Іншы сьвет
Герлінг-Грудзіньскі Густаў
Частка другая - У тыле Отечественной Войны
...Даносы звычайна квітнеюць у турме. Даношчык у турме ня зьведвае ні найменшага асуджэньня;немагчыма было б нават абурацца ім. Яго не цураюцца, зь ім сябруюць, таму,
калі б вы хацелі ў турме выкрыць усю подласьць даносу, вас ніхто б не зразумеў.
Дастаеўскі, „Нататкі зь мёртвага дому”
Шахматная партыя
Пачатак расейска-нямецкай вайны выклікаў прынцыповыя зьмены ў маім жыцьці: 29 чэрвеня мяне разам зь іншымі чужаземцамі й расейскімі палітычнымі вязьнямі прыбралі з прадуктовай базы й адаслалі ў новаўтвораную брыгаду № 57, якая кароткае лета мусіла працаваць на лясных пасеках, а ўвосень і ўзімку была дапаможнай брыгадаю пры тартаку й пры загрузцы абчасаных елак на адкрытыя пляцформы вагонаў.
Аднак гэты апошні тыдзень на базе даў мне магчымасьць зарыентавацца ў памерах разгубленасьці й несхаванага жаху, зь якім лягерная адміністрацыя й варта прынялі выбух вайны. Першай рэакцыяй было аслупяненьне й вялізарны страх; толькі заява Чэрчыля, зь якое вынікала, што „Ангельшчына з намі, а ня супраць нас”, дала пэўную палёгку. Наш канваір прыняў яе з гучным „урра!”, па-казацку падкідаючы вушанку й карабін са штыхом, і пачаў узбуджана распавядаць, што „Ангельшчына яшчэ не прайграла ніводнае вайны”, відаць, цалкам забыўшыся, што яшчэ пару дзён таму гэтая Ангельшчына была маленькай выспачкай, якую „немцы шапкамі закідаюць”. Падобная мэтамарфоза адбылася — толькі ў больш тонкай форме — і з савецкім радыё. Паведамленьні й палітычныя камэнтары, яшчэ нядаўна перапоўненыя дзікай Schadenfreude з нагоды кожнага нямецкага посьпеху на Захадзе, цяпер, як гнойны верад, набрынялі антынямецкай атрутай і зьмяняліся чульлівым грукатам, калі справа тычылася Ангельшчыны й акупаваных дзяржаваў. Так выглядала б рэзкая зьмена партнэраў па танцы — зьнешне. А па сутнасьці першыя водгукі надыходу буры чуліся й раней. Нашай увагі не пазьбегла паведамленьне ТАСС у першыя дні чэрвеня, якое „катэгарычна абвяргала чуткі, якія пашыраюцца на Захадзе, аб пераводзе сібірскіх дывізій з Далёкага Ўсходу да Бугу”; паведамленьне сьцьвярджала, што згаданыя вышэй зрухі войска адбываюцца ў рамках звычайных летніх вучэньняў, і далей нагадвала, што добрасуседзкія нямецка-расейскія стасункі, замацаваныя жнівеньскім пактам, непарушныя нягледзячы на высілкі падпальшчыкаў вайны на Захадзе. Інжынэр Садоўскі, таварыш маладых гадоў Леніна й Дзяржынскага, некалі віцэ-камісар лёгкай прамысловасьці ў адным з пострэвалюцыйных урадаў, нахіліўся да мяне й прашаптаў на вуха, што абвяржэньні ТАСС для разумных людзей у Расеі служаць тым, чым нармальныя паведамленьні прэсы ў Ангельшчыне ці Францыі. Таму выбух вайны зусім не зьдзівіў яго, затое ўсё, што датычыць яе далейшага цячэньня й выніку, ён не камэнтаваў аж да канца першага месяцу баёў.
