Іншы сьвет
Герлінг-Грудзіньскі Густаў
Частка першая - Віцебск — Ленінград — Волагда
Крысьціне
Тут быў свой асобны сьвет, ні да чога не падобны,тут былі свае асобныя законы, свае строі, свае норавы
й звычаі, і зажыва мёртвы дом, жыцьцё — як нідзе,
і людзі асаблівыя. Вось гэты асаблівы куток я й бяруся апісваць.
Дастаеўскі, „Нататкі зь мёртвага дому”
Віцебск — Ленінград — Волагда
Лета ў Віцебску блізілася да канца.
Удзень сонца прыпякала брук турэмнага двара й заканчвала сваё шэсьце за чырвонымі мурамі суседняга гмаху. З панадворку чуліся крокі вязьняў, што мерна шыбавалі да лазьні, і гукі расейскіх камандаў упомешку з бразгатам ключоў. Калідорны, напяваючы, чытаў газэту, час ад часу складваў яе й падыходзіў да круглага вочка ў дзьвярох. Быццам па знаку, дзьвесьце позіркаў адрываліся ад столі й сыходзіліся на лінзе „вочка”. З-пад цыратовага казырку на нас глядзела вялікае вока й, абабегшы камэру невыразным позіркам, зьнікала пад грукат бляшанае засаўкі. Тры ўдары ботам у дзьверы азначалі: „Рыхтуйцеся да вячэры”.
Сыгнал да вячэры перарываў нашую дзённую дрэмку, мы падхопліваліся з цамянтовае падлогі напаўапранутыя. З глінянымі місамі ў рукох чакаючы гарачае вячэрняе баланды, мы адлівалі ў высокі бак абедзенную баланду. Сем ці шэсьць струменьчыкаў сікуноў сутыкаліся ў цэнтры парашы, выгінаючыся, быццам дугі фантану, і віравалі да самага дна, падымаючы ля сьценак шумавіньне. Перш чым зашпіліць нагавіцы, мы няўцямна пазіралі на свае аголеныя пахвіны, сагнуўшыся, як дрэвы на неўраджайных палявых межах.
Калі б мяне запыталі, што яшчэ мы рабілі ў савецкіх турмах, я здолеў бы згадаць няшмат. Калі сьціхаў грукат у дзьверы, што веставаў пабудку й зьяўленьне катла з гарачаю поснаю баландаю й кошыку з порцыямі хлебу, мы рабіліся надзвычай гаваркія; мы хацелі „прабалбатаць” хлеб да абеду. Каталікі зьбіраліся вакол аскетычнага ксяндза, габрэі абсядалі вайсковага рабіна зь белымі рыбінымі вачыма й са складкамі скуры, якія засталіся заміж колішняга пуза; простыя людзі апавядалі адно адному сны й згадвалі мінуўшчыну, а людзі вучоныя зьбіралі недапалкі для супольнага перакуру. Аднак хапала двох удараў ботам у сьцяну, каб усё жывое ў засяроджаным маўчаньні рушыла да катла з баландаю. З таго дня, як у нашай камэры зьявіўся маленькі чорны „еврей” з Гародні і, абвясьціўшы нам, што „немцы ўзялі Парыж”, горка заплакаў, сьціх патрыятычны шэпт, і скончыліся палітычныя размовы. Плынь жыцьця, да якога мы не належалі, несла нас, як мёртвы тромб, да сэрца вольнага сьвету, што білася ўсё цішэй.
Пад вечар халадала, на небе зьяўляліся ваўняныя аблокі й павольна плылі адно за адным, адсланяючы першыя зоркі. Чырванаваты мур за вакном на імгненьне выбухаў рудым полымем, пасьля гэтак жа раптоўна згасаў, захінуты крылом зьмярканьня. Надыходзіла ноч, і зь ёй — адхланьне для лёгкіх, адпачынак для вачэй і вільготны дотык прахалоды для сасьмяглых вуснаў.
Перад самым адбоем у камэры запальвалася сьвятло. Ад гэтага раптоўнага прасьвятленьня неба за вакном патанала ў змроку, каб празь імгненьне зноў успыхнуць. Гэта на кутніх вежах патрулявалі ноч скрыжаваныя лёзы рэфлектараў. Перад тым, як здаўся Парыж, якраз у такую вечаровую часіну, на адрэзку вуліцы, бачным нам з вакна, зьяўлялася высокая жанчына ў хустцы і, прыпыніўшыся пад ліхтаром насупраць турмы, запальвала папяросу. Некалькі разоў яна, як паходню, уздымала ўгару запалку й замірала ў гэтай паставе. Мы вырашылі, што гэты жэст азначае Надзею. Пасьля здачы Парыжу жанчына не зьяўлялася два месяцы. Толькі ў другой палове жніўня, калі лета ў Віцебску заканчвалася, мы зноў прачнуліся ад ляскату крокаў па брукаванцы. Незнаёмка затрымалася пад ліхтаром і, прыпаліўшы, згасіла запалку рэзкім узмахам рукі (было бязьветрана), падобным да зыгзагу падважнікаў у колах лякаматыву. І мы вырашылі, што гэта азначае — этап.
*
Аднак этап не набіраўся яшчэ два месяцы. І толькі пад канец кастрычніку з камэры, у якой сядзела дзьвесьце чалавек, выклікалі пяцьдзясят вязьняў, каб вынесьці ім прысуды. Я ішоў у канцылярыю абыякавы, бязь ценю хваляваньня. Сьледзтва па маёй справе скончылася даўно, яшчэ ў гарадзенскай турме; і на тым сьледзтве мае паводзіны былі зусім ня прыкладныя, о не! Я дагэтуль дзіўлюся з маіх турэмных знаёмых, якія адважваліся распачынаць з савецкімі сьледчымі складаныя дыялектычныя спрэчкі, поўныя вострых досьціпаў і бліскучых аргумэнтаў. Я адказваў на пытаньні коратка й проста, не чакаючы, пакуль гераічны запал падкажа мне на зваротным шляху ў камэру ўзьнёслыя вэрсэты з катэхезы польскага пакутніцтва. Адзінае, чаго я хацеў, — гэта спаць, спаць і спаць. Я фізычна ня мог вытрымаць перарванага сну й поўнага пухіра. Абедзьве гэтыя рэчы былі для мяне пакутай, калі я сядаў уначы на мулкі зэдлік насупраць сьледчага, а сьвятло моцнай лямпачкі біла мне проста ў твар.
