і зараз». У галаве ўзнікалі розныя высновы, якія нарадзіліся яшчэ ў студэнцкія гады, потым неяк забыліся і вось зноў вярэдзяць душу: кызючка, якая бянтэжыцца праз усялякія дробязі, няшмат чаго дасягне ў жыцці; супярэчнасць кызючак у тым, што яны з'яўляюцца супрацьлегласцю сутнасці рэўнагана і адначасна імкнуцца да падабенства з гэтай даведзенай да ладу рэччу; рэўнаган — творышча кызючкі, і для клапатлівых бацькоў існаванне гэткага маленькага чорнага сыночка не толькі працяг уласных ідэяў і памкненняў, паўтарэнне сябе, але і надзея, што дзіце пераўзыдзе некаторыя татавы здольнасці... 3 такімі думкамі Шчукін увайшоў у хату і ўбачыў матэматыка, які ў касцюме пры гальштуку сядзеў каля кухоннага стала і сарамліва пазіраў з-пад брыва. Шчукін стрэліў трапна, і матэматык пахіліўся на бок ды паваліўся ніцма. Зоська збялела, схапілася рукамі за галаву. Ёй чамусьці падумалася, што наступны стрэл будзе па ёй. Аднак рэўнаган бразнуўся аб падлогу. Яна ўбачыла, як муж выйшаў з хаты на двор. Яна падбегла да дзвярэй і зірнула на Шчукінаву спіну, якая паволі кудысьці сыходзіла. Ён сам не ведаў, куды імкнецца, ішоў, пакуль не напаткаў участковага Байду. Вось тады і звярнуўся да яго са словамі:

— Таварыш Байда, я забіў кызючку. Арыштуйце мяне.

Прамовіўшы гэта, ён адчуў, як на душы зрабілася адзінока. Але Байда не адразу зразумеў, пра што гаворка.

— Ты што, напіўся? Якую яшчэ кызючку? — запытаўся ўчастковы.

Толькі ў Шчукіна твар не быў п'яны. Твар быў шэры, з растуленым ротам, з вачыма баязліўца, якога толькі што моцна напалохалі, з хлюпаценнем у носе, з цяжкім подыхам, з кропелькамі поту на лбе.

— Матэматыка. Я забіў матэматыка. Арыштуйце мяне хутчэй.

— Толькі не трэба хвалявацца,— сказаў Байда. — Хадзем разам са мною. Там разбярэмся.

«Чаму кызючкі не могуць зразумець адно аднаго? — задаваў сабе пытанне Шчукін, седзячы ў камеры папярэдняга зняволення. — Магчыма, праз тое, шго мы баязліва азіраемся па баках, калі трэба павесці шчырую размову з кім-небудзь. У кожнага з нас свае сакрэты. Кожны раіцца сам з сабою. Але самае страшнае, што людзі забыліся на тое, каб давяраць свайму сумоўніку, гаварыць пра тое, што думаеш. Раптам штосьці не тое скажаш? Штосьці нарабілася ў кызючак, яны страцілі давер адно да аднаго».

Пра гэта ён часта думаў у астрозе. Зоська не наведвала яго і не пісала лістоў. 3 гадамі жончын твар пачаў забывацца, адно засталіся ў памяці тыя пачуцці, якія хвалявалі душу, ды тыя думкі, што надыходзілі ў былыя часы. «Кызючка. якая не забылася на сваё каханне, якая памятае, пра што думала і марыла ў маладосці,— не апошняя істота». Так ён разважаў. Але часта акурат з гэтае прычыны яму рабілася балюча: ніхто не даведаецца пра ягонае нешчаслівае каханне, пра сутнасць кызючкі і рэўнагана, сутнасць, якую даводзілася так цяжка спасцігаць,— вось у чым трагедыя і недарэчнасць пражытасці.

Аднога разу, пасля астрога, Шчукін завітаў да Зоські.

Ён адчыніў дзверы з вуліцы ў невялікі калідор. Зоська сустрэла былога мужа пустым, бляклым ад часу позіркам вачэй. Яны выпраменьвалі вакуум. Кожнае вока, здавалася, глядзела само па сабе, асобна. Рукі ў яе былі закаралыя ад бруду і пасечаныя глыбокімі разорамі. Старая сукенка даўно не мылася і сям-там упэцкалася ў штосьці тлустае. «Няўжо гэтую старую кызючку я некалі хахаў за пякноту?» — падумалася яму. Калі адбываў пакаранне, дык ні разу не наведала здагадка, што час мяняе не толькі яго.

