Паэты-цары: Трыццаць пяць беларускіх малюнкаў
Апавяданні
Вашко Лявон
Простая паэма
Саракасямігадоваму Мікіту Удавёнку запаэцілася ў душы якраз пасля таго, як ён праляцеў па-над гарадкоўскімі комінамі, якія, што рыбы на пяску, каўталі прагна неба, па-над мітуслівым гарадкоўскім жыццём-мурашкаю, якое марыла пра сваю сусветную вартасць, седзячы вялізазным, чыста зорка Венера, хрушчом на бясконцым касмічным прасцірадле; па-над друзам цагляным і распэцканымі шэра-белымі плямамі праляцеў ён, асеў на зямлю і знік сам для сябе. Аднак ён не загінуў; нехта падлавіў лекара Юркевіча, які ехаў на доктарскай машыне непадалёк тае будоўлі, дзе саступіўся з рыштаванняў і, пырхаючы крыллем, паляцеў долу Мікіта Удавёнка. Лекары зрабілі мужыка нанова, і ён пачаў паціху павяртацца позіркам ад магілы да неба; мужык пайшоў на попраўку, і вось тады нешта запаэцілася яму, загарэлася ў душы агнём, а ў горле ад будзённых словаў зрабілася даўка, як ад нясмачнае, апрыкрае ежы; збуцвела, як непатрэбшчына, пасушэла абыклая чалавечая гамана ў ягоным голасе.
Як выйшаў са шпіталя, дык горла ўкамянела. “Няма мне аніякае ахвоты гаварыці жвіром рыпушчым, – думаў Мікіта Удавёнка, – а хочацца мне казаці кашаю з маслам”. Душа ягоная хвалявалася, як у маленькай бочцы цэлае мора думак, і яму манілася і манілася гаварыць іначай, не гэтак, як усе гарадкоўцы, а каб язык танцам хадзіў. Аднойчы на працы, цягнучы жвіровую песню пра рошчыну-цаменку, мужык пачуў раптам, як ягоны язык пайшоў у танцы, а ў душы зайгралі вясёлай трывогаю гармонік з цымбаламі.
– Каб наш дом стаяў гады, падлі ў цэмент яшчэ вады, – прамовіў ён да Грышкі Петуха, свайго напасніка, з якім баўтаў раствор для муляроў; гэты паэтычны воплеск падзівіў Грышку Петуха, і ён, захоплена зірнуўшы на Мікіту Удавёнку, лінуў з паўвядра вады ў раствор; а Мікіта Удавёнка яшчэ большы смак у словах пачуў, таму і дадаў ціха: “А каб наш дом не спрах са свету, ізноў насып у ваду цэменту”.
І свет расквеціўся, як луг увесну, маленькімі рознакаляровымі сонцамі; Мікіту Удавёнку так добра задыхалася гэтай квеценню і сваімі словамі, што ён здагадаўся: "Вось чаго мне не ставала праз усё жыццё – песні-ракі”; і мужык пачаў выплёўваць з рота жвір і гаманіць памалу ручаямі і рэкамі.
Усе наўкола здзіўляліся з ягонае дзіўнае гаворкі, але гэты здзіў адно натхняў яго на тое, каб сказаць пра ўсё на свеце складна, а не абы-як, і ён кружляўся-танчыў разам са сваімі словамі-ракою і ператвараўся сам у раку. ІІраз колькі месяцаў Мікіта Удавёнка гэтак навуміўся ў складанні словаў, што пялёхаўся хвалямі аб берагі вольна, не рвучы сваю душу; усе патрохі прызвычайваліся да таго, што ён гаворыць адно вершамі, і жонка больш не лаяла яго і не крыўдавала, калі мужаў язык ласкава і ўлюбёна сыпаў:
–– Каб я цябе кахаў, Марыся, ты гнуцца ў працы не ляніся. І каб цябе я не забыўся, ты без лявоты ў працы гніся...
Яго гэтак павяло паэтнае нёмнішча ў свае віры, што ён нават мыслярыць пачаў усклад; “...вершыкі складаю, песенькі пяю, жоначку кахаю, Родзіну люблю...”; дзядзьку падалося, што ягонае рэчышча, якое адрознае ад жвіровага руху гарадкоўцаў, надае яму асаблівае становішча ў гэтым сусвеце, і Мікіта Удавёнка падумаў пра сябе высака, як думаюць пра далёкіх птахаў. Мужык стаўся самака для сябе паэтам і ўсіх, нават сваіх дзяцей і жонку, хіліў да таго, каб яго клікалі дзядзькам.