Першая вэрсія майго злачынства абапіралася на два рэчавыя доказы: высокія боты з халяўкамі, у якіх малодшая сястра выправіла мяне ў сьвет пасьля верасьнёўскае паразы, мусілі сьведчыць, што я „маёр польскіх войскаў”; а першая частка майго прозьвішча (Герлінг) нечакана прыпадабняла мяне да нейкага маршала нямецкай авіяцыі. З чаго лягічна вынікала: „польскі афіцэр, паслугач варожае нямецкае выведкі”. Аднак відавочная недарэчнасьць гэтых закідаў прымусіла сьледзтва даволі хутка адкінуць іх. Застаўся бясспрэчны факт — я намагаўся перайсьці дзяржаўную мяжу Савецкага Саюзу й Летувы.
— Хацелася б ведаць, навошта?
— Каб змагацца зь немцамі.
— А ці ведаеце вы, што Савецкі Саюз падпісаў пакт аб ненападзе зь немцамі?
— Так, але мне яшчэ вядома, што Савецкі Саюз не абвяшчаў вайны супраць Вялікай Брытаніі й Францыі.
— Гэта ня мае значэньня.
— Як гучыць канчатковае абвінавачаньне?
— „Меў намер перайсьці савецка-літоўскую мяжу, каб змагацца супраць Савецкага Саюзу”.
— Ці нельга словы „супраць Савецкага Саюзу” замяніць на словы „зь немцамі”?
Удар па твары адразу ацьверазіў мяне. „Ці гэтак, ці так, а выходзіць на адно”, — суцешыў мяне сьледчы, калі я падпісваў даўжэзны дакумэнт.
У камэры, у бакавым флігелі віцебскай турмы, куды мяне перавезьлі пасьля абвяшчэньня выраку (пяць гадоў), я ўпершыню сутыкнуўся з расейскімі вязьнямі. На драўляных нарах ляжалі з тузін-паўтара падлеткаў, а ля самага вакна, у якое быў відзён толькі кавалак цяжкога масянжовага неба, сядзеў чалавечак з чырвонымі вачыма й кручкаватым носам і моўчкі грыз чорны сухар. Дождж ліў ужо некалькі дзён. Восень павісла над Віцебскам рыбіным пухіром, які бруднаватаю вадою сьцякаў з пляцёнкі, што засланяла ніжнюю палову кратаў і від на турэмны дзядзінец.
Малалетнія злачынцы — навала савецкіх турмаў, іх амаль ніколі не бывае ў лягерох. Ненатуральна ажыўленыя, яны вечна поркаюцца ў чужых рэчах і ва ўласных нагавіцах, з замілаваньнем аддаючыся дзьвюм жарсьцям: зладзейству й ананізму. Амаль усе яны або ўвогуле ня бачылі бацькоў, або нічога ня ведаюць пра іхны лёс. На вялізных абшарах паліцэйскай дзяржавы яны бесьперашкодна вядуць вольнае жыцьцё „беспризорных”, вандруючы на таварных цягнікох з гораду ў горад, з пасёлку ў пасёлак. Жывяцца яны продажам скрадзенага зь дзяржаўных складоў і нярэдка адбіраюць тое, што хвіліну назад прадалі, пагражаючы неасьцярожнаму пакупніку даносам. Яны сьпяць на вакзалах, у парках, у трамвайных дэпо, прыціскаючы да сябе адзіны свой скарб — клуначак, перавязаны пасам. Пазьней я даведаўся, што „беспризорные” разам з „урками” (звычайнымі злачынцамі) складаюць у Расеі паўлегальную мафію, арганізаваную на ўзор масонскіх ложаў. Калі й існуе ў Савецкім Саюзе нейкі зародак чорнага рынку, дык толькі з-за гэтых юных галадранцаў, якія мышкуюць у натоўпе, бяруць у аблогу „спецторги”, падкрадаюцца ўначы да збожжавых і вугальных складоў. Савецкія ўлады глядзяць на гэта скрозь пальцы, уважаючы „беспризорных” за сапраўдных пралетарыяў, не абцяжараных першародным грахом контррэвалюцыі, за сацыяльную гліну, зь якой можна вылепіць тое, што трэба. Гэтыя маладыя хлопцы лічылі турмы нечым кшталту летніх калёніяў і без асаблівага пярэчаньня карысталіся магчымасьцю адпачыць ад пакутлівага жыцьця на волі. У нашую камэру ў Віцебску часам наведваўся „воспитатель” з эвангелічным тварам, пшанічнаю чупрынаю й блакітнымі вачыма й, шэпчучы, бы ксёндз на споведзі, заклікаў грамаду „беспризорных” да навукі: „Ребята, пойдёмте немножко поучимся”. Калі „ребята” вярталіся з вучэбы, ад іхных размоваў вушы пухлі. Самая брутальная лаянка й праклёны мяшаліся з штампамі „политграмоты”. З клубку маладых целаў у нас няспынна ляцелі абвінавачаньні ў „трацкізьме”, „нацыяналізьме” й „контррэвалюцыі”, выказваньні кшталту „таварыш Сталін добра зрабіў, замкнуўшы вас у турмы” і „савецкая ўлада хутка заваюе ўвесь сьвет” — усё гэта паўтаралася з жорсткаю, садысцкаю ўпартасьцю, уласьцівай бяздомнаму юнацтву. Пазьней, у лягеры, я спаткаў 18-гадовага хлапца, які выконваў абавязкі начальніка „кавэчэ” (культурно-воспитательной части) толькі таму, што некалі ён, „беспризорный”, наведваў „палітычныя курсы” ў турме.
