Паэты-цары: Трыццаць пяць беларускіх малюнкаў
Апавяданні
Вашко Лявон
Шчырая праўда
Два смакі пачуў у сваёй любові да сына Гаўрыла Воўк; “...горкага ж не трэба мне, я салодкага хачу...”
Салодкі смак глытаўся поўна і сам па сабе, гэтак, як дыхаецца жыццём і часам; Гаўрыла Воўк адчуваў яго пяшчотнымі губамі і няспешным сэрцам; усё набягала таму, што набягала, і Гаўрылу глыбока, як у стогадовы сон, зацягвала ваблівая тонь; і на бераг не выплысці ад шчасця, асалоды, захаплення – нясе гэтак вірліва, што і праз боль, і праз пачуцці-пакуту, і праз слязіну-парушынніцу соладка ды шчасна.
Ён моцна палюбіў свайго сына – у гарадку гэтак моцна яшчэ ніхто не любіў сваіх дзяцей. Ён падумаў: “Вось дык гарадкоўцы! Няўмейкі, каб іх халера! Вароны варонскія яны і лётаюць, як дурні, – не крыллем лапочуць, а хвастом. Дык няхай павучацца ў мяне любові”. Гаўрыла Воўк падхопіць сваё немаўля, падкіне яго ў неба і хвалюецца праз сынаў лёт, і Юрка хвалюецца, і неба...; сама слодыч для Гаўрылы Ваўка ў гэтым хваляванні – калі сын ляціць па небе і вырастае.
Юркавы дні таксама, як навакольныя час і жыццё, бурна бурыліся, раслі, чыста Нёман, за кожнай лукавінаю ўсё хутчэй і болей; хлопчык, гледзячы жвавымі вачыма на гарадок, гукаў словы і думкі, якія б дапамаглі яму зразумець сёе-тое ў гэтым свеце. Яшчэ ў зусім маладумным веку, як зазнаў адно некалькі словаў, яму надта не спадабалася нешта нез'яснёнае – тая абавязковая і невытлумная нядоля ў гарадкоўскім існаванні, якую нехта падклаў у падмуркі тутэйшых хатаў; з гэтага хлопчык адкапыліў губу, затупацеў гняўліва нагамі і абурыўся ўсімі сваімі гукамі і паўсловамі; і дзіўна тое, што Гаўрыла Воўк адразу ж зразумеў ягоную гарачую гаворку, хаця ў ёй і ані слова звыклага не было – “...пэўна, што праз маю вялікую любоў дацяміў... во, дзіўната – ніхто да мяне гэтак не любіў...”; бацька ўзрадаваўся: ай-яй-яй, які ж справядлівы сын у мяне расце! Якраз пра такога сына ён марыў усе папярэднія стагоддзі. “Нічога мне больш не трэба, абы во такі праўдзівы падняўся б, – падумаў Гаўрыла Воўк. – Алі я спадзяюся!” І Юрка гадаваўся разам з праўдаю ў галаве, а Гаўрыла Воўк шчасліва старэў, аплятаючы свой сялянскі твар цёплымі, замілаванымі зморшчыкамі. Юрка ж, падымаючыся з малых, бесперастанку гнявіўся, што паўсюдна толькі безладзь. А бацька ўсё смакаваў слодыч. Ён прыдумаў пра свайго сына слова: а мо і не прыдумаў, а выцягнуў з нейкае парванае, непатрэбнае, запіхнутае на закідкі кайстры. Гэтае слова ён паўтараў нягучным голасам, зачаравана і таямніча; ён казаў знаёмцам: у мяне сын, можа быць, не проста, як усе, гарадкоўская варона, а непасрэдцвенны; а соладка-соладка ад гатага слова! Усе пыталіся ў яго, што ж гэта такое – “непасрэдцвенны”? але ён замаўкаў, таямніча саладзеючы зморшчыкамі; ягоныя вочы задумваліся пра любоў да сына, успаміналі нешта і рабіліся празрыстыя; адказу на тое пытанне не гучала. Але з цягам часу Гаўрыла Воўк не вытрымаў і распавёў усім гарадкоўскім варонам пра сваё таямнічае слова. Першы, каму ён расказаў, быў Міхал Вядзерка. Яны размаўлялі на брукаванай вуліцы пра сонца і пра дождж, і Гаўрыле Ваўку раптам зарымсціла растлумачыць, што ж гэта такое – “непасрэдцвенны”.