– Не разяўляй сваю каліту, а заві мяне: дзядзька Мікіта! – кідаўся ён гэткімі словамі ў гарадкоўскія спахаблевыя драпежным недаверам і жвіровай прыдуркаватасцю вочы.
Праз сваё паэтнае рэчышча Мікіта Удавёнка нават кінуў піць гарэлку, а калі і піў, дык хаваўся ад вачэй – баяўся, каб яго, крый божа, людзі не запасочылі ў п'яной морачы; ён пачуў сябе прарокам, а прарок мусіць быць вышэйшым ад агула – таму Мікіта Удавёнка піў зрэдку і ўпотайкі. Ягоныя прароцтвы былі страшныя; ён убачыў, як усё ў грамадзе гіне і гніе, а каб падняцца на паратунак, дык сама ж грамада і не хоча. “Ужо і дзеўкі без дзявоцтва, – думаў пра гарадкоўскае заняпалае быццё Мікіта Удавёнка, – ідзе ад іх адно выродства. А хлопцы нашы – будзь здароў: панарабілі байструкоў. Ва ўсіх людзей сабачы вочы – цікуюць, каб што скрасці ўночы, глядзяць, каго каб укусіці, а не, дык проста падаіці. Ідзе па горадзе кароста, і недалёка ўжо да пранцаў, а далей будзе так няпроста, як у апошвіх галгаянцаў. Павырастаюць байстручке, куды ім дзець свае стручке? Ісці да гэтых сучак-дзевак, ад іх набрацца неспадзевак? Ад іх набрацца ўсякіх вошак ды пааблезці ля тых кошак? Ды колькі ж працы ні рабіці, хоць ты шкрабіся аж да поту, дзіця ім болей не радзіці, дык і канец жывому роду. То як жа тады далей жыць, скажы нам, божачка, скажы?”
Пакрысе дзядзькавыя прароцтвы спраўджваліся; гніццё ўсё далей з'ядала людскія сэрцы, і гарадкоўцы, пазычыўшы ў Шарыка вочы, сытавата поўзалі па гарадку, як мухі па-за пуняю; на гэтае Мікіту Удавёнку глядзець было зусім нялюба; усё горш і горш думалася пра няшчасце і пра тое, што ніхто не хоча ратаваць будучыню. Ён горш і горш гараваў: “Узяў нас чорт у абцуге і гне на гбале з нас круге. І заварочвае нам пяты, той чорт смярдзюшчы і рагаты. А мы ж маўчым, не енчым енкам, бо шчэ не біў пад пах каленкам. Яшчэ наш рот не дужа смягне, бо чорцік жылы з нас не цягне. Яшчэ і грудзі не таптаў, і сэрца з іх не вырываў. Ды прычакаеш ты, народ, што стрыбушыць насмерць той чорт”.
Мікіту Удавёнку зусім не хацелася памерці гэтак, як ён прарочыў; ён думаў пра паратунак, самотна гледзячы ўдалячынь, глыбока дыхаючы праз пакрыўджаны, самотна прачынены рот. Ён ішоў да грамады і гаварыў зацята і без супынку, усё хутчэй і хутчэй, нібы камбайнам малаціў; з рознакаляровых, рагаватых слоўцаў ён хоцькі-няхоцькі, гэтак самавольна, як усё роўна што і не ён, складаў страшную гарушчую паэму; ягоны язык танчыў без супынку смерць-польку, і разам з языком, пад паэтнае прароцтва смерці, скакала-разварочвалася гнілымі падзеямі гарадкоўская гісторыя. Але ягоная паэма мала каго змушала да паратунку; збольшага людзі адказвалі жвіровымі ўсмехамі – урэшце таму і чынілася гнілая гарадкоўская гісторыя, што ніхто не даваў веры дзядзькавае паэзіі.
У тым часе кароста пайшла па гарадку, як дождж па рэчцы – не схаваешся анідзе; усё ўсюды чухалася аж да раздзёру, усё ўсюды свярбела. Знайшліся і пранцы; іх прывёз з-за блізкага свету марак Сяргей Гак, і з імі ён дапусціўся да тутэйшых дзявок, а тыя ганцоў пагналі далей; на разбор бяды аж прыехала камісія з вобласці.