Мой сусед з-пад вакна спачатку глядзеў на мяне з насьцярогаю. Ён бесьперапынна жаваў скарынкі чэрствага хлебу, якія даставаў зь вялікае торбы, што служыла яму й за падушку. Ён быў адзіным чалавекам у камэры, зь якім мне хацелася размаўляць. У савецкіх турмах часта сустракаюцца людзі з адбіткам трагедыі на тварах. Вузкія вусны, кручкаваты нос, няспынныя сьлёзы (быццам яму кінулі ў вочы жменю пяску), перарывістыя ўздыхі й курыныя лапкі, якія час ад часу ныралі ў торбу, — гэта магло азначаць усё альбо нічога. Ён трухаў у прыбіральню і, калі падыходзіла ягоная чарга, нязграбна раскірэчваўся над дзіркаю, спускаў нагавіцы, асьцярожна падымаў угару споднюю кашулю і, амаль стоячы, чырванеў ад надмернай натугі. Яго выганялі з прыбіральні апошняга, але ён запінаў нагавіцы ўжо на калідоры, жвава ўнікаючы высьпяткаў стражніка. Пасьля вяртаньня ў камэру ён адразу ж клаўся, цяжка дыхаючы, і ягоны стары твар нагадваў ссохлую фігу.
— Паляк? — нарэшце запытаўся ён у мяне неяк адвячоркам. Я кіўнуў.
— Цікава, — праскрыгатаў ён, — ці ў Польшчы здолеў бы мой сын стаць капітанам?
— Ня ведаю, — адказаў я. — За што вы седзіцё?
— Гэта няважна. Я магу згніць у турме, але мой сын — капітан авіяцыі.
Пасьля адбою ён распавёў мне сваю гісторыю. Мы ляжалі поруч і шапталіся, каб не пабудзіць нашых „беспризорных”. Стары габрэй шмат гадоў быў шаўцом у Віцебску, памятаў рэвалюцыю й з хваляваньнем згадваў усё, што перажыў з тых часоў. Яго асудзілі на пяць гадоў за тое, што ён у сваёй шавецкай арцелі адмовіўся падбіваць новыя боты кавалкамі гнілое скуры. „Але ня ў гэтым справа, — паўтараў ён, — вы ж разумееце, якія зайздросьлівыя бываюць людзі. Я вывучыў сына, зрабіў зь яго капітана авіяцыі. Ім не падабалася, што я, стары жыд, маю сына ў лётчыках. Але сын напіша заяву, і мяне датэрмінова вызваляць. Дзе ж гэта бачылі, каб ставіць гнільлё на новыя боты?” Ён прыўзьняўся на нарах і, пераканаўшыся, што „беспризорные” сьпяць, распароў пад пахаю ватоўку й дастаў адтуль скамечаны здымак. Са здымку на мяне пазіраў чалавек у мундзіры лётчыка, зь інтэлігентным тварам і крывым вострым носам.
Праз хвіліну адзін зь „беспризорных” зьлез з нараў, адліў у парашу й пагрукаў у дзьверы. На калідоры забразгаталі ключы, пачулася працяглае пазяханьне, і аб каменную падлогу забухалі каваныя боты.
— Чаго? — прагучаў з „вочка” заспаны голас.
— Грамадзянін дзяжурны, дайце запаліць.
— Табе б цыцку смактаць, засранец, — злосна прабурчала вока й зьнікла за бляшанаю засаўкаю.
Хлопец прыпаў рукамі да дзьвярэй і, прыўзьняўшыся на дыбачках, загукаў у сьляпое акенца:
— Гражданин дежурный, я имею к вам вопрос!
Ключ заскрыгатаў у замку, каваныя дзьверы падаліся. На парозе стаяў малады стражнік у перакошанай набок шапцы з блакітным донцам і чырвоным аколкам.
— Кажы.
— Тут не магу, трэба выйсьці.
Дзьверы з рыпам расчыніліся, хлопец сьлізгануў пад руку стражніка на калідор, але праз хвіліну вярнуўся ў камэру, пыхкаючы папяросай. Глыбока зацягнуўшыся, ён неспакойна зірнуў на нас і скурчыўся, як шчанё, што баіцца высьпятка.
Праз чвэрць гадзіны дзьверы зноў шырока расчыніліся, дзяжурны энэргічна пераступіў парог і рэзка крыкнуў:
— Устаць! Старэйшы па блёку! Рэвізія!
Старэйшы пачаў ператрус зь „беспризорных”, а дзяжурны не адрываў вачэй ад вязьняў, што стаялі двума шэрагамі, выцягнуўшыся, сьпіною да нараў, тварамі адзін да аднога. Спраўныя рукі жвава ператрэсьлі сеньнікі „беспризорных”, пакорпаліся ў маім берлагу й нырнулі ў торбу старога жыда. Адразу ж пачуўся шоргат паперы, прыглушаны камякамі ваты.
— Што гэта? Даляры?
— Не. Гэта здымак майго сына, капітана Чырвонай Арміі Натана Абрамавіча Зыгфэльда.
— За што сядзіш?
— За шкодніцтва на працы.
— Шкоднік савецкай прамысловасьці ня мае права трымаць у камэры здымак афіцэра Чырвонай Арміі.
— Гэта мой сын.
— Маўчы! У турме сыноў няма.
Калі я выходзіў з камэры на этап, стары габрэй ківаўся на нарах, як звар’яцелы папугай на седале, і разам з сухарамі камячыў у роце два аднастайныя словы.
