Іншы сьвет
Герлінг-Грудзіньскі Густаў
Частка другая - Урал 1942
19 студзеня 1942 г. увечары падафіцэр Трэцяга аддзелу з аркушам у руцэ нарэшце прыгадаў аб маім існаваньні. Назаўтра раніцай ля вартоўні са мною разьвітваліся толькі двое сяброў — Дзімка й пані Вольга — бо з маімі польскімі сябрамі я разьвітаўся раней. Садоўскі, якога я разбудзіў у Трупярні, каб сказаць „бывай”, паглядзеў на мяне няўцямным позіркам і, звычна пракляўшы, зноў накрыў галаву сьмярдзючым бушлатам; ён ужо месяц ляжаў у ліхаманцы і ўсе патрэбы спраўляў пад сябе. Дзімка зьлез зь лежбіска, надзеў чыстую кашулю (у якой хацеў быць пахаваны) і, прывалокваючы драўляны пратэз, пад руку правёў мяне да вартоўні. „Сынок, — паўтараў ён дрыготкімі вуснамі, — сынок, счастливой жизни. Нам уже гибель, мы уже бывшие люди, но ты ещё молодой, сынок, тебе свобода полагается”. Пані Вольга, якая высахла й счарнела з таго часу, як яе паслалі разгружаць бярвеньні на дрывотні, не магла стрымаць сьлёз. Мне было страшна. Дантэ ня ведаў, што няма на сьвеце большай пакуты, чым атрымаць шчасьце на вачох нешчасьлівых, есьці ў прысутнасьці галодных. Я моўчкі пацалаваў іх. З бараку выбег яшчэ стары Іганаў (гэта быў першы ў новым годзе „выходной день”) і, адвёўшы мяне ўбок, папрасіў, каб я кінуў на свабодзе ліст да ягонай сям’і. За зонай я павольна пайшоў — нарэшце пасьля двух гадоў без канвою — у Другі Аддзел, дзе мне падрыхтавалі дакумэнты. На павароце я адвярнуўся яшчэ раз, каб кінуць апошні погляд на лягер. Дзімка здалёк махаў мне драўляным кіем, а пані Вольга стомленай хадою вярталася ў жаночы барак.
У Другім Аддзеле мне прапанавалі сьпіс мясцовасьцяў, куды я мог узяць білет і атрымаць там права побыту. Пра войска польскае размовы не было. Ветлівы афіцэр НКВД быццам ня ведаў, дзе яно знаходзіцца, а калі б нават ведаў, то гэта мне не дапамагло б, бо найдалейшы абсяг вызваленчай трасы з каргапольскіх лягероў сягаў толькі да Ўралу. Я выбраў наўздагад Златавуст пад Чалябінскам, але так да яго ніколі й не даехаў. Вялікія гарады — такія як Сьвярдлоўск ці Чалябінск — гэта былі „режимные города”, закрытыя для вызваленых зь лягероў працы.
На станцыі ў Ерцаве я даведаўся, што найбліжэйшы цягнік да Волагды адыдзе заўтра на сьвітанку. Я знайшоў сабе цёплае лежбіска ў пачакальні ля печы й, увесь час намацваючы на грудзях шалёсткія дакумэнты й ліст Іганава, пайшоў разглядаць мясцовасьць, якую бачыў толькі здалёк, праз драты. Сорамна сказаць, але ліст Іганава я ніколі ня кінуў у скрыню — калі я пішу гэтыя словы, ён ляжыць перада мною на стале. Нават за сотні кілямэтраў ад лягеру я панічна баяўся наблізіцца да любой паштовай скрыні, быццам паралізаваны думкай, што за саўдзел у гэтым злачынстве магу вярнуцца ў Ерцава, а за Ўралам я забыўся на ліст у шалёнай пагоні за войскам. Бедны, высакародны Іганаў! Напэўна, доўга молячыся ўночы на нарах, ён ня мог зразумець, як здарылася, што гэты ліст, аддадзены ў такія надзейныя рукі, не дайшоў да адрасата. Сёньня я чытаю яго як дакумэнт з бутэлькі, якую на бясьпечны бераг выкінула бурлівая хваля. Ліст адрасаваны жонцы ў Казахстан, хаця Іганаў паходзіў з-над Волгі, з чаго я раблю выснову, што ягоную сям’ю выслалі ў Азію. У тэксьце, апрача шматлікіх прывітаньняў бліжнім і далёкім сваякам, чые імёны абавязкова суправаджаюцца прыдомкам „многоуважаемый”, я знайшоў адзіны сказ, які спрабаваў абмінуць лягерную цэнзуру: „Я пока жив и здоров”. Я шчыра сумняваюся, ці можна гэты сказ лічыць актуальным пасьля тых пяці гадоў, якія заставалася адседзець Іганаву.