“Прыйшло ўжо гора і да нас, перахадзіў у бочцы квас”, – маркоціўся Мікіта Удавёнка. Яму зрабілася цяжка і балюча з таго, што ён паэт і прарок; лепей бы ўжо быць гэткім, як усе, ці зусім не быць, – разважалася яму стогнамі. Ён вырашыў, што ўжо ўсамчас пайсці да начальства са сваімі паэмамі; няхай пачуюць-паслухаюць. І нейкага дня Мікіта Удавёнка скіраваўся да тутэйшых стольнікаў. Ён трапіў да Веранікі Аркадзеўны Базар; ягоная душа гула ў Нёмнавым каламуце, яе гэтак круціла, што яна забылася, дзе ў яе рукі, а дзе ногі; найвялікшае спеўнае натхненне агарнула Мікіту Удавёнку, і ягоны язык заскакаў лёгка няўрымсліва, без ніякае падказкі з галавы, а толькі рачной душою.
–– Мая паэма будзе проста, – не павітаўшыся прамовіў Мікіта Удавёнка да Веранікі Аркадзеўны Базар, калі ўвайшоў ейны кабінет. – Ідзе па горадзе кароста! Мая паэма будзе груба: прыйшла да нас пранцузска згуба! А далей прыйдзе ой-аёй, хоць у палонку галавой!
Вераніка Аркадзеўна Базар вачмі залыпала; яна разгубілася, і яе падкінула дзядзькава плынь аж да столі, ды гэтак, што жанчына ад нечаканасці па-курынаму разявіла дзюбку. Мікіта Удавёнка ліў на яе свае вочы і словы; твар ягоны быў злы і бязлітасны; душа рушыла напорна, у поўныя берагі; ад натхнення мужык яшчэ больш абязлітасціўся, ён замахаў гарачымі рукамі, чыста ўсепаэт крыллем перад безданню. Ён чамусьці пераблытаў імя па бацьку Веранікі Аркадзеўны Базар, і гэта німала пакрыўдзіла разгубленую жанчыну; ён спяваў:
–– А вы, Андрэйна, тут без гуку сядзіці тоўстаю рапухай! А трэба ж наўспалох званіць ды нашых людцаў бараніць! Няма ж у людцаў інтарэсу, каб ў пекле іх зварылі бесы!
Вераніка Аркадзеўна Базар разявілася на дваццаць чатыры барады адразу; ніколі яна не слухала гэткіх дзіўных вершаў. Мікітавы ногі захадзілі следам за языком; мужык раз-пораз падскокваў:
– Дык хутка ляжам усе без духу, а вы ўсё чух ды чух за вухам! Як тая тоўстая рапуха! Каросту трэба запыніць і пранцы ўсе начыста звесці, хваробу трэба абдурыць і венікам засраным змесці!..
Хаця мужыкова паэзія па-ранейшаму разяўляла і разяўляла рот Веранікі Аркадзеўны Базар, жанчына на хвілінку пачула пад нагамі бераг; ёй падалося, што вершы Удавёнкавы трохі абразлівыя.
– Ну, вы, не выражайцеся! А то я міліцыю мігам вызаву! – абурылася яна.
Мікіта Удавёнка скакаў, аж шыбы тупацелі ў рамах. Аж дым закурэў адусюль праз ягонае пяснярства.
– Вы нас не ўтопіце ў гразь, не вы вялікшы ў свеце князь! Й на вашы плечы знойдуць пугу, Андрэйна, тоўстая рапуха! Сядзіць без спраў, ганяе муху ды, бач, усё чух ды чух за вухам... А каб ды вам раз засвярбела, як ў нашага народу цела! А каб жа вам ды той паморак, што наш Сяргей прывёз з-за мора! От дык паплакалі б вы нема! –– во гэткая ў мяне паэма.
Мікіта Удавёнка, запалены знішчальным агнём, крутануўся і пабег у дзверы. А Вераніка Аркадзеўна, выплыўшы з дзядзькавага вершаванага мора, люта закрыўдавала. Яна патэлефанавала ўчастковаму Байду і загадала арыштаваць Мікіту Удавёнку ды правесці супраць яго следства.