Позьнім вечарам мы ішлі на вакзал, горад быў амаль пусты. Вуліцы, вылізаныя дажджом, паблісквалі ў чорным вечаровым сьвятле, як доўгія стужкі сьлюды. Паветра наплывала душнаю цёплаю хваляю, а поўная Дзьвіна неспакойна шумела над гнуткімі масткамі. На вузкіх вулках мяне чамусьці ахоплівала пачуцьцё, што адусюль праз шчыліны ў аканіцах на нас глядзяць вочы. Толькі на цэнтральнай вуліцы рух трохі ажывіўся, але людзі моўчкі абміналі нас, не паварочваючы галавы, гледзячы ў зямлю ці перад сабою невідушчымі вачыма. Пяць месяцаў таму мы праходзілі праз гэтыя самыя вуліцы Віцебску ў сьпякотны чэрвеньскі дзень, аддзеленыя ад ходнікаў сталёвай лініяй штыкоў. Дзьвіна лянотна цякла ў высахлым рэчышчы, па вуліцах, ліпкіх ад сьпякоты, хуткаю хадою ішлі спрацаваныя мінакі, перакідваючыся рэдкімі словамі й не спыняючыся: чыноўнікі ў заломленых шапках, рабочыя ў зашмальцаваных камбінэзонах, хлопцы з рэчмяшкамі, салдаты ў высокіх, сьмярдзючых ад ваксы ботах, кабеты ў брыдкіх паркалёвых сукенках. Я шмат аддаў бы за тое, каб пабачыць вясёлых, гаваркіх людзей! Мы міналі дамы з адчыненымі вокнамі, на якіх не было стракатых фіранак, крадком зазіралі ў двары, дзе не сушылася бялізна, бачылі замкнёны касьцёл з надпісам „Антирелигиозный музей”, вялізную чырвоную зорку на шпілі ратушы, чыталі лёзунгі на вулічных расьцяжках. Гэта быў ня Горад Смутку; гэта быў горад, у якім ніколі ня ведалі радасьці.
*
У Ленінградзе наш этап падзялілі на партыі па дзесяць чалавек, якія праз кожныя дзьве хвіліны чорнымі „варанкамі” адвозілі ў „Пересылку”. Заціснуты паміж таварышамі, амаль задыхаючыся ў скрыні бяз вокнаў і вэнтыляцыі, я ня меў магчымасьці разгледзець горад. Адно што на паваротах штуршкі аўтамабілю падкідвалі мяне з лаўкі, і на імгненьне ў шчыліну ў кабіне шафёра я ўрыўкамі бачыў гмахі, сквэры й натоўп. Дзень быў марозны, але сонечны. Ужо лёг сьнег — мы прыехалі ў Ленінград у лістападзе 1940 г. — і на вуліцах сустракаліся мінакі ў валёнках і вушанках. Разлапыя шапкі закрывалі вушы, яны, быццам конскія шоры, дазвалялі глядзець толькі перад сабою, не расьцярушваючы ўвагі па бакох. Наш транспарт праехаў па вуліцах гораду незаўважна, як зграя чорных крукоў, што кружляе ў пошуках пажывы над засьнежаным полем.
Старыя вязьні казалі нам, што ў Ленінградзе тады сядзела каля 40 тысячаў чалавек. Гэтыя вылічэньні — па-мойму, досыць верагодныя, — вынікалі са стараннага супастаўленьня й параўнаньня фактаў, доказаў і ўскосных зьвесткаў. Гэтак, напрыклад, у славутай турме на Крастах, у якой было каля тысячы адзіночных камэраў, сядзела ў сярэднім па трыццаць вязьняў на камэру. Вестку пра гэта прынесьлі вязьні з Крастоў, якія перад этапам зазвычай начавалі ў нашай „Пересылке”. Нас было каля дзесяці тысячаў; у камэры № 37, якая ў нармальных умовах магла зьмясьціць каля 20 асобаў, сядзелі 70 вязьняў. Надзвычайна абвостраныя аналітычныя здольнасьці старых вязьняў — адна з самых выбітных і яскравых зьяваў у нішчымным духовым жыцьці „мёртвых дамоў”. У кожнай камэры можна было спаткаць такога статыстыка й дасьледніка турэмнага жыцьця, паглыбленага ў рэканструкцыю вобразу навакольнай рэчаіснасьці з намёкаў, аповедаў, кавалкаў размовы, пачутай на калідоры, абрыўкаў газэты, знойдзеных у прыбіральні, адміністрацыйных загадаў і руху транспарту на двары, гукаў крокаў перад брамаю. У Ленінградзе я ўпершыню сутыкнуўся з гіпотэзамі наконт колькасьці вязьняў, ссыльных і „белых рабоў” у Савецкім Саюзе. У турэмных дыскусіях гэтая колькасьць вагалася ад 18 да 25 мільёнаў.
На калідоры наш этап сутыкнуўся з групаю вязьняў, якіх гналі да выхаду. Мы спыніліся як укапаныя, хутчэй з-за раптоўнага страху, чым з-за забароны зазіраць у чужыя твары. Група, што ішла нам насустрач, таксама адступіла ў глыбіню калідору. Так мы стаялі адныя перад аднымі з апушчанымі галовамі — два сьветы, паяднаныя супольным лёсам, але падзеленыя мурам недаверу й страху. Канваіры коратка параіліся. Вырашылі, што саступіць дарогу мусім мы. Грукнула жалезная засаўка на бакавых дзьвярох, адкрылася вочка. Зноў кароткая нарада, і нас увялі ў шырокі, сьветлы бакавы калідор, які супярэчыў усім уражаньням падчас маёй турэмнай вандроўкі.
Гэты шыкоўны калідор зь вялікімі вокнамі, з чыстымі ходнікамі, які нічым не нагадваў казённую пустэльню расейскіх турмаў, месьціўся ў самым уладкаваным крыле „Пересылки”. Вялізныя краты, што перасоўваліся на рэйках, замянялі дзьверы ў адной ізь сьцен, ствараючы ілюзію ўнутранай свабоды й той асаблівай дысцыпліны, якую інстынктыўна захоўваюць ізаляваныя ад сьвету людзі, каб забыцца пра сваю самоту. Камэры былі пустыя й стваралі ўражаньне толькі што пакінутых жылых пакояў. Гладка засьцеленыя ложкі, начныя шафкі, застаўленыя сямейнымі здымкамі у сярэбраных альбо папяровых рамках, вешалкі для вопраткі, вялікія сталы, заваленыя кніжкамі, газэтамі й шахматнымі дошкамі, белыя ўмывальнікі ў куткох, радыёпрыймачы й партрэты Сталіна; а ў глыбіні калідору агульная сталоўка з подыюмам — мабыць, для турэмных музыкаў. Партрэты Сталіна ў турме! Каб зразумець усю незвычайнасьць гэтага факту, трэба ведаць, што вязьні ў Расеі цалкам адхіленыя ад палітычнага жыцьця, не бяруць удзелу ў ягонай літургіі й сьвятарнай абраднасьці. Тэрмін пакараньня вязьні адбываюць бяз Бога, не карыстаючыся, аднак, перавагамі такога прымусовага палітычнага атэізму. Ім няможна хваліць Сталіна, аднак і лаяць яго нельга.
