Фіналісты Прэміі Гедройця. «Раз на дваццаць пяць тысяч гадоў»: кніга пра тое, як усё здараецца, калі не адбываецца нічога

«Раз на дваццаць пяць тысяч гадоў» — кніга-фатаграфія, якая робіць адметнымі і незабыўнымі імгненні звычайнага жыцця. Пейзаж, вылучаны аўтарам, і героі, якія пачынаюць выпраменьваць святло, бо менавіта на іх падае позірк фатографа, — ці заўважалі вы, што фотаздымак перастварае нашу рэальнасць, захоўваючы прастору і час? Што ён фіксуе не толькі «кавалачак жыцця», але робіць бачным аўтара і яго стаўленне да таго, што ён фатаграфуе? Што ён выдае магію моманту? Такую паралель можна правесці з аповесцю «Раз на дваццаць пяць тысяч гадоў», у якой Анка Упала выяўляе рухомае паветра чалавечай камунікацыі.

Анка Упала (Алена Казлова) — беларуская пісьменніца, перакладчыца. Нарадзілася ў Магілёве. Скончыла факультэт замежных моў Магілёўскага дзяржаўнага ўніверсітэта. У 2013–2018 гадах каардынавала Школу маладога пісьменніка пры Саюзе беларускіх пісьменнікаў.

Аўтарка кнігі кароткай прозы і вершаў «Дрэва энталіпт» (2012), аўтабіяграфічнага рамана «На заснежаны востраў» (2017, 2018). Як публіцыстка пісала на тэмы гендару, мовы і жаночых правоў, выступала з серыяй тэкстаў на «Радыё Свабода», асобнымі артыкуламі ў часопісе «ПрайдзіСвет» і на сайце budzma. by. Апавяданні, вершы і пераклады творцы публікаваліся ў беларускіх і шведскіх анталогіях, літаратурных часопісах.

У 2018 годзе раман аўтаркі «На заснежаны востраў» увайшоў у шорт-ліст Прэміі Гедройця.

Галоўная рэдактарка беларускага жаночага выдавецтва Пфляўмбаўм / Pflaŭmbaŭm.

Год таму першы раман пісьменніцы «На заснежаны востраў», які можна лічыць папярэднікам аповесці «Раз на дваццаць пяць тысяч гадоў», мне дала пачытаць сяброўка. Не адразу «ўвайшла» ў гэту прозу. У кнізе беларуская аўтарка прыехала вывучаць шведскую мову ў народнай школе ў маленькім гарадку і ў звычайных рэчах сустракалася з новым для сябе светам. Пакой у інтэрнэце і суседкі па ім, аднагрупнікі з самых розных краін, заданні па шведскай мове, прагулянкі з сябрамі на возера... А потым здарылася тое, што здарылася — гісторыя, у якой няма ліхіх сюжэтных паваротаў, раптам узяла ў палон унутраным камертонам і інтанацыяй.

«На заснежаны востраў» аказалася кнігай пра свет і ўразлівыя чалавечыя сувязі. Пра талерантнасць, паразуменне, адзіноту, чалавечнасць, пра здольнасць паразумецца. Пра асабістыя межы. