Паэты-цары: Трыццаць пяць беларускіх малюнкаў
Апавяданні
Вашко Лявон
Блышына вока
Яшчэ да свае бяды Антон Антонавіч Сяргейчык любіў сябе. Ён заўжды ўсім шчыра ўсміхаўся, асабліва Вераніцы Аркадзеўне Базар, а ўнутры думаў, што ягоная шчырасць ідзе ад спачування гарадкоўцам і ўсяму сусвету, які быў маленькі і нетрывалы, чыста сунічына, і недаспелы. А потым, пасля бяды, сусвет ператварыўся з ягадзіны ў пыжа і змізарнеў да блышынага. “Малы, ай малы сусвет – што курыная блыха, а мо што і падблышыныя вошы, а стрэміць жа дай божа, аж працінае холад...”
Праз свае ніякаватыя настроі Антон Антонавіч Сяргейчык часта глядзеў, як рушыць без мяжы Нёман, неба і ўвогуле ўся кімсьці прыроджаная разлегласць; у гэтым свеце не было дзе павярнуцца, і паўсюдныя касмічныя бегі былі нейкія недарэчныя, усё роўна што смецце ў кішэні. А як жа недарэчна дажджыла з неба генераламіі “Во дзе псяюгі, – думаў Антон Антонавіч Сяргейчык, – ляцяць зверху на галаву, генералы гэныя... а такія ж яны пустыя, і верх пус... касою бы іх абсячы, або вілы б ім у бок...” Ад гэтых подумаў яшчэ больш ніякавелася ў душы; сусвет ператвараўся ў яшчэ большае смецце – і неба, і гарадок, і Вераніка Аркадзеўна Базар, і галава Сяргейчыкава...; і мужык хадзіў па вулках разгубленны, скрыўджаны і гаротны ды нешта хацеў камусьці давесці ці растлумачыць; ягоныя вочы часта пацелі, як шкло з марозу, і ён выціраў кроплі, што ацякалі з-пад мяхоў, і кляў усімі кленічамі зблышэлы сусвет, які хай і малы, ды балеў у Антоне Антонавічы Сяргейчыку, варушыўся і жыў.
Аднак генералы, якія аднойчы аселі з падранага неба на нявораны цалік па-за гарадком, дзе вайскоўцы абсталявалі запасны аэрадром, у адваротку лічылі, што яны жывуць не проста так, дзеля прыклёпу, а для дужа вялікага сэнсу і дужа пачэснае справы; яны думалі, што, наадварот, Антон Антонавіч Сяргейчык – нейкая дурная недарэчнасць і пэцкаль. І не толькі генералы гэтак маракавалі; ажно ўвесь сусвет падняўся на Антона Антонавіча Сяргейчыка – і Вераніка Аркадзеўна Базар была перакананая, што Антон Антонавіч Сяргейчык лускаўка ад семачкі ў кішэні і трэба яго трэсці адтуль, покі трасецца, і гарадкоўцы залягаліся на яго смехам ды брэхам, і пеўні крычалі абразы яму наўздагон, і восень душыла ягоныя грудзі смугою, і душыў холад...
Таго дня, калі прычынілася з начальнікам гарадкоўскае камунальнае службы Антонам Автонавічам Сяргейчыкам ягонае няшчасце, на запасны аэрадром прыляцелі “кукурузнікам” нашараваныя да бляску варшаўскія хваты. Іх было тры. Час тады быў нядобры, трывожны, і нейкія хцівыя каршакі стараліся павыядаць з польскіх генералаў сэрцы, а крукі-падальнікі збіраліся хмарамі і люта поўзалі па варшаўскім небаглядзе. Пра гэтае бязлецце польскія войнікі меркавалі пагаварыць з якім-колечы кутузавым; яшчэ яны меркавалі папытаць крышку пораху для нейкае пільнае падрыўное справы.
Праз чатыры хвіліны пасля іхняе пасадкі прыляцеў з Цюмені на “стрыказе” сібірскі сокал Чайкін; над Цюменяю зрабілася таксама чорна ад крукоў, і ў генерала Чайкіна было раздзяўбанае сэрца на бліна; пра гэтае ён хацеў паскардзіцца панам-таварышам; апрача гэтага, ён меў ладную лішку пораху і не ведаў, каму б тую лішку пазычыць ці хаця бы падарыць. Вось таму яны і спаткаліся.
Тым часам, як яны вялі перамовы, Антон Антонавіч Сяргейчык канчаў справы на працы і збіраўся на пачостку да Генуся Скавародкі; ён быў запрошаны да Генуся Скавародкі таму, што ўсяляк спрыяў мужыку і так проста, з-за сяброўства.
Той яго сустрэў багатай папаскаю: гарэлкі было зусім нямала, і мяса – хоць чатыры рондалі, і салёных агуркоў – колькі зьясі і яшчэ столькі ж па сто разоў. Антон Антонавіч Сяргейчык любіў салёныя агуркі нават больш ад мяса, таму еў і еў і расолам запіваў.