За некалькі хвілінаў я пасьпеў ня толькі запомніць гэтую турму „Інтурыст”, якую, напэўна, і адведала Ленка фон Кёрбэр, аўтарка аптымістычнай кніжкі пра савецкія турмы, але й пагутарыць з адзіным прысутным вязьнем, які прыбіраў камэры. Корпаючыся з радыёпрыймачом, не падымаючы на мяне вачэй, ён распавёў, што тут адбываюць кару да 18 месяцаў „паўнапраўныя грамадзяне Савецкага Саюзу”, асуджаныя за такія злачынствы, як „дробны крадзеж”, „прагул”, „хуліганства” й парушэньне вытворчай дысцыпліны. Яны працуюць у прамысловых майстэрнях пры турме, някепска зарабляюць, добра кормяцца й два разы на тыдзень маюць спатканьні з роднымі. Каб савецкія ўлады стварылі такія ўмовы для дваццаці мільёнаў астатніх вязьняў і ссыльных у Расеі, Сталін мог бы разьлічваць у дадатак да войску, НКВД і партыі й на „чацьвёртую сілу”. Прынамсі, мой суразмоўца ня скардзіўся на зьняволеньне. Яму добра й выгодна. Ці ведае ён пра лёс вязьняў зь іншых блёкаў „Пересылки”, з тысячаў турмаў і лягероў, што густой сеткай аплялі абшар Савецкага Саюзу? Так, ведае, але то ж „палітычныя”. Там — ён ківае на „мёртвы блёк” з закратаванымі вакенцамі — здыхаюць жыўцом. А тут дыхаецца вальней, чым на волі. „Наш Зімовы Палац, — замілавана дадаў ён, — наш Зимний Дворец.”
Сталін з уласнага досьведу ведае, што, ствараючы нармальныя ўмовы жыцьця ў турмах, можна дамагчыся пакоры ў „бытавікоў”, але ніяк не ў „палітычных”. Больш за тое — чым лепей адчувае сябе палітычны вязень матэрыяльна, тым мацней ягоная цяга да волі, ягоны пратэст супраць улады, што яго заняволіла. Цяжка паверыць апісаньням таго амаль заможнага, нават культурнага жыцьця, якое мелі вязьні й ссыльныя пры цары, нягледзячы на тое, што яны былі ворагамі царызму.
Няварта блытаць звычайных „бытавікоў” з „уркамі”. Сапраўды, у лягерох часам сустракаюцца дробныя злачынцы, якія атрымалі больш за два гады, але яны амаль заўжды займаюць у лягернай гіерархіі выключнае месца, бліжэйшае да лягернай адміністрацыі, чым да звычайнага вязьня. „Уркамі” робяцца толькі пасьля шматразовага рэцыдыву. У гэтай сытуацыі „урка” ўжо ніколі не пакідае лягероў, выходзячы на волю толькі на пару тыдняў, каб вырашыць тэрміновыя справы й учыніць чарговае злачынства. Становішча „уркі” залежыць ня толькі ад таго, колькі гадоў ён туляўся па лягерох і за што сядзіць, але й ад таго, што ён сам здабыў у выніку зьдзекаў, рабаваньня, а часта й забойстваў „беларучак” (палітычных), колькі мае „блатных” начальнікаў і кухараў, наколькі ён кваліфікаваны брыгадзір і на колькіх „лагпунктах” у яго ёсьць каханкі. Урка — найважнейшы пасьля кіраўніка аховы; ён вызначае вартасьць і становішча працаўнікоў у брыгадзе, яму часта давяраюць адказныя пасады, пры патрэбе дублюючы яго спэцыялістам бязь лягернага стажу; празь ягоныя рукі праходзяць дзяўчаты, перш чым зоймуць месца ў ложках начальнікаў, ён круціцца ў „культурно-воспитательной части”. Гэта людзі, якія думаюць пра волю з такімі ж агідаю й жахам, як мы — пра лягер.
*
У камэру № 37 я таксама патрапіў выпадкова. Калі фармавалі этап, спахапіліся, што майго прозьвішча няма ў сьпісе. Стражнік бездапаможна пачухаў патыліцу, уважліва прагледзеў усіх на літару „Г”, яшчэ раз запытаўся „имя и отчество” й паціснуў плячыма. „У якую камэру цябе накіраваць?”— запытаўся ён. З-за дзьвярэй паабапал калідору даносіліся неспакойны шум, размовы й гучныя сьпевы. Толькі ў камэры, што была трохі далей, на павароце калідору, панавала ціша, якую час ад часу перарываў прыпеў нейкай экзатычнай песенькі, якую сьпявалі хрыплым, астматычным голасам у суправаджэньні рэзкіх удараў па струнах гітары. „У трыццаць сёмую”, — спакойна адказаў я. У камэры было амаль пуста. Два шэрагі нараў, зьбітых з дошак, засланых сеньнікамі, стваралі ўражаньне абжытасьці, але берлагі зь верхняй вопраткі ўздоўж сьценаў ды яшчэ клункі, што ляжалі пад сталом (у перапоўненых камэрах іх раскладаюць на ноч, займаючы кожны сантымэтар падлогі, абедзьве лаўкі, а нярэдка й стол), наводзілі на думку, што тут больш людзей, чым месца. Недалёка ад дзьвярэй, ля бачка, ляжаў на сеньніку вялізны барадач з прыгожай, бы з каменю высечанай галавою, з усходнімі рысамі твару, і спакойна паліў люльку. Ён неадрыўна глядзеў у столь, адну руку падклаў пад галаву, а другою гладзіў і абцягваў вайсковы мундзір без пазнакаў. За кожнай зацяжкай з-пад шчаціністай барады пыхкаў, як з кусту ядлоўца, клуб дыму. У другім куце камэры, на покуці, сагнуўшы ногі, ляжаў мужчына гадоў сарака двох, з гладка паголеным, інтэлігентным тварам, у брыджах, у ботах з халяўкамі, у зелянкавай вятроўцы, і чытаў кніжку. Насупраць барадача, зьвесіўшы босыя ногі з нараў, сядзеў тоўсты габрэй у расшпіленым на грудзях вайсковым мундзіры, з-пад якога тырчалі пучкі чорных валасоў. На ягонай галаве красавалася бэрэтка, а шыя, закручаная ваўняным шалікам, яшчэ больш падкрэсьлівала мясістыя вусны, наліты твар і дзьве разынкі вачэй, уторкнутыя ў пухлыя, як цеста, шчокі, якія разьдзяляў нос, падобны да вялікага карнішона. Ён, аддыхваючыся й сапучы, выбіваючы такт рукою па калене, сьпяваў песеньку, падаецца, італьянскую. Каля яго, лёгка абапіраючыся на выступ сьценкі пры вакне, стаяў ладны атлет у марскім кіцелі й цяльняшцы ды брынькаў на гітары, азіраючы мглісты відарыс Ленінграду. Сцэна — як у начлежцы ў партовым францускім завулку.