– Гэта калі цябе на кавалкі рэж, а ты ўсё роўна за праўду, – утрапёна сказаў ён шчыра ў зацікаўленую вароніную дзюбу сумоўніка. – Гэта калі нарадзіўся разам з праўдаю, чыста той Ілліч. Юрка ж мой ад нараджэння за кажнютку кропельку праўды на бадавень палезе. Во, бывае, завітае ў хату Адам Баран, а Юрка да яго з абярэмкам праўды, і кідае, і прама ў вочы цаляе: во смех! – кажа, – Баран ён! то што, значыцца, ты Баран, а мы, значыцца, ёлупні, га? а і не Баран, а Баран ты, во гэтак! не думай, ля, што ўсе дурныя, а ты разумны! за дзесяць рублёў перайначыў, ля, прозвішча ў міліцыі і думае, што ніхто нічога не ведае! ага! не дурні мы! Баран ты, архаравец!.. Той Адам Баран адно пачырванее, як жару глынуўшы, разявіцца, а сказаць нічога не можа – проці праўды няма ні словаў, ні паветра. А во прыйдзе ў хату Толік Козел, то Юрка да яго: ты ўжо думаеш, як табе ў пашпарце Козел напісалі за дзесяць рублёў, дык больш ужо і не Казёл? ага! казліна ты бязрогая, а не Козел! І гэты разявіцца і маўчыць. А Генусь Кобан прыйдзе, дык не маўчыць, а дзьмецца і рохкае – не даспадобы, што ён Кабан на самай справе. І Вацік Москаль злуе, што ён Маскаль, і сварыцца. А Юрка Кірвель аж слінаю у роце кіпіць, таму што Курвель. А Лёнік Вашко аж ганяе Юрку вакол хаты, бо Вошка. А Юрка яму, уцякаючы: думаеш, што за дзесяць рублёў усіх ашукаеш? мільёну табе не хопіць, Вошка ты няшкрэбаная! А Лёнік яшчэ і адгыркваецца: то ты ж самака Воўк, а з мяне смяешся. Дык Юрка адбяжыць кудысь за платы дый кажа: во параўнаў, што быка падаіў, – Ваўка з Вошкам; хітры ты такі, – кажа, – што я зараз аж упаду. То Лёнік Вашко да мяне, гаворыць, чаму ж гэта, маўляў, Юрку бацька дзягаю не б'е? А і не б'ю. Хіба ж можна за праўду лупцаваці?
І Міхал Вядзерка згодна загракаў пра тое, што нельга караць за праўду і што трэба камусьці ў гарадку за яе падняцца. “Лепш праўда хай зарэжа, чым хлусня заказыча”, – прамовіў Міхал Вядзерка. І Юрка памалу паўставаў, а Гаўрыла Воўк смачна хваляваўся з гэтага. Яму было радасна, калі сын запасочыў настаўніка-фізіка Віктара Пятровіча Зайца ў спробах задурыць вучням галаву ўсялякімі формуламі. “Намалюе, ля, на дошцы якуюсь хвігу, абы б праўды не сказаць”, – думаў Юрак і ненавідзеў Віктара Пятровіча Зайца. Яшчэ ён ненавідзеў гарадкоўскіх гандляроў, якія манілі штодня і па шмат разоў; “бразне, ля, "кілбасою па вагах і адразу ж забірае ды заварочвае, дык дзе ж ты наясіся, калі во тачэнькі хвосцік Мурчыкаў сто пудоў цягне на іхніх вагах...” Яшчэ ён ненавідзеў міліцыю, таму што за праўду саджала, яшчэ ён ненавідзеў лекара Юркевіча, бо той шкадаваў таблеткі хворым, яшчэ ён ненавідзеў Вераніку Аркадзеўну Базар, за тое, што яна на самай справе Базар, і ненавідзеў гарадкоўцаў, бо былі яны недапечаныя; “...праўду тата кажа: вароны яны варонскія...”; а вераб'ёў Юрка ненавідзеў за тое, што жыды... Аднойчы, ужо скончыўшы школу, ён моцна даў у пячонку грузчыку з харчовае крамы “Універсам” Панасу Панасу за тое, што раптам скончылася малако.
– Табе б абы людзей надурыць, гад ты пражаны! Хочаш, падла, каб мы ўсё жыццё ў чарзе стаялі і нічога не елі! – прашыпеў Юрка на Панаса Панаса, якога згінала крукам і якому зусім не дыхалася праз боль. – Цяпера во ты ў мяне, падла, будзеш насіць і насіць! Цяпера во ўжо ўсім хопіць і яшчэ застанецца!
Але Панас Панас пачаў насіць малака яшчэ менш, і Юрка на вялікую асалоду Гаўрылы Ваўка раскляпаў Панаса Панаса, што касу ў кузні; “во сыночак! ужо як дасць, дык мала не будзе... за праўду трэба...” Але малака не паболела, а Панаса Панаса Юрка не забіў таму, што напаў на клуб “40 гадоў БССР”.