Байда ўзяў мужыка на беразе Нёмна; дзядзька адхалоджваўся там пасля сваго пажару. Міліцыянт доўга пісаў пратакол, бо Мікіта Удавёнка тлумачыў усё вершамі, і ўчастковы не ведаў, як дзядзькавы спевы ператварыць у нармальную мову міліцыянтаў.
Хоць Мікіта Удавёнка спяваў пра тое, што ён не крыўдзіў Вераніку Аркадзеўну Базар, а ратаваў яе, яго пасадзілі ў КПЗ на пятнаццаць сутак. Седзячы за кратамі, ён складаў сумныя паэмы пра гарадкоўскае занядбанне. А калі выйшаў, дык пачаў шчыраваць яшчэ болей; яму спадабалася пільнаваць Вераніку Аркадзеўну Базар, калі яна вярталася з працы дахаты; ён любіў выскачыць перад ёю і загрымець паэмаю. Жанчына спехам сыходзіла прэч, куды-небудзь, не азіраючыся, слухаючы спінаю Мікітавы злавесныя выштуканкі пра сённяшні дзень у гарадку і пра заўтра. Яна болей не загадвала арыштоўваць мужыка, бо, лічыла кабета, двойчы за адзін грэх саджаць у астрог няможна; “ай, недабітак ты, – думала пакрыўджаная Вераніка Аркадзеўна Базар, – і чаму ты тады не забіўся на будоўлі сваёй? І чаму ты цяпер жывы і здаровы – ніякія пранцы ды кароста цябе і не возьмуць!”
Але было, што і яна смяялася з мужычка замест таго, каб злаваць; гэта здаралася, калі яна распавядала камусь пра ягоную запаэчаную ўсялякім смеццем дурнаватую галаву. Шмат хто ў гарадку быў вясёлы праз гэтую галаву; ніхто, нават дзядзькавы жонка ды дзеці, сур'ёзам не верыў, што сусветны друз, ламаццё ўсялякае, няроўныя пашчарбаныя словы можна скласці ў велічны прыгожы хорам. А дзядзька верыў насуперак гарадкоўскае гісторыі і розным багам; вось каб усёй грамадою дацца ў вершаванне, дык жа ладны быў бы свет, без пранцаў, – разважаў паэзію Мікіта Удавёнка, і бедаваў, і бедаваў.
Калі яму рабілася грувастка на душы ад навакольнага жвіру і ён мытарыўся, не знаходзячы патрэбныя словы, рыфмы і пачуцці, дзядзька спяваў сваю заўсёдную песню адзінца. Ён яе аніколі не забываў: то была песня адзінокага паэта, кінутага багамі ў агідныя руіны некалі велічнага ладу; колькі ні пяўся мужык, аніяк ён не мог падняць наноў тыя руіны. Тады ён з цяжэзным сэрцам выходзіў на галоўную гарадкоўскую вуліцу, маркотна шалаўся па ёй з канца ў канец, і звесіўшы знясіленыя крылы, паўтараў мільёны разоў сваю адвечную песню бедака:
–– Няроўна бог між намі дзеле:Я худы, а Андрэйна ў целе,
Хтось святы, а нехта кляты,
Адзін сівы, а другі канапаты,
Адзін робіць ад ночы да ночы
І мае адно горкі хлеб сірочы,
А другі ляжыць, як тая завала,
І бог яму дае ўсяго нямала,
Камусь вочы слепнуць ды чахнуць грудзі,
А нехта здаравейшы, чым усе разам людзі,
І куды ні зойдзеш, у якую хатку,
Ніколі не знойдзеш аднолькавага парадку.
'І'о чаму ж усім нам гэтак не жыці.
Каб супольна, усім светам паэму рабіці.
Каб жа гэта падхопам песню заспяваці
І ўсім-усенькім тою песняю стаці.
Каб кажнюткі ж – і святы, і кляты –
Нароўне ў тых спеўках цягнуў кантаты.
Каб жылі і кароткі, і даўгі ў ладзе
І вялі свае галасы ў складзе.
Каб усе на свеце ў тахту надзімалі губы,
Каб з друзу складалі хорам, а не рабілі загубы.
Дык чаму ж мы не спяваем, а толькі енчым?
Адкажы нам, божа, трасцу табе ў плечы.