Перад абедам каваныя дзьверы расчыніліся насьцеж, і некалькі дзясяткаў вязьняў з закладзенымі назад рукамі пачалі парамі пераступаць праз парог у такт аднастайнаму адлічваньню стражніка: камэра вярнулася са шпацыру. Сярод вязьняў пераважалі пажылыя мужчыны ў мундзірах і вайсковых плашчах без пазнакаў; двое-трое абапіраліся на кійкі ці плечы таварышаў. З тузін маладых маракоў і гэтулькі ж цывільных завяршылі шэсьце й прапхаліся да стала. Тры ўдары ботам у дзьверы азначалі тое ж самае, што і ў Віцебску.
Падчас абеду я пазнаёміўся з высокім прыгожым мужчынам, які ўважліва прыглядаўся да мяне, з вытанчанай і трохі безуважнай зладжанасьцю ў рухах паядаючы кашу. Ягоныя вялікія вочы задуменна пазіралі з худога й бруднага твару, а сківіцы рухаліся так павольна, быццам ён смакаваў немавед які ласунак. Ён першы абазваўся да мяне па-польску, амаль скандуючы сваю аповесьць драўлянай і трохі ўрачыстай мовай, якой, напэўна, не карыстаўся шмат гадоў. Ён быў нашчадкам сасланых у 1863 г. паўстанцаў — прозьвішча ягонае было Шклоўскі — і да арышту камандаваў палком артылерыі ў Пушкіне (былым Царскім Сяле) пад Ленінградам. Расею ён зваў „радзімаю”, а Польшчу называў „краем нашых бацькоў”. Завошта яго арыштавалі? Як на палкоўніка й паляка, замала цікавіўся палітычным выхаваньнем салдатаў. „Вы ж разумееце, — лагодна ўсьміхнуўся ён, — у дзяцінстве чалавека навучылі, што войска на тым і стаіць, каб мала думаць і защищать родину”. А за што іншыя сядзяць? „Тыя енаралы? А іх за тое, што зашмат займаліся палітыкай”.
Суседам Шклоўскага быў мужчына ў зялёнай вятроўцы, якога я застаў за чытаньнем кніжкі. Палкоўнік Павел Іванавіч (на жаль, ня памятаю ягонага прозьвішча) разам са Шклоўскім адзіныя ў камэры былі афіцэрамі невысокага званьня. Даведаўшыся, што я паляк і што ў 1939 г. быў у Польшчы, ён ажывіўся й засыпаў мяне пытаньнямі. Высьветлілася, што да арышту ён працаваў у выведцы на польска-савецкім памежжы; цудоўна ведаў усё, нават глухія правінцыйныя дзіркі на Крэсах, а чатырохгадовы побыт у турмах не нарабіў прабелаў у дасканалым дасье, якое ён насіў у сваёй галаве. Ён памятаў разьмяшчэньне гарнізонаў, дывізіяў, палкоў і аддзелаў войску, прозьвішчы й найдрабнейшыя слабасьці камандзіраў: той увесь час шукаў грошай на карты, той прападаў за коньмі, а гэта жыў у Лідзе, а каханку меў у Баранавічах, а вось гэты быў узорным афіцэрам. Ён узбуджана распытваў пра іхны ўдзел у верасьнёвай кампаніі, так, як колішні ўладальнік коней распытваў бы пра іхныя перамогі на скачках. Я няшмат мог і хацеў яму распавядаць. Я яшчэ не ачуняў пасьля верасьнёўскае паразы.
Дзякуючы гэтай балбатні мы з Паўлам Іванавічам хутка пасябравалі, і паступова нашыя размовы перайшлі на жыхароў камэры. Памятаю адзін вечар, быццам гэта было ўчора. Мы ляжалі на ягоных нарах, то бок гэта ён ляжаў, а я напаўляжаў, абапершыся на локаць, а каля нас драмаў маладзенькі студэнт зь Ленінграду зь дзявочым тварыкам, які аднойчы шэптам запытаў мяне ў прыбіральні, ці я чытаў „Вяртаньне з СССР” Гайда, бо, мяркуючы па допісах савецкай прэсы, гэта вельмі цікавая кніжка. У камэры ўжо запалілі сьвятло, за сталом сядзелі маракі й гулялі ў карты, а на нарах шэрагамі — як на двох калектыўных катафалках — ляжалі ў нерухомай задуме генэралы савецкай арміі. Павел Іванавіч паказваў мне на іх поглядам і мімікай, суправаджаючы кожнага кароткімі тлумачэньнямі — як экскурсавод у залі эгіпецкіх саркафагаў.