А генералы, як Антон Антонавіч Сяргейчык пад'ядаў агуркі ў свайго прыязнага сябра, нараіліся досыць, нагаварыліся між сябе пра свае болькі, селі на “казла” і паскакалі ў гарадок да Веранікі Аркадзеўны Базар у ручку ёй цалаваць; гэная жанчына заўжды гасцінна ставілася да генералаў і тых, хто нават ніжэй, і любіла апекаваць іх і іхнія гарнізоны з дывізіямі.
Яна ўзрадавалася, пабачыўшы нагавіцы з нашыткамі ў сваім кабінеце; быў канец рабоце, і восень на дварэ лезла цемраю ў шыбу. Пакуль Вераніка Аркадзеўна Базар апавядала пра гарадок і вялікія дасягненні гарадкоўцаў, дык вечар стаў зусім. Тады кабета запрасіла ваяводаў да гасцініцы, а можа, нават і да рэстарацыі. Генералы забліскацелі гузікамі, заказыралі, а тады пайшлі па машынах. Палякі далі нырца ў “Волгу” да Веранікі Аркадзеўны Базар, і ўсе разам мякка паплылі па цемры, а генерал Чайкін ззаду на “казле” трэсся.
Акурат у гэтым часе Антон Антонавіч Сяргейчык вяртаўся дахаты ад Генуся Скавародкі. Яму раптам зрабілася цяжка і няўдышна; сусвет заварушыўся ў ім мулка і непрывабна; чорная восеньская ноч села на плечы і сагнула яго, што аж маленькі горбік ззаду выгарбаціўся; і прыемная зобкасць зрабілася непрыемная, а ўкарчавела і адушліва абняла Антона Антонавіча Сяргейчыка за жывот. Ён шчыра заўсміхаўся сусвету, спачуваючы, што ўсё паўсюль мізэрнае і занядбанае. “Усё недарэчы, – падумаў ён, сагнуўшыся пад сваім цяжкім горбікам і сеўшы на кукішкі, – і гэты цяжар ночы, і агуркі, і Генусь Скавародка... Усё – лішняе і чужое, як на мяне...” Галоўная гарадкоўская вуліца заслепліва ліпела на вачах, нідзе і нічога не было, і ён ветліва смяяўся ў гэтую пустую быўнасць-сунічыну; “усё недарэчы, – думаў замарочаны гарэлкаю Антон Антонавіч Сяргейчык, – адно мо дарэчы, дык гэтыя поцемкі і безлюдзь”.
А Вераніка Аркадзеўна Базар паказвала гасцям гарадок. Вось тут, казала яна, паказваючы рукою на ноч, мы ўсё змяцём венікам і пабудуем тое, што трэба; а вунь там, паказвала яна на цемрыва, вадалівы ў неба засвішчуць, як у Ленінградзе; а тут... тут мы праспект павядзём... – і раптам цемрыва пасвятлела, як бы ад раптоўнага, выпадковага сонца, а Вераніка Аркадзеўна Базар аціхла і разявілася. Прама пасярод пешае маставіны сарамліва палаў і вясёла-ветліва ўсміхаўся белы, шчыры і шырэзны ўсмех Антона Антонавіча Сяргейчыка. Ад гэтага ўсмеху Вераніка Аркадзеўна Базар пачала пустоту губамі цягнуць – ёй раптам не стала паветра, бо Антон Антонавіч Сяргейчык усміхаўся не гэтак як звычайна, не перадам, а задам, як усё роўна ў немаўленстве сваёй мамцы; крывою, з барадою на баку, умілачкаю лез у вочы. І госці таксама аціхлі і не дыхалі; адно ў невялікага каржакаватага пана генерала было трохі паветра на развод, дык ён выгукнуў з-пад шыняля:
– Цо то ест? Цо то ест за холера?
– Стой! – крыкам загадала Вераніка Арісадзеўна Базар вадзілу Стасю Сідару, і Стась Сідар стаў.
Рассакрэчаны, забіты амаль насмерць ліхтарамі Антон Антонавіч Сяргейчык усхапіўся, падцягваючы нагавіцы; заляпала ночка дзверкамі, Вераніка Аркадзеўна Базар намалявалася на чорналіхтарнай асноведзі і загрымела, што вол на сто гор:
– Ну, Антонавіч, я аж не веру! Аж ашаламіў ты мяне! Усё давер'е пацяраў!..
Спачатку Антон Антонавіч Сяргейчык хацеў плітануць кудысь у глыбокую цемру, ажно не пабег; ён здагадаўся, што ўсё роўна капцы, то лепей, можа, не бегчы, а папрасіцца. П'янымі, здзеравелымі пальцамі ён паспрабаваў зашпіліць нагавіцы, а здзеравелым языком што-небудзь растлумачыць.
– Дык а што ж рабіці, Вераніка Аркадзеўна, га? – прамовіў ён разгублена. – Жывата ж не выкінеш. Я ж ненаўмысля, можа быць, і без буянства, а ціха. Калі ж расол падпірае, а жывата не выкінеш... Ніхто ж не ўбачыў, адно вы... Га?..
