Агасфэр
Вечны Жыд
Гайм Штэфан
Разьдзел дванаццаты
Праўды ня ведае ніхто, апрача мяне самога й рабі, але ён мёртвы ўсе гэтыя доўгія гады, а мёртвыя маўчаць.
А дзень быў як ніколі прыгожы; зямля, яшчэ вільготная ад зімовага дажджу, пахла ўзаранай ральлёю, лілеі стаялі ва ўсёй сваёй раскошы, і неба яшчэ не паблякла ад летняй сьпёкі, а цёмным блакітам скляпенілася над горадам і храмам. Дзень для жыцьця, а не для сьмерці; але гэта быў дзень, пярэдадзень сабата, і што павінна было быць зроблена, павінна рабіцца сёньня, бо ў дзень сёмы Бог спачываў, і ні адна рука ў Ізраілі ў гэты дзень не павінна нават варухнуцца.
Таму такі сьпех. Таму такая бегатня паміж домам Каяфы й домам Ірада й домам Пілата й раптоўнае народнае апытаньне, хто павінен жыць, а хто павінен быць пакараны сьмерцю, гвэрыльера Варава, ці гэты звар'яцелы цар юдэйскі; таму й сьпешныя канфэрэнцыі вучоных законьнікаў, на іх ішлося пра кампэтэнтнасьць, хто агалосіць прысуд, хто выканае яго, пра нацыянальнае й рэлігійнае значэньне, тут сьвятарства, тут тэтрарх, тут акупацыйныя ўлады й да таго ж тая ўпарцістая зацятасьць рэбэ Ёшуа, бадай нават, татальнае неразуменьне працэсаў у сьвеце, ён бачыў толькі сваё пакліканьне на месца праваруч Бога, і разам з тым сэрца яго было поўнае прадчуваньня й страху. І таму такое цкаваньне, такая падгонка на гару, што давала вельмі мала шанцаў натоўпу пацешыцца зь відовішча. Нейкі дзівак, які сам сябе абвясьціў царом і цяпер мусіць несьці на сабе свой крыж, якая выдатная нагода для ўсякага роду кпінаў, тут гумар народа можа выбухнуць беспакарана й стацца прадметам гамонак на многіх вясёлых застольлях, але не, ледзь паяўляецца гэты чалавек, задыханы, спацелы, падганяны кіямі эскорту, вось ужо ён амаль прашкандыбаў, і толькі там, дзе ў яго падгінаюцца калені як у перанагружанага асла, можна выкрыкнуць пакеплівае «асанна!» альбо «слава цару!» альбо: «як ты хочаш выбавіць нас, ты, сын Божы, калі сам сабе памагчы ня можаш!»
І пашкадаваў я цябе, рэбэ Ёшуа, нягледзячы на тваё вялікае вар'яцтва, і сэрца ў мяне сьціснулася ў грудзях, калі я ўбачыў, як ты йдзеш да мяне з крыжам на плячах.
І ўбачыў я твой позірк, калі ты пазнаў мяне каля майго дома, і як дрыжалі твае вузкія губы, а ты спрабаваў загаварыць, але ўспасобіўся толькі на хрыплы шэпт.
І я падышоў да цябе й сказаў: Як ты бачыш, я з табою ў тваю цяжкую гадзіну.
Ён кіўнуў і прамовіў: Ты сказаў, што я змагу адпачыць у цябе.
А я нахіліўся да яго, бо ён стаяў, нізка прыгнуты цяжкім крыжам, і я сказаў: У мяне пад вопраткай ёсьць меч Божы, і я хачу агаліць яго за цябе, і ўсе твае перасьмешнікі й твае ворагі і ўсе жаўнеры да сьмерці перапалохаюцца й паразьбягаюцца ад бляску яго.
Ён маўчаў.
А ты, рэбэ Ёшуа, сказаў я далей, скінеш зь сябе крыж і выпрастаешся, і згуртуеш народ Ізраіля вакол сябе й павядзеш яго, як напісана, бо твая барацьба, о княжа, і твая перамога, о цару!
Але ён патрос увенчанай цернем галавой і адказаў мне: Пакінь свой меч у похвах. Ці ж не павінен я выпіць келіх, які наканаваў мне мой Бацька? А я хацеў адпачыць у ценю тваіх дзьвярэй, бо я да сьмерці стаміўся.