Вечарам з пагорку ля станцыі лягер быў відзён як на далоні. З баракаў ішлі ўгару роўныя слупы дыму, у вокнах гарэла сьвятло, і каб не чатыры „буслы”, што рэзалі ноч доўгімі нажамі рэфлектараў, Ерцава магло б здацца ціхім пасёлкам ля тартаку, які цешыцца шчасьцем і адпачынкам пасьля цяжкога працоўнага дня. Добра напружыўшы слых, можна было пачуць бразгат ланцугоў і калаўротаў на студнях — прыкмету непарушнага са спрадвечных часоў спакою.
*
У Волагдзе наш цягнік зайшоў у тупік, а кандуктар спакойна паведаміў, што падарожжа пакуль скончанае. Такім чынам, ад’ехаў я недалёка й меў вельмі слабую надзею, што ў такім тэмпе якраз да вясны дабяруся да найбліжэйшага аддзелу войска польскага. Аднак я вельмі рана прыехаў на валагодзкі вакзал, каб на голай падлозе ў вялізнай пачакальні заняць сабе месца. Тут ужо месяц жыло некалькі сотняў амніставаных вязьняў, якія (апрача жменькі палякаў) збольшага былі звычайныя злачынцы з малымі тэрмінамі, дачасна вызваленыя зь лягероў працы ў якасьці „добровольцев”.
Удзень іх выганялі ў горад на папас, а ўночы пачакальня па загадзе НКВД служыла ім за начлежню. Я заўсёды вагаюся, ці варта апісваць тыя чатыры ночы, праведзеныя ў Волагдзе. Бо я ня веру, што літаратура можа беспакарана падаць так нізка, нічога ня трацячы як майстэрства наданьня паўсядзённым рэчам мастацкай экспрэсіі. Досыць будзе, калі я скажу, што мы спалі на адным баку — сплюшчаныя, як селядцы ў бочцы, — а любая спроба ўночы прадзерціся да найбліжэйшай парашы звычайна заканчвалася чыёйсьці сьмерцю. У жаўтавата-зялёным сьвятле начных лямпачак твары сонных, быццам прадзіраўленыя паўадкрытымі ратамі, выглядалі як васковыя пасьмяротныя маскі тапельцаў, зь якіх выляталі воблакі нялюдзкага смуроду. Яшчэ паўбяды, калі, спрабуючы прабрацца, нехта трапляў на грудзі, што ўзносіліся неспакойным сонным дыханьнем, — кароткі енк, падобны да раптоўнай задухі, асьцерагаў, што нагу трэба паставіць недзе збоку; але я сам, яшчэ не зусім апрытомнеўшы пасьля абуджэньня, неасьцярожна наступіў на нечую галаву. Адна мая нага патрапіла ў палон паміж спрасаванымі целамі, я нахіліўся ўсім целам наперад, адчуваючы, як пад цяжкім ботам з хрустам лопнула элястычная маса, а з-пад падэшвы пырснула сукровіца. Праз хвіліну мяне званітавала ў парашу, хаця я туды прыйшоў і не па тое. Кожны дзень раніцай з пачакальні выносілі на грузавікі каля дзесяці трупаў, ужо абдзертых дагала таварышамі.
На сьвітанку нас выганялі ў горад жабраваць. Я знайшоў сабе на прадмесьці маленькую рабочую вулічку, дзе сівая бабулька апоўдні заклікала мяне кіўком — пераканаўшыся, што ніхто не цікуе, — у кухню й частавала кубкам несалоджанага адвару зь лісьця й скарынкай чэрствага хлебу. Мы ніколі не сказалі адно аднаму ні слова, апрача майго „спасибо” й ейнага „ідзі з Богам”. Раз, бязмэтна блукаючы па горадзе, я выйшаў на маленькі пляц і знайшоў там аддзел ваенкамату, нешта кшталту вярбовачнага пункту для добраахвотнікаў. Мажны капітан прыняў мяне за сталом на тле вялізнай карты Савецкага Саюзу, пачаставаў папяросаю й на пытаньне, дзе ствараецца польская армія, адказаў, што я паступіў бы значна разумней, пайшоўшы ў Чырвоную Армію. Аднойчы я стаў у чаргу па хлеб. Усё жыцьцё буду памятаць сцэну, якую там назіраў. Паранены савецкі салдат, які страціў пад Ленінградам правую нагу, падыйшоў на мыліцах да чаргі й ветліва запытаўся, ці не пусьцілі б яго ў краму без чаргі, бо ён толькі пару дзён як выйшаў са шпіталю й яшчэ ня можа доўга стаяць на здаровай назе. Яму адказалі варожым шыпеньнем і злоснымі крыкамі, маўляў, яму няма куды сьпяшацца, бо з адною нагою ён і так ужо на фронт ня вернецца. На ягоным твары была такая роспач, што я ахвотна аддаў бы яму свой хлеб, каб меў хоць найменшую надзею дачакацца на абедзьвюх хворых нагох свае чаргі. Гэтак пагарда да пашкоджанага й выкінутага чалавечага мэханізму дайшла да самых нізоў і скалечыла добрыя ўвогуле сэрцы. Вайна не была асабліва папулярная ў Волагдзе ў 1942 г. У чэргах сычэлі на прадуктовыя абмежаваньні й бязладныя паборы ў войска, якія зусім асірацілі сем’і ад працаздольных мужчын, і два разы я нават чуў ціхае пытаньне: „Калі ўжо прыйдуць тыя немцы?” Валагодзкі вузел быў закаркаваны цягнікамі з пабітай мэбляю, прамысловым абсталяваньнем і машынамі зь Ленінграду. Ва ўсіх большых публічных будынках стаялі салдаты, выпраўленыя з фронту на кароткі адпачынак, і яны вечарамі абсядалі прыватныя кватэры, як хмары згаладалага птаства, сумна граючы на губных гармоніках і жарсна шукаючы гарэлкі. Такім чынам, у Волагдзе лавіць не было чаго. На пяты дзень ранкам, заміж таго каб, як звычайна, ісьці ў горад, я выйшаў на каляіну й апоўдні падчапіўся за невядома які цягнік, што на хвіліну прыпыніўся ў кілямэтры ад валагодзкага вакзалу.