Прамову Сталіна па радыё мы выслухалі на другі дзень пасьля нямецкага нападу, стоячы перад драўлянай дзяжуркай чыноўніка каргапольскай інтэндантуры. Гэта была гаворка зьнішчанага старога: голас ягоны перарываўся, набываў драматычныя адценьні, ува ўсіх патрыятычных фразах аддаваў лагодным цяплом. Мы стаялі моўчкі, з апушчанымі галовамі, але я амаль бачыў, як гарачая хваля радасьці падплывае ўсім да горла, душыць спазмам надзеі, зацягвае змутнелыя ад голаду й стомы вочы бяльмом паўпрытомнай сьлепаты нявольнікаў, для якіх любая рука, што адчыняе браму Сьмерці, ёсьць рукою Лёсу. У першыя тыдні вайны пра гэта гаварылі ў лягеры мала й асьцярожна, але амаль адно й тое ж: ідуць наперад! І можа, мерай прыніжэньня й роспачы, да якой давяла людзей сыстэма сучаснага рабства, ёсьць той факт, што, ня лічачы тысячаў простых расейцаў, украінцаў і „нацменаў”, для якіх немцы былі натуральным саюзьнікам у барацьбе зь ненавіснымі калгасамі, без малога ўсе расейскія й эўрапейскія камуністы, людзі дасьведчаныя, адукаваныя й мудрыя, з дня на дзень з узьнёсласьцю й нецярплівасьцю чакалі прыходу гітлераўскіх вызваліцеляў. Я з глыбокім сорамам думаю аб Эўропе, напалову падзеленай Бугам, у якой па адзін бок мільёны савецкіх нявольнікаў маліліся аб вызваленьні, што нясуць гітлераўскія войскі, а па другі мільёны ня спаленых яшчэ ахвяраў нямецкіх канцэнтрацыйных лягероў ускладалі апошнюю надзею на Чырвоную Армію.
Вольныя людзі, якіх я мог назіраць, то бок лягерныя стражнікі, рэагавалі, натуральна, цалкам інакш. Для іх цэлая праблема сыйшлася ў пытаньні: Quis custodiet custodes? Ад першага пачуцьця жывёльнага страху за лёс „социалистического отечества”, які ў расейцаў — мне здаецца — мае характар арганічнага комплексу непаўнавартасьці ў дачыненьні да немцаў, перайшлі да непакою аб справах больш рэальных і блізкіх, то бок аб уласным лёсе. Вялося пра тое, ці не пачнецца ў зьвязку з вымаганьнямі фронту „сокращение штата” ў лягеры, іншымі словамі, ці не давядзецца зьмяніць выгодную й спакойную службу на далёкай Поўначы на няпэўнае туляньне па акопах. Па двох тыднях вайны гэтыя страхі разьвеяліся самым нечаканым чынам. Было нешта дзіўнае й непраўдападобнае ў гэтым факце: ваенныя паведамленьні штодня пералічвалі назвы прыфронтавых мясцовасьцяў, што ляжалі ўсё далей на ўсходзе, а ў Ерцава штодня прыбывалі сьвежыя кантынгенты маладых і рослых салдатаў НКВД, прызначаных для ўзмацненьня каманды лягероў ля Белага Мора, у 300 км далей за Архангельск! Брыгады ў 20 вязьняў выходзілі на працу пад эскортам двох узброеных канваіраў* , а першай данінай, якую лягер паклаў на алтар гаротнай айчыны, было абвяшчэньне бязьлітаснай вайны патэнцыйным унутраным ворагам; усіх „палітычных” прыбралі з адказных тэхнічных пасадаў, замяніўшы іх вольнымі людзьмі, выкінулі ўсіх паволскіх немцаў зь лягерных кантораў і палітычных з прадуктовай базы, каб запабегчы атручваньня прадуктаў, прызначаных для прадпрыемстваў на волі, падвоілі ў надзвычайным парадку ўсе выракі вязьням, якіх падазравалі ў шпіёнстве на карысьць Нямеччыны, спынілі бестэрмінова, „до особого распоряжения”, вызваленьне палітычных вязьняў, у якіх якраз скончыўся або меўся скончыцца тэрмін, замкнулі ў лягерным ізалятары колькі польскіх афіцэраў, чамусьці западозраных у пранямецкіх сымпатыях. Лягер уздыхнуў, а хваля патрыятызму, якая спачатку спадала, вярнулася на сваё колішняе месца, яшчэ больш высокая, грозная й набрынялая. На папраўку патрыятычнага самаадчуваньня лягернага пэрсаналу паўплываў і дробны факт, сьведкам якому я стаў у апошні дзень побыту на базе. А менавіта: мы выгрузілі вагон летувіскай сьвініны ў прыгожых джутавых пакунках, апячаткаваных нямецкім значком імпарту. Транспарт, відаць, не патрапіў у свой час да адрасата і пасьля доўгага падарожжа знайшоў спакойны прыстанак у Ерцаве. Ён быў таксама як напамінак пра пачатак „отечественной войны” справядліва разьдзелены паміж „спецларьком” і ўбогаю крамкаю паблізу зоны.
