Аварыя

Дзюрэнмат Фрыдрых

Першая частка

А ці ёсць яшчэ яны, магчымыя гісторыі, гісторыі для пісьменнікаў? Калі не хочаш расказваць пра сябе, рамантычна, лірычна абагульняць сваё Я, дык і не адчуваеш ніякае патрэбы шчыра і праўдзіва гаварыць пра свае спадзяванні і паражэнні, пра свае спосабы спаць з жанчынамі, быццам праўдзівасць магла б усё гэта транспаніраваць у агульнае і не надта каб меней у медыцынскае, псіхалагічнае ў лепшым разе; не хочаш гэтага расказваць, бадай нават, тактоўна адступаеш назад, ветліва ашчаджаеш і прыхоўваеш сваё прыватнае для самога сябе, як скульптар матэрыял, працуючы з ім і на ім жа развіваючыся, і, як той класік, спрабуеш не адразу расчаравацца, калі ўжо нельга адмовіцца прызнаць за мудрасць чыстую бязглуздзіцу, якая падносіцца ўсюды і дзе папала, -- тады пісаць цяжэй, тады ты самотны ў сваім бяссэнсавым пісанні, і добрая ацэнка за веданне гісторыі літаратуры цябе больш не цікавіць, -- бо ўжо ж каму толькі не выстаўляліся тыя добрыя ацэнкі, якая толькі халтура не праслаўлялася на цэлы белы свет! -- тады толькі ты разумееш, што патрабаванні дня больш важныя. Але ж і тут дылема -- неспрыяльная каньюнктура. Лёгкі жанр прапануе жыццё, увечары кіно, паэзію ў аддзеле пацехаў у штодзённай газеце, на большае ж -- але ўжо сацыяльна пачынаючы з франка,-- патрабуецца душа, шчырасць душы, праўдзівасць, павінны падносіцца больш высокія вартасці, мараль, карысна-спажыўныя сентэнцыі, сёе-тое благое мусіць быць пераадолена, а даброць сцверджана, хай тое табе ў хрысціянстве, хай у бытавой пачуццёвасці, у хадавой літаратуры, карацей -- ува ўсім. Але калі аўтар зноў і зноў адмаўляецца прадукаваць гэта, усё больш настойліва і ўпарта, хоць яму і ясна, што аснова ягоных пісанняў у ім самім, у ягоных дазіраваных і залежна ад выпадку ўсвядомленых альбо неўсвядомленых паводзінах, у яго веры і сумненнях, і калі ён усё-такі лічыць, што менавіта гэта аніяк не абыходзіць публіцы, што ёй дастаткова таго, што ён піша, фармуе, кшталціць, дык ці не выстаўляе ён свае густы напаказ, смачна апісваючы паверхню з’ў і рэчаў і толькі яе адну, працуючы над ёю і толькі над ёю, а ў астатнім яму след трымаць язык за зубамі, не каментаваць, не малоць лухты, крацей, -- хай ваша памаўчала б? Уразумеўшы ўсё гэта, ён будзе запінацца, марудзіць, бязрадна разводзіць рукі, ён наўрад ці здолее ўнікнуць гэтага. Падазрэнне, што яму ўжо няма чаго сказаць свету, усё больш нарастае, ужо на шалі сур’ёзных развагаў кладзецца сама магчымасць усё адпрэчыць і запрапасціць, ну, можа, хай напаслед яшчэ і варта высіліцца на фразу--другую, а ў астатнім -- спад у біялогію, каб, прынамсі ў думках, творча падступіцца да выбуху чалавецтва, да мільярдаў, з-пасярод якіх кожная асобіна навыперад пнецца наперад, да няспынна апладняльных матак; альбо ж спад у фізіку, у астраномію, каб дзеля парадку разумець тыя рыштаванні, на якіх мы боўтаемся, быццам маятнікі. Астатняе -- для ілюстраваных часопісаў, для “Лайфа”, “Мача”, “Квіка” і для “Яна і Ён”: прэзідэнт пад кіслародам, дзядзечка Булганін у садку сярод флёксаў і півоняў, прынцэса са сваім баламутам-капітанам авіяцыі, кінамагнаты і доларавыя твары, разменныя, ужо не ў модзе ледзь толькі пра іх загаварылі. А побач буднасць усяго, заходнееўрапейскага ў маім выпадку, а дакладней швейцарскага,--дрэннае надвор’е і каньюнктура, клопаты і плягі, узрушэнні праз розныя дробязі, але ўсё гэта без ніякай сувязі са светам у яго паўнаце і цэласці, з патокам рэчаў і ня-рэчаў, з разматваннем клубка неабходнасцяў. Лёс пакінуў сцэну, на якой разыгрываецца ўвесь спектакль, лёс высочвае падзеі з-за кулісаў, без дзейсна важнай драматургіі, а на авансцэне ўсё коціцца к чортавай матары -- катастрофы, хваробы, крызісы. Нават вайна залежыць ад таго, ці прадказваюць электронныя мазгі яе рэнтабельнасць, але гэтага ніколі не будзе, бо чалавек, бач, ведае, што як бы зладжана ні функцыянавалі вылічальныя машыны, матэматычна мысляцца, прадказваюцца толькі паражэнні; шкада толькі, што здараюцца падтасоўкі, забароненыя ўварванні ў штучныя мазгі, але нават гэта ўспрымаецца не так балюча, як магчымасць таго, што там паслабне які-небудзь шурупчык, там заблытаецца намотка шпулькі, няправільна спрацуе клавіша, і вось табе маеш -- сусветная катастрофа праз тэхнічнае кароткае замыканне, памылковае ўключэнне. І ўжо над табою няма ніякага бога, ніякага закона, ніякага фатума, як у Пятай сімфоніі, а ёсць няшчасці на транспарце, прарывы няправільна сканструяваных дамбаў, выбух на атамнай станцыі, спрычынены раззявай-лабарантам, кепска ўстаноўленай машынай. У гэты свет аварый вядзе і наша дарога, на пыльным узбоччы якое побач з рэкламнымі шчытамі абутку, студэбэкераў, марожанага, з камянямі-помнікамі ахвярам няшчасных выпадкаў адбываюцца яшчэ некаторыя іншыя магчымыя гісторыі, тым часам як стоаблічнае чалавецтва глядзіць на ўсё абыякава, а непераборлівая чума шырыцца да маштабу ўсеагульнай пагібелі, -- у гэтым свеце ўсё больш прыкметнымі і патрэбнымі робяцца суд і справядлівасць, можа нават, і мілажальнасць, выпадкова злоўленая, адлюстраваная ў маноклі п’янага водшыбніка.