У цёплым і выгодным вагоне мяне зьдзіўлена, але безь пярэчаньня павіталі марскія афіцэры, якія ехалі па службе з Архангельску на Чорнае мора. Упершыню ад лягерных часоў я сустрэўся, слухаючы іхныя размовы, з хваляй расейскага патрыятызму. Аднак і яна не была занадта адвольнаю, бо пасьля кожнага „победим”, неадлучнага ад прывабнасьці новых пагонаў і ардэноў, суразмоўцы зноў пачыналі драмаць, хаваючы вочы пад насунутымі шапкамі. Праз тры гадзіны язды кандуктар выкрыў мяне й высадзіў на маленькай станцыі Буй.
*
У гэтым Буі лёс усьміхнуўся мне гэтак, як мог усьміхацца толькі людзям, што дайшлі да краю роспачы. Ноч я пераспаў на вакзале, а ранкам пайшоў разглядаць мястэчка. Буй — малая мясьцінка, але вельмі прыгожая, і сваёй жоўта-зялёнай цэркаўкай нагадвае Саколку пад Гародняю. Я ўвайшоў у царкву зьдзіўлены, бо на ейнай спарахнелай браме не было надпісу „Антирелигиозный музей” (як у Віцебску); у змрочным і халодным нэфе кленчылі поруч тры старыя жанчыны. На гук маіх крокаў яны ўзьнялі галовы й хутка выйшлі з царквы, ня гледзячы адна на адну й не азіраючыся. Я, відаць, быў занадта малады, каб не ўзбуджаць страху й падазрэньняў.
Дзень быў сонечны й марозны, але бязь ветру, па сыпкім, як пясок, сьнезе крокі гучалі ўпэўнена, амаль радасна. Я выйшаў за горад у чыстае поле, паблукаў па маленькіх вулках, вярнуўся на кірмаш; паўсюль пазакрываныя аканіцы, і ніводнай жывой душы. Ля драўлянай вартоўні я знайшоў на сьметніку вялікі кавалак чорнага хлебу. Я абскроб яго ад бруду й плесьні лягерным ножыкам і, размачыўшы ў сьнезе, сквапна зьеў. У станцыйнай пачакальні было ўсё яшчэ пуста, але гэты раньні шпацыр даў мне столькі радасьці, што, калі я ўбачыў самотнага працаўніка ў чырвонай шапцы, які ў цішы раніцы выстукваў залачоным малаточкам таямнічыя знакі на тэлеграфнай стужцы, з-пад руін чарвівай памяці ўпершыню за два гады выбіўся ўчэпісты паэтычны радок — першая страфа Пятра Плаксіна. Значыць, ня ўсё са мною было так кепска, калі я пачынаў прыгадваць вершы.
Мой Пётр Плаксін са станцыі Буй дзесьці ў Валагодзкім павеце таксама з хвіліну прыглядаўся да мяне спадылба. Урэшце ён устаў з-за стала, падыйшоў да мяне й запытаўся, ці ня выгрузіў бы я вагон шпалаў, які ўжо тыдзень стаіць на ўзбоччы з-за недахопу ў горадзе рабочых рук, за талерку супу й кілю хлебу. Калі б я за гадзіну да таго ня зьеў сьняданку ля вартоўні, то згадзіўся б без ваганьня. Аднак цяпер я цаніў сябе вышэй. Я папрасіў месца ў найбліжэйшым цягніку, што ідзе да Сьвярдлоўску. Плаксін паціснуў плячыма й вярнуўся да сваёй працы. Праз чвэрць гадзіны перамовы аднавіліся. Пагадзіліся мы ўрэшце на тым, што ён цяпер дасьць мне талерку супу для разагрэву, а калі я пасьпею да вечара, то паеду да Сьвярдлоўску экспрэсам з Масквы, які апоўначы на хвіліну спыніцца ў Буі. Дакладна аб адзінаццатай ночы я прыйшоў па заробленае з акрываўленымі рукамі й адмарожанымі нагамі. Плаксін, што, як і ягоны папярэднік са станцыі Хандра Ўнылая, меў пэўны сантымэнт да палякаў, стрымаў слова. Апоўначы я, скурчыўшыся, сядзеў на калідоры цёмнага пульманаўскага вагону, што мкнуўся з Масквы ў Сьвярдлоўск.