Ён здаўна сердаваў на гэты клуб і гарадкоўцаў, бо – занадта хітрыя; іхняя хітрасць асабліва хітравала на святы, калі клуб блішчэў урачыстымі вачыма ды лямлачкамі; а ўсярэдзіне ж клуб шашалем тачыла; і ўрачыстыя лямпачкі шашаль пад'ядаў, і ўрачыстыя вочы – усюды ўсё было дзіравае. “Дык навошта ж хітраваць? – разважаў Юрка. – Навошта падманваць сябе і мяне? Усё навокал шашаль з'еў, а яны радыя, быццам ніколі бяды не бывае...” Аднойчы цямнюткай восенню, калі няма ані неба, ані зямлі, увечары, Юрка не вытрымаў: “А што, во, ля, ноч яшчэ чарнейшая за ноч, дык пайду і зраблю ім гэткае свята, каб аж не забыліся ніколі”. Ён падаўся да клуба “40 гадоў БССР”, дзе ішло насуперак усялякім шашалям свята і дзе паназляталася процьма варонаў; “...зара вы ў мяне гімны заведзяцё, як я вам зайграю...” Хлопец нішкам шаснуў да гасільніка ў жалезнае скрыні і па ўсім клубе спыніў ток; і хуценька назад, да выйсця, з падсмажаным енкам: “Гарым! Гарым!”; вароны ўзвіліся, заспявалі свой трывожны гармідарны гімн, паляцелі ў дзверы; а ў іх стаяў Юрка з кулакамі; кулакі біліся з цемраю і заварочвалі набок дурнаватыя, даверлівыя дзюбы, і вароны адляталі кудысь у чорны і страшны клубны морак.
– Зара вы ў мяне парадам заходзіце! – крычаў Юрка. – 3 барабанам пойдзеце зара, вароны вы!
Ён біўся, пакуль яго не пакаціў прыёмам самба ўчастковы Байда і не сашчапіў на руках кайданы. Юрку пасадзілі ў КПЗ, завялі на яго справу, а тады пацягнулі ў суд; салодкія зморшчыкі Гаўрылы Ваўка выцягнуліся, парабіліся белым палатном, задрыжэлі плачам, калі ў судзе Юрку далі тры гады; можа, яму б далі і меней або зусім нічога, але ў цемры, не разгледзеўшы добра, каго б'е, ён ляснуў па барадзе самой Вераніцы Аркадзеўне Базар; суддзя Мікіта Сідаравіч Шык любіў і паважаў гэтую грудзястую жанчыну і нічога не мог дараваць Юрку; дый свята было занадта святое.
Гаўрыла Воўк праплакаў тры гады тужлівымі думкамі; ён згадваў сынавы змаганні за праўду, і журба рабілася салодкаю; “што паробіш, за праўду Юрка пайшоў у няволю, за шчырую праўду сыночка павялі... праўдзівы ён і праўду моцна любіць... алі ж і б'е, алі ж і б'е... во гэта сіла!”; ён шчасна плакаў думкамі і словамі.
Але мінуліся тры гады, і Гаўрылаў плач пагарчэў; новы прысмак, якога раней ані, ачуўся ў мужыковай любові. Юрка прыйшоў з няволі яшчэ болып праўдзівы і яшчэ болып злосны на хлусню; ён хмурна соўгаўся па хаце і зрэдку мырмытаў адное і тое ж: “I цябе, тата, шашаль патачыў, і цябе, мама”. Праз які месяц па вяртанні з астрога ён яшчэ горш захадзіў па хаце, чыста палонны звер; “...нейкія няшчырыя тата з мамаю, нейкія гэткія, што праўды не хочуць любіці... то трэба паціху навучаць”. Хлопец пачаў ганіць іх, ушчуваць: ён лаяў маці за тое, што ўкрала на працы – яна рабіла на будоўлі – вядро з вапнаю, і за тое лаяў, што ніколі добра рукі не памые, і за тое, што хлеб рэжа не вузкімі скібкамі, а шырокімі, а агуркі не ўздоўж, а ўпоперак...; а бацьку ён паўтараў адное і тое ж: маўляў, от, тата, нешта вочы ў цябе скачуць зайцамі, каб хаця ты што не ўкраў; схавай ты лепш куды далей іх, вочы, бо не магу бачыць; маўляў, не праўдзівыя яны ў цябе, вочы-зайцы. І Гаўрыла Воўк горка глынаў сваю гаркоту; ёю не падыхаеш, як жыццём і часам, яна цяжкая і даўкая, што жвір у магіле; як ты дыхнеш, калі ж яна грудзі душыць. Аднойчы сын прамовіў да яго:
– Не ўмееш ты, як трэба, есці, тата, ядры твайго лапця. Хіба ж гэтак ядуць: шморгае сабе з лыжкі, а ў самога па барадзе цячэ вуня! То ты, тата, не шморгай, а – ціхом. І бараду выцеры. І еш памалу. Не бойся – я ж яго, юшніка твайго, не забяру, а сам ён нікуды не пабяжыць. Вучыся, тата, ядры твайго лапця, есці як па правілах, а не абы-як. А то вуня трубіць, чыста свіння з карытца.