Мінуў месяц, а нічога не адбывалася. Садоўскі, якога на сенакосах запыталі пра ягоныя погляды на будучае, расклаў на траве два дубчыкі, два пучкі сену й жменьку рознакаляровых ягад ды распачаў цікавы выклад. На ягоную думку, вырашальнымі былі першыя чатыры тыдні змаганьня. Слухаючы афіцыйныя савецкія паведамленьні, варта было трымаць у памяці мапу Расеі й задавацца пытаньнем, у якім тэмпе пасоўваюцца наперад нямецкія войскі. Калі ў вельмі хуткім — гэта кепска, а калі ў звычайна хуткім — то нічога страшнага. Параза Расеі была магчымая толькі ў тым выпадку, калі б паразы на фронце суправаджаліся пазнакамі раскладаньня тылу. Тады толькі Чырвоная Армія, што адсоўвалася ў такім спалоху й з гэткаю хуткасьцю, што яе трэба было стрымліваць уткнутым у сьпіну штыком НКВД, магла б — патрапіўшы паміж двух агнёў, — павярнуцца супраць айчынных перасьледнікаў і пачаць грамадзянскую вайну ў Расеі. Нічога падобнага не было. Савецкія войскі адсоўваліся ў параўнальным парадку (в организованном порядке) і маглі так сунуцца аж да Ўралу, дзе гадамі ствараўся зь вялізнымі тэхнічнымі высілкамі й людзкімі ахвярамі (уральскія лягеры працы!) запасны асяродак ваеннай прамысловасьці. У такой сытуацыі й пры такіх стратэгічных козырах Расея ўрэшце атрымае перамогу над Нямеччынай, што залежыць і ад ваенна-палітычнай тактыкі яе заходніх саюзьнікаў.
Я прыняў гэты погляд як уласны, бо ён мне падаўся лягічным, затое ў маім жыцьці ад падпісаньня польска-савецкага пакту й абвяшчэньня амністыі для польскіх вязьняў у Расеі адбыліся прынцыповыя зьмены. Я цяпер мог жадаць паразы Расеі толькі з прагі помсты; аднак гэтага мне не дыктаваў ані здаровы розум, ані мае тагачасныя пачуцьці да немцаў. Я тады належаў да 15–20 вязьняў на 2 тысячы ў Ерцаве, якія насуперак сталым савецкім паразам на ўсходнім фронце мелі адвагу сьцьвярджаць, што Расея не паддасца. За гэта я меўся пазьней — як далей высьветліцца — дорага заплаціць у... Трэцім Аддзеле НКВД каргапольскіх лягероў.
Становішча вязьняў-палякаў зьмянілася пасьля пакту Майскага—Сікорскага аж вельмі выразна. Перад пачаткам расейска-нямецкай вайны нас уважалі за „антигитлеровских фашистов” і баязьліўцаў, ад канца чэрвеня да канца ліпеня — за пранямецкіх фашыстаў і ўжо не такіх баязьліўцаў, а ў першых днях жніўня — за змагароў свабоды й саюзьнікаў. Наш новы канваір з 57-й брыгады, які — казалі — раней не шкадаваў для палякаў абразьлівых насьмешак за верасьнёўскую паразу й „кіданьне з матыкаю на сонца”, пасьля весткі пра амністыю паляпаў мяне па плячы й сказаў: „Молодец, будем вместе бить германцев”. Мне гэтае братаньне было аніяк не даспадобы зь дзьвюх прычынаў: па-першае, вязень ніколі не даруе свайму канваіру, а па-другое, яно абарочвала супраць мяне маіх таварышаў па няволі, якія, на сваё няшчасьце, не нарадзіліся палякамі, але да якіх я прывязаўся нашмат глыбей і сардэчней, чым да сваіх суайчыньнікаў. Пасьля амністыі расейцы й іншаземцы неяк адразу адсунуліся ад палякаў, з гэтага часу ўважаючы іх за будучых удзельнікаў у варожай справе абароны савецкіх турмаў і лягероў.