Я хутка заснуў і, паступова адтайваючы ў цяпле вагону, паглыбляўся ўва ўсё больш прыемныя трызьненьні. Мяне разбудзіла рука, якая выцягнулася зь цёмнага купэ на калідор і заклікала мяне. Неахвотна, са страхам, я ўвайшоў у купэ. У цьмяным сьвятле блакітнай лямпкі я ледзь разгледзеў шэсьць кабет, што драмалі седзячы. Тая, што запрасіла мяне, далікатна разбудзіла таварышак, і праз пару хвілінаў я ўжо піў салодкую гарбату з тэрмасу, заядаючы яе кавалкам хлебу. Мае гасьцінныя спадарожніцы аказаліся працаўніцамі маскоўскай мэталюргічнай фабрыкі, якія разам з прычэпленымі на пляцформах машынамі эвакуяваліся на Ўрал. Яны былі вельмі добрыя да мяне, і я ніколі не забуду ня толькі таго, што яны хавалі мяне да Сьвярдлоўску на верхняй паліцы купэ й дзяліліся са мною сваёй беднаю ежаю, але й таго, што яны ўшанавалі ўва мне чалавека, ня гідзячыся маімі вашывымі лахманамі й мужна трываючы смурод майго бруднага й гнілога цела. Пра побыт у турме й лягеры я згадаў толькі аднойчы, але адразу ж змоўк, зьбіты з тропу выразам страху й недаверу ў іхных вачох. Затое мы зашмат размаўлялі пра вайну, пра зімовы наступ, пра частковую эвакуацыю ваеннай прамысловасьці з Масквы, пра нямецкую жорсткасьць на акупаваных землях. Магчыма, тады я паддаўся ўплыву, які заўжды стварае нечаканая людзкая зычлівасьць, або стаў ахвяраю аслабленага кантролю над нэрвамі, раптам супакоенымі пасьля шматлікіх пакутаў у бясьпечным цяпле купэ, але мне здаецца, што ўжо ніколі потым — нават у польскай арміі ў Расеі — я не сустракаўся з такім шчырым і кранальным патрыятызмам. Работніцы быццам спаборнічалі ў апавяданьнях аб мужнасьці й ахвярнасьці насельніцтва акружанай Масквы, аб уласнай працы, якая часта зь невялікімі перапынкамі доўжылася дні й ночы, аб рашучасьці, зь якой яны кінулі дамы й сем’і, каб на заклік „партии и правительства” пасьпяшацца на Ўрал; непадманным быў бляск нянавісьці й імпэту ў іхных вачох, калі яны запэўнівалі, што не пашкадавалі б жыцьця, каб абараніць сваю айчыну ад нямецкай навалы. Асабліва мне запомнілася адна, маладая яшчэ дзяўчына на шостым месяцы цяжарнасьці, якая пры кожным штуршку вагона курчылася ад болю, а пры размове клала сухенькія спрацаваныя далоні на пукаты жывот, як спакутаваная галяндзкая сялянка з раньніх палотнаў Ван Гога. Да чаго здольныя нялюдзкія высілкі савецкай працы, я пераканаўся пазьней. На трэці дзень побыту ў Сьвярдлоўску я выбраўся на самотны шпацыр за горад і ў катлавіне пабачыў маскоўскіх работніц. Яны без рукавіц завіхаліся пры машынах, пастаўленых на часовыя рыштаваньні з бэлек. Ішоў густы сьнег, а будаўніцы прыбівалі да сьпешна складзеных рыштаваньняў над галовамі сваіх таварышак першыя кавалкі гонты.
Большую частку вандроўкі я, аднак, праспаў на сетцы верхняй паліцы й памятаю толькі, што цягнік трохі затрымаўся на дзьвюх станцыях: у Вятцы й у Пярмі.
*
30 студзеня я прыехаў у Сьвярдлоўск. Гэта першая дата, якую я падаю не па памяці, а з нататніку. Нататнік быў яшчэ адным доказам хуткага вяртаньня здароўя: адразу ж пасьля прыезду ў Сьвярдлоўск адрадзілася мая ахвота да пісаньня й за апошнія капейкі я набыў сабе на станцыі нататнік і аловак. „Горад, — празь сем з паловаю гадоў расшыфроўваю я ледзь чытэльнае, сьцёртае пісьмо, — выглядае як слаёны макет з плястыліны. Стары Екатеринбург пераважна драўляны. Нават у цэнтры гораду сустракаюцца аднапавярховыя домікі са сьмешнымі вежачкамі й драўлянымі ўзорамі — гэта архітэктура расейскага купецтва. Далей відаць мураваныя гмахі фабрык з доўгімі комінамі й цэрквы, таксама мураваныя. Трэці слой — гэта Сьвярдлоўск сучасны: простыя, брыдкія дамы, абвешаныя партрэтамі Сталіна й Леніна, плякатамі й лёзунгамі. Горад ня гэтулькі жыве, колькі перавальваецца з боку на бок, як паранены зьвер, сточаны людзкім чарвіўствам. Вайна заўважная на кожным кроку. Тут цяпер жыве два мільёны тубыльцаў, уцекачоў і эвакуяваных. Чэргі, чэргі. Твары вельмі спакутаваныя. На вуліцы, дзе згрупаваліся дзяржаўныя ўстановы — абласныя й наркаматы, — хлеба й супу не выдаюць — няма па што стаяць у чэргах. Войска няшмат, затое багата навабранцаў у цывільным (у лапцях), зь вінтоўкамі на плячы. На кожным кроку відаць арганізацыйныя намаганьні, але без асаблівага выніку. Горад жыве самавольна — хто сам сабе чагосьці не здабудзе, той нічога й не атрымае. Увечары трохі прыемней — ажыўлена ў трамваях, людна на вуліцах. Сьвярдлоўск ня мае абавязку зацямняцца”.