Тады забрала мяне злосьць на гэтую ўпартасьць, і я адштурхнуў яго ад сябе й крыкнуў: Прэч, дурань! Думаеш, таму там угары вялікі клопат, што яны пратнуць цьвікамі твае рукі й ногі і пакінуць так на маруднае паміраньне на крыжы? Ён жа стварыў чалавекаў такімі, якія яны ёсьць, а ты хочаш перайначыць іх сваёй жалю вартай сьмерцю?
І я бачу яшчэ, быццам тое было сёньня, твар рабі, які ён бледны пад кроплямі крыві, і чую, як ён кажа: Сын чалавечы йдзе, як напісана ў прарока, а ты застанешся і чакацьмеш мяне, пакуль я вярнуся.
Пасьля гэтага ён пайшоў далей і зьнік за паваротам, дзе дарога павяла ўгору на Галгофу, і за ім увесь люд, і люд шумеў і скакаў, быццам аплаціў пацеху яму сапраўдны цар. А пасьля была вялікая ціша, і сьвятло лілося на лісьце майго вінаграду, які віўся па слупах ганка, і цені лістоў дрыжалі на каменьні двара, і я сядзеў і думаў пра рабі, які цяпер паміраў на крыжы, і пра яго словы, якія ён сказаў мне, і пра марнасьць усіх намогаў.
І тады прыйшоў Юда Іскарыёт і стаў перад мною з машною ў руцэ й сказаў мне: Ты той, хто клаў галаву сваю на грудзі рабі на трапезе, калі ён прычашчаў нас ад свайго цела й крыві.
А ты той, сказаў я, хто вінаваты мне адзін срэбранік з трыццаці, якія атрымаў за здраду.
Здрада, сказаў Юда, жорсткае слова, я толькі рабіў паводле таго, што быць павінна й паводле ўласнага жаданьня рабі, бо ці ж не сказаў ён нам, што ён павінен праліць сваю кроў за многіх на дараваньне іхніх грахоў, а пасьля мне, каб я рабіў, што зрабіць маю, хутчэй? Дык я толькі зрабіў, што было вызначана й паводле волі ягонай; а вось ты прагнаў яго ад сваіх дзьвярэй, калі ён толькі хацеў крышку адпачыць ад свайго цяжару, таму напраўду прадаў яго ты, а ня я.
Гэта вельмі зручна так думаць, адказаў я, калі лічыш, што робіш так, як яму вызначана толькі таму, што ён прылада й забаўка ў руцэ Навышняга. Але ўжо твой продак Адам быў пакараны высылкай і мусіў ісьці працаваць толькі за тое, што зьеў яблык, хоць яму й было прадвызначана зьесьці яго, бо інакш навошта Бог павесіў той яблык перад ягоным носам і стварыў зьмяю й жанчыну Еву? Гэта такая гульня, якую Бог вядзе з людзьмі, каб яны вырашалі, што ёсьць дабро й зло, і прытым не маглі зрабіць гэтага йнакш, як прадпісана, так што ты, хоць і нарадзіўся на здраду, робішся здраднікам па сваёй волі й таму ня можаш рабіць інакш, як толькі пайсьці да дрэва, што там вышэй за маім домам, і павесіцца на ім.
А я ёсьць дух ад духа Бога; я чыню абсалютна й без пачцівасьці, таму й ня маю патрэбы ў нікім, хто праліваў бы сваю кроў за грахі, якія я ўчыніць ня дам сабе рады. А цяпер дай мне срэбранік, які ты мне вінен.
І тады спалохаўся Юда Іскарыёт і таропка даў мне срэбраны дынар, які я патрабаваў, і пабег. Але праз хвілю, калі ўжо пайшло на шостую гадзіну, ён вярнуўся й сказаў, што астатнія дваццаць дзевяць ён занёс у храм і кінуў сьвятарам; але тыя не захацелі іх браць, бо гэта былі грошы за кроў. Пасьля гэтага ён павярнуўся й пайшоў да дрэва, якое расьце там вышэй за маім домам, і ўзяў вяроўку, якою водзяць аслоў, і павесіўся.
А я ўбачыў, як пацямнела неба, і з гор пацягнула халодным ветрам. І прыбеглі людзі, яны крычалі, што вялікая заслона ў храме разадралася напалам, быццам расьсеклася вялікай рукою, і ўвесь горад у страху перад Божай карай.
А я ведаў, што рэбэ Ёшуа памёр, і я схіліў сваю галаву й плакаў па ім.