— Я заўсёды памятаў пра цябе,— нягучна сказаў ён. — Я думаў пра тое, што дужа шмат нядобрага нарабіў табе, і тады здавалася: вось атрымаю волю, прыйду да цябе і на каленях буду каяцца, а зараз я не пачуваюся за вінаватага. Па-мойму, я ўсё слушна рабіў і, значыць, слушна жыў.

Ён прайшоўся па хаце. У ёй мала што змянілася ад мінулага. Старая мэбля, пах нафталіну каля шафы, падраныя ходнікі — усе было з таго іншага, незабыўнага часу маладосці.

— Заставайся з намі. Куды табе ісці? — сказала Зоська. Старая Люцына, якая сядзела на канапе каля шафы, захітала галавою, пазіраючы на Шчукіна няўцямнымі вачыма. Яна даўно ўжо страціла розум ад старасці і глядзела наўкола па-свойму, на свой капыл тлумачыла жыццё, што прайшло без сэнсу, а значыць, без радасці, яна перайначвала паняцці, якія спакон вякоў лічыліся непахіснымі, перайначвала нават словы. Яна то задзірала спадніцу, агаляючы свае сінія крывыя ногі, то пачынала вярзці брыдоту, то рабіла кучку на падлозе, а не ў гаршчок, а было, проста сядзела гадзінамі і гучна гаварыла на дзіўнай мове, якую, акрамя самой старой, ніхто і не ведаў.

Спачатку Шчукіну было брыдка глядзець на Люцыну, але потым ён прызвычаіўся і ахвоча забаўляў старую рознымі аповедамі ды ўспамінамі пра жыццё ў няволі. Люцына ўпадабала нечаканага госця адразу. Магчыма, за тое, што ён парушыў адзіноту, у якой жылі яна ды дачка. Старая прыходзіла да ягонага ложка кожнай раніцы, сядала побач і маўчала.

Шчукін прачынаўся позна. Убачыўшы ля сябе Люцыну, усміхаўся ды распавядаў што-небудзь. Яна слухала ўважліва, і яму колькі разоў карцела загаварыць пра сутнасць кызючак і пра каханне. Толькі ён разумеў: пранікнёны позірк старой, ейная маўклівая згода з кожным словам — гэта не жаданне спасцігнуць чужыя пачуцці і высновы, а проста праява хваробы.

Па начах яму часта не спалася ад прыступаў болю ў левай руцэ. Прыступы пачаліся яшчэ ў астрозе. Тады вылез са скуры каля локця невялікі гуз. Цяпер гэты гуз разрастаўся хутка і балюча. Медыкі зрабіць нічога не здолелі: палячылі тыдні тры ды выпісалі са сшпіталю. Рука зусім спухла і не гнулася. Калі было не стрываць ад болю — здаралася гэта звычайна ўначы –– ён пачынаў стагнаць. Да яго прыходзіла Зоська. Яна абдымала ягоную шыю і асцярожна клалася побач.

–– Пастарайся заснуць,— казала яна. — Калі спіш, дык не так балюча.

Зоська чамусьці не выйшла замуж пасля таго, як суд пакараў Шчукіна. 3 цягам часу, калі пастарэла ўжо, яна кінула думаць пра матэматыка і былога мужа, яе менш за ўсё хваляваў заўтрашні дзень, бо вырашыла для сябе пэўна: ужо нічога ў жыцці не зменіцца. Толькі злавала зрэдку невядома на каго за тое, што засталася на старасць адна, без дзяцей. Думкі пра адзіноту палохалі. І таму, што аніякія спадзяванкі на будучыню не наведвалі, ёй рабілася шкада сябе.