Пра тоўстага габрэя, што звычайна сядзеў, зьвесіўшы ногі з нараў, і ціха мармытаў, палкоўнік сказаў: „У яго было вельмі цяжкое сьледзтва”. Барадача, які бесьперапынна пыхкаў люлькаю, акрэсьліў як лётчыка-інжынэра й генэрала авіяцыі, які нядаўна абвесьціў галадоўку, патрабуючы перагляду свайго прысуду „ў імя патрэбаў савецкай авіяцыйнай прамысловасьці”. Усе яны былі асуджаныя ў 1937 г. за шпіёнства. На думку Паўла Іванавіча, уся гэтая справа была буйной нямецкай правакацыяй. Нямецкая выведка падсунула савецкай праз нэўтральнага пасрэдніка сфальшаваныя доказы, якія выкрывалі вялікую частку савецкіх штабных службоўцаў, што ў розныя пэрыяды жыцьця былі за мяжою. Немцы хацелі паралізаваць савецкае вайсковае кіраўніцтва, а савецкая выведка пасьля расстрэлу Тухачэўскага якраз знаходзілася ў стане нейкай экзальтаванай падазронасьці. Калі б вайна зь немцамі пачалася ў 1938 г., Чырвоная Армія мела б вельмі падарваныя штабныя рэзэрвы. Выбух Другой сусьветнай вайны ўратаваў арыштаваных афіцэраў ад сьмерці й затрымаў сьпіцы сьледчага кола катаваньняў. З пачатку расейска-нямецкай вайны яны чакалі вызваленьня, поўнай рэабілітацыі, вяртаньня званьняў і кіраўнічых пасадаў, выплаты кампэнсацыяў за чатыры гады зьняволеньня. Дзесяцігадовыя выракі, якія ім прачыталі за месяц да таго, пасьля трох з паловаю гадоў бесьперапыннага сьледзтва, яны лічылі за звычайную фармальнасьць, закліканую ўратаваць гонар НКВД.
Жыхары камэры № 37 у лістападзе 1940г. не сумняваліся ў хуткім пачатку расейска-нямецкай вайны; яны верылі ў пераможны канец і ў тое, што вайна ні дня ня будзе праходзіць на савецкай тэрыторыі. Пасьля адбою, калі ў камэру прыяжджаў вазок з папяросамі, сасіскамі й газэтамі, Павел Іванавіч, як наймалодшы па ўзросьце й званьні, сядаў за стол і голасна чытаў з „Правды” і „Известий” аднолькавыя „сообщения с западного фронта”. Гэта была адзіная за дзень хвіліна, калі генэралы ажыўляліся й спрачаліся пра шанцы абодвух бакоў. Мяне ўразіла, што яны не выяўлялі ані ценю скаргі, бунту або помсьлівасьці, калі размова тычылася вайсковага патэнцыялу Расеі; была толькі туга адарваных ад працы людзей. Неяк я запытаўся пра гэта ў Паўла Іванавіча. „У нармальнай дзяржаве існуюць людзі задаволеныя, сярэднезадаволеныя й незадаволеныя. У дзяржаве, дзе ўсе задаволеныя, узьнікае падазрэньне, што ўсе незадаволеныя. Так ці інакш, але мы ўяўляем сабою маналітную еднасьць”. Я вывучыў гэтыя словы на памяць.
Генэрал Артамян, барадаты армянін, генэрал авіяцыі, вечарамі падымаў сваё вялізнае цела й шпацыраваў паміж нарамі, „каб разьмяць косьці”. Пасьля кожнага шпацыру ён зноў клаўся і, цяжка сапучы, выконваў пару ўздыхаў і выдыхаў. Ён рабіў гэта сур’ёзна й надзіва пунктуальна. Ягоная вечаровая гімнастыка служыла нам знакам да пачатку вячэры.
Калі я прыйшоў у камэру № 37, быў якраз трэці дзень ягонай галадоўкі; празь 10 дзён галадоўка яшчэ працягвалася. Артамян зьбялеў, усё скарачаў свой шпацыр, яго часта брала задышка, біў кашаль пасьля першай зацяжкі тытунём. Ён патрабаваў вызваленьня й рэабілітацыі, нагадваючы пра колішнія заслугі й рэвалюцыйную мінуўшчыну. Яму прапанавалі працу пад канвоем на ленінградзкай фабрыцы самалётаў і асобную камэру ў „Зімовым Палацы”. Кожныя тры дні перад абедам стражнік прыносіў яму ў камэру дыхтоўную перадачу „ад жонкі”, хаця пра жонку ён нічога ня ведаў— яе, мабыць, саслалі. Артамян падымаўся з нараў, прапаноўваў вязьням пачастунак, а калі камэра адказвала яму глухім маўчаньнем, выклікаў з калідору стражніка й у ягонай прысутнасьці выкідваў усю перадачу ў бачок.
Нягледзячы на тое, што мне выдзелілі для сну месца на падлозе каля бачка, ля ягоных нараў, ён ні разу не абазваўся да мяне. Аднак у апошнюю ноч, калі ажыўлены рух у калідоры зьвеставаў этап, мы абодва ня спалі. Я ляжаў на сьпіне, падклаўшы далоні пад галаву, і слухаў, як за дзьвярыма расьце шум крокаў, быццам шум ракі, якая бушуе перад грэбляй. Клубы дыму зь люлькі Артамяна засланялі цьмянае сьвятло, і камэра патанала ў душным паўзмроку. Раптам ягоная рука спусьцілася з нараў і пачала шукаць маёй. Калі я, троху прыўзьняўшыся, падаў яму руку, ён моўчкі ўсунуў яе пад сваю коўдру й прыклаў да грудзей. Праз паркалёвую кашулю я намацаў патаўшчэньне й упадзіну на рэбрах. Павёў руку ніжэй, трохі пад калена — тое ж самае. Я хацеў сказаць яму нешта, пра нешта запытацца, але ягоны каменны твар, аброслы мохам барады, не выражаў нічога, апроч пакуты й стомы.