У сьнежні 1941 г. Сталін прамаўляў другі раз. Я ніколі не забуду гэтага цьвёрдага голасу, гэтых словаў, быццам выбітых каменным кулаком, гэтага халоднага й пранізьлівага тону чалавека з сталёвымі нэрвамі. Ён казаў, што нямецкі наступ затрыманы на палёх пад Масквою й Ленінградам, што дзень перамогі над нямецкімі барбарамі блізкі й што львіная доля заслугі за гэты найвялікшы з часоў Кутузава трыюмф расейскае зброі належыць ня толькі гераічным чырвонаармейцам, лётчыкам, маракам, партызанам, работнікам і калгасьнікам, але й тым, хто працаваў над „упрочнением тыла второй отечественной войны”. Сабраныя ў бараку вязьні слухалі гэтую прамову з выразам безнадзейнай роспачы на тварах, а я прыгадваў сабе тэорыю інжынэра Садоўскага й папаўненьне НКВД, прысланае назаўтра пасьля пачатку вайны на дапамогу пэрсаналу каргапольскіх лягероў. Так, гэта мы тут былі часткаю „упрочненного тыла второй отечественной войны”.
*
Такі быў (можа, трохі занадта шырокі) палітычны фон выпадку, які здарыўся ў першыя дні ліпеня 1941 г. у тэхнічным бараку ў Ерцаве. Назва „тэхнічны барак” вымагае хаця б кароткага тлумачэньня. Ён месьціўся ў Ерцаве на павароце сьцежкі, што вяла з нашага бараку на вартоўню, і быў населены выключна вязьнямі, якія працавалі ў лягеры па сваіх спэцыяльнасьцях. Сярод абранцаў лёсу пераважалі інжынэры й тэхнікі з найвышэйшай адукацыяй, але было й некалькі гуманітарыяў, якія ў выглядзе выключэньня мелі права займаць падпарадкаванае становішча ў аддзеле адміністрацыі й лягернай гаспадаркі. Пішу „абранцы лёсу”, бо прыналежнасьць да тэхнічнай групы давала пэўныя прывілеі ў жытле, ежы й вопратцы, якіх былі пазбаўленыя— канечне ж — людзі з найвышэйшай адукацыяй, адасланыя з-за адсутнасьці адпаведных вакансій у агульныя баракі й да агульнай працы. Тэхнічны барак быў уладкаваны значна лепей, чым усе іншыя: зь індывідуальнымі нарамі й двума саліднымі сталамі з бакоў, — а ягоныя жыхары атрымоўвалі, апрача непрамакальнай курткі зь ветразевай тканіны й пары сапраўдных юхцевых ботаў з халяўкамі, спэцыяльны „ітээраўскі” кацёл (ИТР — инженерно-технические работники), роўны „стаханаўскаму”, але дапоўнены лыжкаю алею й порцыяй „цинготной” салаткі. Ва ўбогай грамадзкай гіерархіі лягеру „ітээраўцы” былі арыстакратамі другой ступені, больш абмежаванымі ва ўладзе над паспалітымі вязьнямі, чым эліта „уркаў”, якая абсела выканаўчыя органы, аднак ня меней узьнесенымі прывілеямі й стылем жыцьця над шэрай масай нявольніцкага пралетарыяту — яны былі нечым кшталту наёмнай інтэлігенцыі дэспатычнага вайсковага рэжыму. Натуральна, усе — ня лічачы лейтэнанта Чырвонай Арміі Зыскінда, начальніка ўнутранай турмы ў лягеры (ізалятара), які атрымаў два гады за крадзеж грошай з палкавой скарбонкі — мелі 10–15-гадовыя тэрміны за контррэвалюцыйную дзейнасьць і з хвіліны пачатку расейска-нямецкай вайны дубляваліся на сваіх пасадах тупымі невукамі з волі. Да „ітээраўскага катла” быў прывязаны ціхі варунак sine qua non, ад якога маглі ўхіліцца толькі выбітныя спэцыялісты, незаменныя ў сваёй сфэры, — абавязак даносу. Ніхто гэтаму не дзівіўся й нікога гэта не ўражвала — як і той факт, што дзень заўжды саступае месца ночы. Кожную сераду адвячоркам у зону прыходзіла прыгожая расейка з тоўстай тэчкай, „старший лейтенант НКВД” Струміна, і, нібы ксёндз, што прыбыў у далёкую вёску адслужыць імшу, вітала ўсіх вязьняў ціхім „здравствуйте”, якое гучала як „пахвалёны”, каб праз хвіліну раскласьці на стале ў пакойчыку, прылепленым да аднаго з баракаў, свой пераносны канфэсіянат.