Зоська і Шчукін мала размаўлялі пра былое сямейнае жыццё. Яму хацелася распавесці пра сваё каханне, пра думкі наконт кызючак і рэўнагана. «Тады яна зразумее мяне,— думаў ён. — Зразумее, што я лепшы, не такі, як думаюць людзі. Зразумее галоўнае: у мяне ёсць свая ідэя, свая мадэль існавання. Я ніколі не навязваў гэтае мадэлі іншым, а, наадварот, трымаў думкі пры сабе. Няхай так сталася, што са сваіх высноваў і пачуццяў я зрабіў таямніцу. Але ж гэта праз недавер кызючак, праз тое, што нават ад самых родных, самых дарагіх кызючак мы хаця што-небудзь ды стараемся схаваць». Ён падумаў, што трэба абавязкова распавесці пра сябе Зосьцы. Яна павінна зразумець яго, а значыць, прабачыць за забойства. Калі хаця адна кызючка на гэтым свеце зразумела і прабачыла цябе — гэта ўжо шмат.

Толькі Зоська, неяк аглядаючы ягоную руку, уздыхнула і мовіла:

— Расперла табе руку. Бы ў слана зрабілася,— яна крыху памаўчала, а потым дадала: — Гэта, напэўна, за тое, што ты замардаваў матэматыка.

Яна нічога не забылася і не хацела прабачыць. «Яна ніколі не зразумее мяне,— падумаў ён. — Гэта, відаць, такая ў яе помста». Ён пайшоў у бар і прасядзеў там да вечара, п'ючы гарэлку і піва, думаючы пра кызючак, рэўнаган... Калі звечарэла, ён пайшоў да сховы і дастаў апошнюю сваю зброю. Ужо позна было, як завітаўся дахаты і, не скідаючы пантофляў, паваліўся на канапу. Трымаючы ў здаровай руцэ рэўнаган, пачаў цікаваць за мухамі, што сядалі на фанерную перагародку, за якой жылі Станішэўскія. Кулі, было, клаліся трапна, і некалькі жамярынаў загінула. Аднак большасць стрэлаў гучала без сэнсу, бо рука ў Шчукіна дрыжэла, а вока было п’янае, і кулі дзіравілі тонкую фанеру і не забівалі мух, а проста ляцелі ў бок Станішэўскіх. Тыя не адразу скемілі, што прычынілася, а пасля здагадаліся. Станішэўчыха схавалася за канапаю, а Станішэўскі за мяккім крэслам. Потым Станішэўскі дапетрыў, што трэба выклікаць міліцыю, і папоўз праз пакой да тэлефона. Але лепш бы ён ляжаў. Яго параніла ў калена. Станішэўскі завойкаў, закруціўся, ды да тэлефона ўсё-ткі дапоўз.

Міліцыянты прыехалі хутка. Яна абкружылі хату, і ўчастковы Байда, узняўшы руку з пісталетам Макарава, памалу наблізіўся да акна.

— Гэй, Шчукін! — крыкнуў ён. — То міліцыя. Выкідай сваю зброю ды здавайся! Мы цябе абкружылі!

Надвор'е было ціхае, восеньскае, і словы ўчастковага далёка разнесліся. А потым пачуўся яшчэ адзін гук, металёвы: у адчыненую фортку вылецеў рэўнаган і ўпаў на цамянкаваную дарожку. Адразу пасля гэтага ў хату ўскочылі два сяржанты: адзін з іх даў Шчукіну пад дых, а другі надзеў бранзалеты. Зашпільваючы на хаду кабуру, увайшоў Байда. Ён пільна паўзіраўся на папрабіваную перагародку, потым павярнуўся да Шчукіна:

— Алі ж ты! Дурань! Ну няхай першы раз праз бабу. А зараз чаго?

— Не ведаю, таварыш Байда,— адказаў Шчукін. — Не ведаю. Вінаваты я чамусьці.

Яго павялі. Калі выходзілі з хаты, дык ён убачыў Зоську, якая стаяла ў калідоры і глядзела на канвой і арыштанта.

Праз тыдзень Шчукіна не стала. Пухліна на руцэ разраслася так, што скура пачала лопаць і з раны шкамутамі павылазіла мяса. Два разы клікалі лекара Юркевіча, які рабіў наркатычныя ўколы, а за некалькі хвілінаў да смерці прыступы скончыліся.

Шчукін згадаў Зосьчыны вочы, калі тая пазірала, як сяржанты выводзілі яго з хаты. То быў позірк кызючкі, якая зразумела, што асуджаная на адзіноту да канца сваіх дзён. Асуджаная на пустое, патрэбнае толькі ёй — а мо й непатрэбнае — жыццё.