Ня трэба забываць, што гэтае бясколернае, але досыць, як мне падаецца, дакладнае апісаньне выйшла з-пад пяра чалавека, які не пісаў два гады. У ім уражвае пэўнае перабольшваньне (кшталту „паранены зьвер”), тыповае для кожнага маладога пісьменьніка, які намагаецца хапаць жыцьцё з жару, з полымя. Калі б я сёньня паспрабаваў выклікаць гэты самы вобраз з памяці, я б паклаў большы акцэнт на людзях, меншы — на архітэктуры. Я памятаю рабочых, што вечарамі вярталіся з прадпрыемстваў і спыняліся пад вулічнымі мэгафонамі, каб выслухаць апошнія ваенныя паведамленьні. Твары ў іх былі зямлістыя, няголеныя, ледзь асьветленыя прыгаслым позіркам. Яны слухалі моўчкі, а потым групкамі ці па адным разыходзіліся на вячэрнюю „политграмоту”. Прыгорбленыя цені танулі ў шарай сьнежнай імжы, як вадзяныя пацукі, што ў змроку павылазілі з палонкі на лопнутай ільдзіне. Нямы натоўп павольна цягнуўся па вуліцах і пляцах, стаяў у чэргах і зьнікаў у асьветленых дзьвярох сталовак. Падвойныя трамваі кантраставалі зь вялікай пяціканцовай зоркай, утворанай зь ліхтароў на даху аднаго з наркаматаў. Памятаю салдатаў у будзёнаўках, што ранкам высякалі на абледзянелай маставой дарогу для танкаў; яны на каленях цярпліва дзяўблі лёд вострымі малаточкамі. Апоўдні рэзкі сьвісток падарваў вайскоўцаў з ходніку. Праз хвіліну ў чыстым сонечным паветры праплыло воблачка парфумы, а сьледам за ім на дарозе зьявіўся савецкі генэрал, абвешаны ардэнамі, у атачэньні штабу. Ён ішоў павольна, раскідаючы раптоўнымі ўдарамі ботаў укленчаных салдат. Памятаю цудоўна ўзброеную сыбірскую дывізію, у белых камбінэзонах і ў футраных шапках зь дзіркамі для вачэй і роту; яны па дарозе з Далёкага Ўсходу на Ленінградзкі фронт правялі пару гадзінаў на вакзале ў Сьвярдлоўску. Салдаты на вачох згаладалага натоўпу елі кансэрвы й сухары зь белага хлебу, але ніводзін ня кінуў недаедкаў у далоні галодных, дрыготкія ад хваляваньня й надзеі. Памятаю, нарэшце, савецкага салдата, які ў сквэры перад сьвярдлоўскім вакзалам рабіў здымак на памяць для сям’і, распляскаўшы на грудзёх правую далонь, — як Бальзак на вядомым дагератыпе, — і не дазволіў фатографу націснуць на гумовую грушу, пакуль ня выцягнуў з-пад рукава шынэлю вялізны ручны гадзіньнік...