Я меў у тэхнічным бараку мноства знаёмых. Выкшталцоны інжынэр-гідроляг з тварам старога ангельскага арыстакрата, Фенін, часта з сымпатыяй распытваў у мяне пра грамадзкі лад, што панаваў у Польшчы; зь венцам, інжынэрам Вэльтманам, я гуляў у шахматы; армянін, інжынэр-канструктар Махапецян быў мне сябрам, бліжэйшым за брата; гісторык Ерусалімскі, які некалі граміў і цкаваў прафэсара Тарле, а цяпер сам быў асуджаны, не разьвітваўся ні на хвілю з тоўстым „Напалеонам” свайго шчасьлівага апанэнта* , зблізіўся са мною праз Махапецяна. І толькі пара неразлучных „гаркістаў”, венскі лекар Лёвэнштайн і канструктар аэрадромаў, інжынэр Міронаў, віталіся й разьвітваліся са мной заўжды адчужана й пагардліва. Іх назвалі „гаркістамі”, перафразуючы вядомую песеньку аб „трох танкістах”, бо абодвух пасадзілі на дзесяць гадоў за Горкага. Др. Лёвэнштайн, дабрадушны таўстун у залатых акулярах, быў асабістым лекарам вялікага расейскага пісьменьніка ў апошні пэрыяд ягонага жыцьця і сваёй прысутнасьцю ў лягеры мусіў пярэчыць чуткам пра атручэньне старога барда кастрычніцкай рэвалюцыі; а маўклівы й замкнёны Міронаў меў няшчасьце збудаваць аэрадром, зь якога няўдала стартаваў, разьбіўшыся празь дзьве хвіліны палёту, вялізны савецкі самалёт новага тыпу „Горький”.
Дзякуючы Махапецяну, мне дазвалялі заходзіць у тэхнічны барак у любы час дня й ночы, і я з таго карыстаўся — можа, нават трохі злоўжываючы правамі гасьціннасьці — амаль кожны вечар, бо моцна засумаваў па людзкай размове, зычлівых зваротах ветлівасьці й той асаблівай атмасфэры саркастычнай дасьціпнасьці, неадлучнай ад кожнай інтэлігенцкай супольнасьці. Чалавек, змучаны пачварным абсурдам савецкага жыцьця, мог знайсьці спачын і супакой толькі ў тэхнічным бараку. Ягоныя жыхары лічылі ўсё, што зь імі й вакол іх дзеялася, кепскім сцэнічным жартам, у якім бандыты граюць ролю паліцыянтаў, а паліцыянты сядзяць ля сьценаў з кайданкамі на рукох. Толькі ў антрактах голаду й узмоцненага тэрору сьмешкі ў бараку сьцішваліся, саступаючы трывожным кулюарным шэптам на тэмат далейшага развою гэтага зацягнутага трагіфарсу. Таму я ня надта мог і ўявіць, пра што даносяць Струміной гэтыя людзі, зь якіх кожны сказаў свайму суседу на вуха столькі, каб бязь цяжкасьці зарабіць сабе другі тэрмін.