Апоўначы рух на калідоры яшчэ больш узмацніўся, скрыгаталі дзьверы камэраў, аднастайныя галасы чыталі сьпісы. Пасьля кожнага „ёсьць” рака людзкіх целаў падымалася, удараючыся аб сьцены неспакойным шоргатам. Нарэшце адамкнуліся й дзьверы нашае камэры — Шклоўскі і я на этап. Калі я на каленях зьбіраў свае лахі, Артамян яшчэ раз схапіў мяне за руку й моцна сьціснуў. Ён не сказаў мне нічога й не глядзеў на мяне. Мы выйшлі ў калідор, уліліся ў натоўп спацелых, цёплых пасьля сну целаў, якія баязьліва туліліся да сьценаў, як жабрацкія лахманы ў сьцёкавым канале.
Я апынуўся разам са Шклоўскім у адным аддзеле „сталыпінскага” вагону. Ён разаслаў на лаўцы ў куце свой плашч і сядзеў на ім выпрастаўшыся, склаўшы на каленях рукі, маўклівы й суровы, у зашпіленым пад горла мундзіры. Апрача нас, на верхніх складных паліцах расьселіся трое „уркаў”, зьбіраліся гуляць у карты. Адзін зь іх, гарыла з пляскатым мангольскім тварам, адразу ж распавёў нам, што нарэшце дачакаўся ў Ленінградзе прысуду на 15 гадоў за тое, што ў пячорскім лягеры засёк сякераю кухара, які адмовіў яму ў дадатковай порцыі кашы. Ён гаварыў пра гэта спакойна, з гонарам, не спыняючы гульні. Шклоўскі сядзеў нерухома, з заплюшчанымі вачыма, а я змушана засьмяяўся.
Было, мабыць, ужо вельмі позна — цягнік, вынырваючы зь лесу, працінаў смугу шэрага сьвятла, якое падымалася з засьнежаных прасекаў, — калі гарыла, раптам кінуўшы карты, саскочыў зь верхняй лаўкі й стаў перад Шклоўскім.
— Давай шынэль, — крыкнуў ён, — я прайграў яго ў карты.
Палкоўнік расплюшчыў зьдзіўленыя вочы і, не зьмяніўшы пазыцыі, паціснуў плячыма.
— Давай, — зарыкаў гарыла, — давай, а то „глаза выколю”!
Шклоўскі павольна падняўся й аддаў свой плашч.
Толькі пазьней, у лягеры, я зразумеў гэтую дзіўную сцэну. Гульня на чужыя рэчы— адна з улюбёных забаваў „уркаў”, яе цымус у тым, што той, хто прайграў, абавязаны адабраць у выпадковага гледача абраную рэч. Некалі, у трыццатых гадох, падчас лягернага піянэрства ў Расеі, гулялі й на чужое жыцьцё, бо больш каштоўных рэчаў не было; і седзячы недзе ў другім канцы бараку, палітычны вязень ані ня ведаў, што зашмальцаваныя карты, з рэзкім трэскам шлёпаючы на дошку, якая ляжыць на каленях гульцоў, вырашаюць ягоны лёс. „Глаза выколю” было ў вуснах „уркі” найстрашнейшай пагрозай: два пальцы правай рукі, расстаўленыя літараю V, цэлілі проста ў вочы ахвяры. Абарона была таксама страшнаю — належала бліскавічна прыставіць да носа й ілба напружаныя далоні. Расчапераныя пальцы распорваліся аб іх, як хвалі аб нос карабля. Іншая рэч, што гарыла меў невялікія шанцы ажыцьцявіць сваю пагрозу: праз хвіліну я заўважыў, што ў яго не хапае ўказальнага пальца на левай руцэ. У трыццатых гадох самаскалечаньне рукі або нагі сякераю на пні было — асабліва ў лясных брыгадах — самым надзейным спосабам патрапіць у нармальны, людзкі шпіталь, калі сілы ўжо на зыходзе. Надзвычайная бессэнсоўнасьць савецкага лягернага заканадаўства даводзіла да таго, што вязень, які канаў ад зьнясіленьня й голаду, лічыўся безыменнай энэргетычнай адзінкай, якую раз і назаўжды касавалі адным рухам алоўка; але вязень, скалечаны на працы, лічыўся пашкоджанаю машынаю, якую чым хутчэй трэба аддаць у рамонт.
У Волагдзе мяне аднаго забралі з аддзелу. „Да пабачэньня”, — сказаў я Шклоўскаму й працягнуў руку. „Да пабачэньня”, — адказаў ён, паціснуўшы мне руку, — зычу, каб вы вярнуліся ў край нашых бацькоў”.
Я яшчэ суткі правёў у валагодзкай турме, якая нагадвае сярэднявечны замак з-за кутніх вышак і чырвонага муру, што атачае шырокі дзядзінец. У лёхах, у маленькай камэры зь дзіркаю, ня большай за галаву, заміж вакна, я спаў на голай зямлі разам зь мясцовымі сялянамі, якія не адрозьнівалі дня ад ночы, ня памяталі пары году й назвы месяца, ня ведалі, як доўга сядзяць, за што сядзяць і калі выйдуць на волю. Дрэмлючы на сваіх кажухах, — не распранаючыся, не разуваючыся й ня мыючыся, — яны ліхаманкава трызьнілі пра сем’і, дзяцей і скаціну.
Наступнай ноччу зь іншым этапам я даехаў да станцыі Ерцава пад Архангельскам, дзе нас ужо чакаў канвой. Мы высыпалі зь цягніку на іскрысты сьнег, сярод брэху аўчарак і крыкаў варты. На зьбялелым ад марозу небе яшчэ мільгалі апошнія зоркі. Здавалася, што яны вось-вось згаснуць, і густая ноч вынырне зь нерухомага лесу, каб паглынуць дрыготкую павалоку неба й халодныя водбліскі вогнішчаў. Аднак за першым паваротам дарогі на даляглядзе зьявіліся чатыры „буслы” на абкручаных калючым дротам хадулях. У бараках гарэлі агні, а па траскучых ад марозу калаваротках з бразгатам сьлізгалі ланцугі калодзежаў.