Адразу ж, у першы дзень пасьля прыезду ў Сьвярдлоўск, я пасяліўся на вакзале сярод жменькі палякаў, якія хутка распавялі мне, што найбліжэйшы цягнік да Чалябінску дадуць самае хуткае празь дзесяць дзён, што па баланду трэба хадзіць да вагону, што стаяў ля каляінаў, што зь любой самотнай жанчынай, якая чакае цягніка, можна пераспаць за рогам каля захавальні, а пра польскую армію ніхто ў Сьвярдлоўску ня чуў. Апоўдні я выйшаў у горад пашукаць кватэру Кругловых. На куцьцю перад вызваленьнем зь лягеру адзін зь вязьняў у „пересыльном” бараку папрасіў мяне, каб я — калі патраплю на волі ў Сьвярдлоўск, — адведаў жонку й двох дзяцей генэрала Круглова, які дагэтуль жыў у „лагпункте” Астраўное й пасьля пачатку расейска-нямецкай вайны атрымаў дадатковы завочны прысуд, які акругліў сем гадоў, што яму засталося сядзець, да пятнаццаці. Місія не была асабліва прыемная, але я ўчапіўся за гэты адрас, як за адзіны трывалы пункт побыту на волі. На вузкай вулачцы, назвы якой я ўжо ня памятаю, я знайшоў брудную казённую камянічку, і старая вартаўніца, падазрона азіраючы мяне, правяла мяне цераз двор і паказала маленькую кватэрку на першым паверсе. Я застаў толькі 14-гадовую Лідзію Круглову, прыгожую дзяўчыну з чорнымі задуменнымі вачыма, якая сядзела пры стале над стосам кніжак і сшыткаў. Яна прыняла мяне ветліва, нават з пэўнай радасьцю, калі даведалася, што я прыехаў зь лягеру, дзе сядзіць ейны бацька. Цёмны пакой па самую столь быў завалены выцьвілым антыкварыятам, з адзінага вакна, часткова заміж шыбаў закрытага фанэраю або аркушамі прамасьленай паперы, сачылася слабое сьвятло шарай гадзіны. У кватэры быў такі холад, што малая Круглова рабіла ўрокі ў футры, накінутым на плечы, у фільцовых валёнках і ваўняных пальчатках бяз пальцаў. Я ўпершыню за два месяцы добра вымыўся на кухні. Чакаючы потым Круглову-маці, я доўга рабіў зь Лідкаю ўрокі й хутка пасябраваў зь ёй над мапамі й арытмэтычнымі заданьнямі. Вечарам вярнулася маці. Яна была яшчэ вельмі прыгожая, нягледзячы на пазнакі стомы, недасыпу й рагавыя акуляры, з-пад якіх пазіралі смалістыя, як у Лідкі, вочы. Яна палажыла на стол кілёвы бохан хлебу й кінула запытальны позірк на дачку. Пачуўшы, што я прынёс прывітаньне ад мужа, яна адразу выклікала мяне на кухню.
— Вы не сказалі Лідачцы, што яе бацька атрымаў новы тэрмін?
— Не, — адказаў я, — зусім забыўся. У лягеры не надаюць асаблівай увагі выракам, бо яны ўжо даўно перайшлі мяжу ўсялякай надзеі на сканчэньне.
— Ах, мой Божа, як гэта добра, — выгукнула яна, не зьвяртаючы ўвагі на маю двухсэнсоўнасьць, — бо Вы ведаеце, Лідачцы так дакучаюць настаўнікі й сябры зьняволеньнем бацькі, што яна нізавошта не пайшла б у школу, каб даведалася, што мой муж атрымаў новы тэрмін.
Мы вярнуліся ў пакой, дзе старая няня, якая прыйшла, як звычайна, да сваіх колішніх гаспадароў на супольную вячэру, ужо накрывала на стол. На белым абрусе зьявілася супніца з гарачым супам і самавар. Я быў узрушаны, здаецца, нават зьбянтэжаны. Сівенькая як лунь няня адрэзала мне скібачку ад свае порцыі хлебу й падала праз стол, запэўніваючы, што на старасьць хлеб ёй не карысны. Мы сядзелі за вячэраю, грэючы зьмерзлыя рукі аб гарачы самавар. Круглова ані разу не спыталася пра мужа й адразала дакорлівым позіркам сваіх цёмных, аксамітных вачэй усе намёкі на лягер. Таму мы гутарылі пра нэўтральныя рэчы. Круглова распавядала, што вельмі цяжка працуе машыністкай, а зарабляе мала, і што ледзь здольная вечарамі ўстояць на нагох, калі ўсю кантору клічуць на „политграмоту”, што ейнага 18-гадовага сына, які заўжды прагнуў быць афіцэрам, не прынялі ў войска „за бацьку”, і цяпер ён капае акопы пад Ленінградам у дапаможнай частцы „добровольцев”. Лідка ледзь ня плакала з-за таго, што яе праз бацьку ня хочуць прыняць у камсамол і што яна ня мае права хадзіць у школе на гульні й спартовыя забавы. Але праз два гады, калі „папенька вернётся”, усё зьменіцца. Старая няня сонна ківалася ў крэсьле, бы сава, бяззубым ротам шэпчучы сваё „Господи, помилуй!”. Пасьля вячэры пад парцылянавым абажурам нафтавай лямпы мы расклалі вялікі атляс і са сьмехам плянавалі ўтраіх далёкую вандроўку за мяжу. Старая няня нізавошта не хацела да нас далучыцца. „Вы обо мне не заботьтесь, — казала яна, — я в России родилась и в России умру”. Мне было так добра, што я са сьлязьмі ў вачох пачаў марыць, каб хоць адну ноч пераспаць пад людзкім дахам — хоць у малой куханьцы на падлозе. Аднак Круглова мяне не запрашала, наадварот, усё часьцей пазірала на гадзіньнік. За два гады ў турме й лягеры я амаль цалкам страціў пачуцьцё ветлівасьці й стрыманасьці, але цяпер, у гэтай атмасфэры арыстакратычнай беднасьці, я адчуваў сябе такім нясьмелым, што зь цяжкасьцю прапусьціў праз горла просьбу заначаваць.
— Ці бачыў хто, як Вы ўваходзілі? — зьбялеўшы, запыталася Круглова.