Вось так, апісаўшы ўжо ў гэтым апавяданьні шахматную дошку й расстаўленыя на ёй фігуры, я магу нарэшце перайсьці да каралеўскага гамбіту. У гарачы ліпеньскі вечар мы сядзелі за шахматамі пры адным стале — Лёвэнштайн зь Міронавым і я з Вэльтманам. У бараку было ціха, пару „ітээраў” спалі, а Зыскінд чытаў кніжку, упёршыся нагамі ў верхнія нары. Вэльтман заўсёды абгульваў мяне неміласэрна, але любіў гуляць са мною, таму што, як кожны партач, я голасна плянаваў па-нямецку пару рухаў наперад, што давала яму ілюзію, быццам ён сядзіць у нядзелю ў сваім Кaffehaus’e й уважліва вывучае зь сябрамі шахматную рубрыку ў „Wiener Zeitung”. Дакладна апоўначы радыёпрыймач уключыўся й пачаліся „последние известия”. Мы спынілі гульню толькі тады, калі дзьверы з трэскам расчыніліся і ў барак уваліўся, чапляючыся няўпэўненымі рукамі за краі нараў, малады тэхнік, імя якога я ўжо ня памятаю. Дыктар якраз скончыў чытаць загад дзённага ваеннага кіраўніцтва й перайшоў да паведамленьняў з фронту. Ён мог паведаміць толькі тое, што савецкія самалёты зьбілі 35самалётаў непрыяцеля, а пяхота адбіла дзьве вёсачкі ва Ўкраіне. Малады тэхнік выслухаў гэта, абапёршыся аб стойку нараў, заклаўшы нагу за нагу. Калі прыймач выключылі, ён страпянуўся, як тапелец, выцягнуты з вады, і з адчайнай заўзятасьцю крыкнуў на поўны голас:
— Цікава было б пачуць, колькі нашых самалётаў зьбілі немцы!
У бараку запанавала гэткая ціша, што я чуў перасоўваньне фігураў на дошцы „двух гаркістаў” і шолах паперы Махапецяна. Толькі Зыскінд раптам закрыў кніжку, саскочыў з нараў і пайшоў у ноч. Малады тэхнік, адпіхнуўшыся ад бэлькі й з грукатам зваліўшыся на лаву ля нашага стала, паклаў галаву на рукі. З суседняга стала ўпала ад рэзкага ўдару локцяў аб стол фігура; падымаючы яе зь зямлі, Міронаў ціха шыкнуў:
— Ты, ідыёт, як нап’есься, затыкай рот.
П’яны на хвіліну падняў галаву й зьняважліва махнуў рукою. Празь пятнаццаць хвілінаў яго й Махапецяна забралі два афіцэры з Трэцяга Аддзелу.
Мы гулялі далей, як быццам нічога ніякага, спыняючыся толькі, каб выслухаць справаздачу Махапецяна, які дрыготкім голасам распавядаў нам, што ў прысутнасьці Зыскінда мусіў пацьвердзіць і падпісаць словы, якія кінуў абвінавачаны. Каля першай вярнуўся Зыскінд і, ня гледзячы нікому ў вочы, лёг на нары, закрыўшы твар кнігай. Вэльтман мусіў даць мне другі шах, калі за зонай разьлёгся кароткі стрэл і адразу ж патануў у глухім пакульлі ночы. Я глядзеў у твар Вэльтмана з пачуцьцём задухі й млосьці: ён быў скамечаны, састарэлы, скажоны страхам.
— Вайсковы трыбунал, — ціха шапнуў ён, трымаючы ў пальцах драўлянага каня, гатовага да скоку.
— Здаю партыю, — сказаў я, зьмятаючы дрыготкімі рукамі фігуры з дошкі.
Зыскінд, не здрыгануўшыся, чытаў далей, а суседзі працягвалі гульню: Лёвэнштайн вісеў над дошкаю, як драпежная птушка, а Міронаў расставіў локці на стале, а галаву ўтуліў глыбока ў плечы.
— Шах! — трыюмфальна закрычаў нарэшце Лёвэнштайн.
— Мой дарагі, я й не заўважыў гэтай сытуацыі, — бараніўся Міронаў, робячы націск на апошняе слова.
— Менавіта. Уласна таму й мат. Трэба мець вочы на належным месцы, калі гуляеш у шахматы.
Пасьля чаго павярнуўся да нараў, дзе ляжаў Зыскінд, і, выціраючы хусьцінкай залатыя акуляры, сказаў зь ледзь улоўным адценьнем сарказму ў мудрых вачох:
— Ці чулі вы „последние известия”, таварыш Зыскінд? З нас усіх толькі вы маеце неўзабаве шанец стаць у шэрагі абаронцаў айчыны, і (тут ён зрабіў паўзу) я шчыра вам зайздрошчу. А што датычыць хворых зь ізалятару, то прывядзіце мне іх заўтра ў амбуляторыю пасьля ранішняй пабудкі.
Зыскінд узьняў вочы ад кнігі й кіўнуў.