І тут з-за Веранікі Аркадзеўны Базар пачалі вылазіць на святло здані: тры постаці ў нейкіх дзіўных рагатых шапках, а чацвёртая – генеральчык. “Оей! Чорцікі! – падумаў з п'янога розуму Антон Антонавіч Сяргейчык. – Напіўся, што аж оей!” Яны пачалі яго аступаць; ён ад іх у цемру спінаю-слінаю, а тады хацеў уцякаць, але маленькі каржакаваты чорцік схапіў яго загрудкі. Антон Антонавіч Сяргейчык забаяўся і ўзлаваўся адначасна. Ён крыкнуў:
– Ай! Курашчуп ты! На во табе! – і кулаком збіў з генералавага вуха канфедэратку.
– Псякостка! – азваўся каржакаваты аднекуль, адляцеўшы.
– Мать тваю!.. – падтрымаў каржакаватага Чайкін.
Генералы з чатырох канцоў пайшлі рысямі на Антона Антонавіча Сяргейчыка. Ад іх нельга было адбіцца, але Антон Антонавіч Сяргейчык адбіваўся; ён крычаў на іх нешта, адрываў ім пагоны, а можа, каўняры, думаў пра іх благое. Асабліва даліся яму каржавакаты і генерал Чайкін; яны стараліся, як пад Грунвальдам. Здавалася, каб каржакаватаму ў руку крывую шаблю, дык ён пакрышыў бы Антона Антонавіча Сяргейчыка, як той качан капусты. А генералу Чайкіну, каб хто даў штых, дык няма сумніву, пабіў бы ён Антона Антонавіча Сяргечйчыка на рэшата. А можа, нічога Антон Антонавіч Сяргейчык і не адбіваўся, не адрываў і не думаў, таму што, калі наранку прачнуўся ў КПЗ, куды яго затачыў участковы Байда, ён змог успомніць з усяго толькі палову, а пра астатняе адно здагадаўся.
3 начальніка камунальнае службы яго знялі і паставілі майстрам на ўчастку, дзе усяго часу покалі ад старасці і напругі трубы, забіваліся ўсялякія хады і праходы, смярдзела жыжкаю. Ён самотна хадзіў паміж гэтага рэзруху і, было, думаў пакрыўджана пра Вераніку Аркадзеўну Базар: “Курвачка ты! – Лічыць, што яна чэсная,– разважаў Антон Антонавіч Сяргейчык, – а я вось паглядзеў бы, да чаго б яна дапусцілася, каб наперлася тых агуркоў з расолам, як я... куды б яна бегла ды дабегла і дзе б яна села...”
Крыўда на Вераніку Аркадзеўну Базар, на агуркі, на кожную абразлівую ўсмешку гарадкоўцаў, на кожную іхняю голку, на сусвет, які паўстаў супраць яго, не ператварала Антона Антонавіча Сяргейчыка ў якуюсь жамярыну. Наадварот, ён яшчэ больш палюбіў самака сябе і заганарыўся; ягоная адзінота раптам падказала яму, што ён самы вялікі і безмежвы чалавек у свеце, і дзядзька праз гэтае прызнанне нават падумаў, што яму нічога больш не застаецца, як пачаць пісаць пра свае пачуцці гекзаметрам; і ён склаў вялізны і даўжэзны гекзаметар пра гнілую, забітую, дзіравую каналізацыю на ягоным участку. “Не я жамярына, а сусвет, – разважаў Антон Антонавіч Сяргейчык, – не я ў сусвеце сяджу, а ён ува мне стрэмкаю”.
Было, стрэмка варушылася, і душа балела нудзьгою; і ён ціха, сарамліва плакаў, закалыхваючы боль думкамі пра сваю веліч. Пра сваю агромістасць ён таксама склаў гекзаметар: маўляў, сусвет не большы ад блышынага вока, а я ж такі вялікі-вялікі! Людзі смяяліся, калі Антон Антонавіч Сяргейчык, чытаючы свой твор, камяніў паветра цяжэзнымі спеўнымі сказамі; тыя спевасказы – таксама сусвет і нішто, калі параўнаць іх з бясконцаю душою Антона Антонавіча Сяргейчыка: але яны ўсё ж і акрайчык дзядзькавае бездані – і гэтае натхняла мужыка на чытанне. Людзі смяяліся з ягонага натхнення, з таго, што ён, сур'ёзна вылупіўшы вочы навыкруць, быццам думаючы пра стагоддзі і тысячавеччы, грымеў урачыста і непахісна; і з таго было смешна людзям, што ён верыў насамрэч ва ўсе гэтыя свае ўрачыстасці; урэшце смяяліся і таму, што Антон Антонавіч Сяргейчык казаў ісціну, а хіба ж не смешна, калі нехта кажа ісціну ды яшчэ пры гэтым вылуплівае вочы.