— Так, — адказаў я. — Мяне сюды прывяла старожка.
— Не магу, — яна зайшлася ад рыданьня, — на літасьць Боскую, не магу. Муж у лягеры, дзеці як чорныя авечкі, нам ледзь дазваляюць дыхаць. Ці ведаеце Вы, што адчуваеш, калі цябе ўночы цягнуць у НКВД, што значыць прасіць працу як міласьціну? Дзеля Бога, не выклікайце на гэты дом новага няшчасьця! Ідзіце адсюль зараз жа й не вяртайцеся!
Апоўначы я вяртаўся праз апусьцелыя вуліцы на сьвярдлоўскі вакзал.
У гэтым месцы мой дзёньнічак натуе ў кранальна наіўных і сэнтымэнтальных словах рамантычную гісторыю, якая з пэрспэктывы сямі гадоў ужо не здаецца мне такой рамантычнай. Справа ў тым, што на пяты дзень побыту ў Сьвярдлоўску я пазнаёміўся на вакзале з маладой грузінкай, Фатымой Собалевай, якая, як і мы ўсе, дрэмлючы, чакала на лаўцы цягніка да Магнітагорску. Я адчуў да яе слабасьць ня толькі таму, што яна была выключна прыгожая — яе акруглы твар з бледнай, далікатнай скурай, футраная шапачка, гэта было як цуд; доўгія чорныя косы яна на дзень запінала ў вузел, а ўвечары расчэсвала іх на шэрым футры, сьвецячы ў цемры зубамі са слановай косьці,— але й таму, што яна часта даставала з кошыку на хлеб сыр, халоднае мяса й масла. Фатыма была чыноўніцай гарвыканкаму ў Магнітагорску, камуністкай, і партыйны білет адчыняў перад ёю дзьверы ўсіх „спецларьков”. У Сьвярдлоўску яна захрасла на пару дзён, вяртаючыся з Омску, дзе адведвала параненага мужа — таксама грузіна, афіцэра-артылерыста, чый полк на пачатак вайны дыслякаваўся ў Летуве. Яна казала пра гэта сьмеючыся.
— Зь яго ўжо нічога ня будзе, — шматкроць запэўнівала яна мяне, — яму ампутавалі абедзьве нагі. Бедны то ён бедны, але ж і мне неахвота спаць усё жыцьцё з калекам.
Мы хутка пасябравалі й пару разоў нават схадзілі ў цёмны кут каля захавальні. Фатыма намаўляла мяне, каб я кінуў думку аб войску й паехаў зь ёю ў Магнітагорск.
— Что за чепуха, — казала яна жаласным голасам, — колькі ж таго жыцьця засталося чалавеку? У армію цябе ня цягнуць, дык чаго ты сам пхнесься? Образование у тебя какое-то есть, неужели я, член партии, тебя на хорошую работу не устрою?
Маладая грузінка не хацела верыць ні ў што, што б я ёй ні распавядаў пра лягер.
— Чепуха, чепуха, — катэгарычна патрэсвала яна галоўкаю, — в Советском Союзе таких вещей нет. Кожны чалавек можа схапіць цынгу на Поўначы, а вопратку таксама лёгка падраць на працы. Ноги вылечишь, на одежду достанешь талончик — и дело оформлено.
Аднак, калі мы выходзілі ўвечары ў горад і бязмэтна блукалі па сьнезе, яна нэрвовым поціскам рукі стрымлівала мае лягерныя рэмінісцэнцыі.
— Цябе што, нават гэтаму не навучылі ў лягеры, — шаптала яна, спалохана азіраючыся, — што за „болтовню” найпрасьцей папасьціся на вуліцы? Ці ж можна пазнаць твары мінакоў у цемры?
Сапраўды, нельга было. Цёмны тлум праціскаўся вуліцамі на адныя й тыя ж месцы— шумны, як прыліў, але жахліва безаблічны. Перад асьветленымі вокнамі сталоўкі мы на хвіліну спыніліся, каб прачытаць сьвежае мэню на чале зь несьмяротнымі „щами”.
— Ну й чаму ты мяне са сваім партыйным білетам ніколі не запросіш у сталоўку? Саромеесься маіх лахманоў?
— Не, ня тое, — сказала яна. — Але могуць мяне пазнаць і напішуць у гарвыканкам.
— А ў Магнітагорску не пазнаюць?
— У Магнітагорску ўсё інакш. Заўсёды лепей, як сам гаворыш. Могуць не дазволіць, але ніколі не пакараюць за недахоп „революционной бдительности”.
На дзясяты дзень майго побыту ў Сьвярдлоўску Фатыма зьехала ў Магнітагорск. З вакна вагону яна апошні раз высунула сваю пушыстую галоўку й голасна крыкнула: „Не забудзь, Ленінская, 19, кватэра 21”.
Назаўтра раніцай амаль з рэлігійнай узьнёсласьцю мы павіталі першага польскага афіцэра, які ехаў са свае роднае часткі ў Архангельск па сям’ю. Ён нам сказаў, што найбліжэйшая вайсковая місія польскай арміі стаіць у Чалябінску, а апошняя польская дывізія фармуецца ў Казахстане.