Дык у Гаўрылы Ваўка лыжка выпала а рукі; не стрываў ён, узвярэпіўся:
– А што табе, ё-маё, мая барада? Вучыць ля, мяне, як той Ілліч... Ці ж я есці не ўмею, шкет ты марнованы, як мне хочацца? Можа, я люблю есці, ё-маё, як сам навучыўся, то мне твае правілы – ніякі не закон. І ты, ё-маё, у вочы да мяне з праўдаю сваёю не лезь. А то, ля, труціць мне смалою вочы, не паглядзець ні ўперад, ні ў бокі.
Дык Юрка падхапіўся з-за печы, захадзіў па хаце, нервенна пазногцямі зарыпеў; ён сказаў голасам, у якім уздымаўся вецер:
– Ай, як мне маркотна, ядры тваю макаўку, тата, бо вы з мамкаю гэткія няшчырыя, што не дай ты бог. Выцеры бараду, кажу табе!.. Вучыш цябе, а ты ўсё роўна не лепшы. Не шануеш ты праўдухну, а сам жа мне гаварыў: трэба, каб усё было па праўдзе. А во зараз – што? Сядзіш вуня барадою ў юшніку і на мяне глядзіш, як сыч, і за праўдухну мяне ясі. Няшчыры ты нейкі, аж брыдка... і праўду маю назваў смалою... Дык як жа мне пасля гэтага сцярпеці? Натка ж, атрымай за махлярства!..
І як плясне бацьку па вушшу з абодвух бакоў, дык у таго аж кроў носам пабегла. І гэтак горка зрабілася Гаўрыле Ваўку, што грудзі ягоныя на камень перарабіла; і навакольны час і жыццё ўкамянелі; усё на свеце пакацілася цяжка, з сухімі грымотамі, з пылам, з друзам, са смеццем; усё кацілася, крышылася, развальвалася, і нідзе не было аніякага шчасця.
Праз некалькі дзён Юрка адшукаў нейкую праўду і супраць маці; ён хвастаў гэтай праўдаю па матчыных шчоках, пакуль па іх не пабеглі слёзы; а тады да словаў дадаў яшчэ кухталёў. Гаўрыла, убачыўшы ейныя пакуты, сам заплакаў; было невыносна ад каменнага гора; і ад любові да сына было невыносна. А потым, яшчэ ў нейкім там тысячагоддзі, сын крычаў пакрыўджана, роспачна і з лютым агнём у словах:
– Што ж вы, ядры вашыя качаны, тата з мамаю, мяне гэтак пакаралі, што горш, чым забілі! Нарадзілі, ля, а потым сяржанты мяне ў астрог павялі. Што ж вы мяне нарадзілі, ядры вашыя віхры?! Ці ж можна так?! Ці, можа, скажаце, што няпраўда? не раджалі? га?
Ім не было што сказаць проці праўды, і яны пагадзіліся; а Юрка сыпаў кулакамі ды словамі:
– Не трэ было раджаць! Не трэ было раджаць! Не трэ было раджаць!
Гаўрыла Воўк, сцяўшы зубы, трываў словы і кулакі; ён трываў і сваю любоў да сына, ярая з асалоды ператварылася ў навалу; і трываў час ды жыццё. Ён каменна падаў разам з кухталямі ды пякельнай праўдаю ў прорву і бачыў наперадзе, перад сабою, унізе, свой пакутлівы, яшчэ няпройдзены шлях; там, удалечыні, узяўшы пад пахі праўду, бадзяўся з гарадка ў астрог ды назад Юрка; салодкія хвілі любові патаналі там, наперадзе, у гарованых слязах; там яшчэ было шмат чаго, але Гаўрыла Воўк на тое не дужа ўзіраўся – што яму да таго, калі ж ён жыве сынам ды найвялікшай любоўю да яго? І ён ляцеў, падаў кобарам, разбіваючыся аб сваё гора, хапаючыся за аскялёпкі шчасця, думаючы адную і тую ж балючую думку: нічога горшага няма ў гарадку за сынаву шчырую праўду, ад якой камянеюць сэрцы, хвіліны, замілаваныя любоўю тысячагоддзі...