*
У Чалябінску нашая суполка* , на чале якой стаў энэргічны паручнік Ч., знайшла паблізу трактарнай фабрыкі элеганцкі гатэль „Урал”, а ў ім шэфа польскай ваеннай місіі, высокага капітана ў хакі й з кійком. Ён прыняў нас без прыкметаў асаблівага спачуваньня й, ледзь слухаючы нашыя бязладныя аповеды, расчыніў вакно, хаця люты на Ўрале не зьяўляецца асабліва цёплым месяцам. Мы ўсе атрымалі па 10 рублёў і абяцаньне, што, калі расейцы ня будуць чыніць перашкодаў, ён хутка правядзе нашую групу празь імправізаваную лекарскую камісію (паміж намі, на шчасьце, быў адзін доктар) і выстараецца для нас асобны вагон і дакумэнты на падарожжа да Казахстану. На разьвітаньне шэф місіі ўручыў паручніку Ч. з тузін крыжыкаў з надпісам „Pledge for Victory” й гэтулькі ж літаніяў да Маці Божай Вастрабрамскай на вэлёневай паперы. „Раздайце гэта сваім людзям, калега,— сказаў ён, далікатна выправаджваючы нас за дзьверы, — у лягерох вы, напэўна, забыліся пра Бога”. Такім чынам, мы былі нарэшце людзьмі, хаця й сапраўды ў лягерох забыліся пра Бога, і цяпер скіравалі свае першыя крокі на вакзал, дзе — як нас запэўнілі адразу ж па прыезьдзе, — можна было заўсёды скрасьці нешта зь ежы каля прадуктовых складоў. Мой дзёньнічак у гэтым месцы перарываецца, — відавочна, я быў занадта заняты й узбуджаны пераездам у войска, — таму заміж падрабязных нататак і назіраньняў у ім апісаная толькі дакладная траса падарожжа: Чалябінск — Орск — Арэнбург — Акцюбінск — Аральск— Кызыл-Арда — Арыс — Чымкент — Джамбул — Лугавое. Мы вырушылі з Чалябінску ў першыя дні лютага таварным вагонам, абсталяваным трохпавярховымі драўлянымі нарамі; у нас былі два вядры, мех мукі, мех крупаў і дзьве дзіркі ў падлозе на найпільнейшыя патрэбы; а 9 сакавіка мы былі ўжо ў Лугавым. Ня памятаю з таго падарожжа амаль нічога, бо мы ня рушыліся з вагону, баючыся, што ня знойдзем яго потым, бо вагон перачаплялі на кожнай вялікай станцыі да іншага цягніка. Мы правялі гэты месяц на нарах, занятыя то задавальненьнем неабходных патрэбаў, то ловамі вошаў у вопратцы. Толькі ў Орску, дзе наш вагон колькі гадзінаў мусіў чакаць цягнік, мне запаў у памяць цудоўны краявід заходу сонца ў засьнежаным стэпе— зь небам, якое зьмянялася ад цёмнага блакіту да ржавай чырвані, і зь іржава-брунатнымі вярблюдамі, якія на сваіх хісткіх гарбах несьлі на станцыю самотных вандроўнікаў.
12 сакавіка мяне прынялі ў дзясяты полк лёгкай артылерыі дзявятай пяхотнай дывізіі ў Лугавым. Першым чалавекам, на якога я натрапіў у Лугавым, несучы праз дождж да намёту новае абмундзіраваньне, бялізну, пару ботаў і судок, быў хударлявы капітанК., якога ў Віцебскай турме я штодня цягнуў з нараў на парашу, бо ён ужо ня мог хадзіць сам. Я яго няўважліва штурхануў, зьяжджаючы з пагорку на размоклых ботах, і са зьдзіўленьня так шырока раскінуў рукі, што мой клунак упаў у бруд. Ён строга зірнуў на мяне, абтрос цудоўна скроены фрэнч і прыгразіў мне карным рапартам адразу ж пасьля таго, як я абмундзіруюся. Такім чынам, я сапраўды быў у войску, сярод суайчыньнікаў, якія пасьля ўсяго, што перажылі за апошнія два гады, хутка рабіліся самімі сабой.
Дзясятая дывізія, якая амаль цалкам складалася з позна вызваленых, а таму хворых і зьнясіленых вязьняў, першая выехала з Расеі ў Пэрсію. 26 сакавіка наш полк перавезьлі на таварным цягніку праз Джамбул — Арыс — Ташкент — Джызак — Самарканд — Бухару — Чарджоў — Ашгабат да Краснаводзка над Касьпійскім морам; 30сакавіка нас пасадзілі на два караблі: „Агамалі Аглы” й „Туркмэністан”; 31 сакавіка я ўжо спаў на пяшчаным пляжы ў Пахлеві, па-за межамі краіны, у якой — як я напісаў у сваім дзёньніку — „можна ўсумніцца ў чалавеку й у сэнсе барацьбы за тое, каб яму было лепей на зямлі”.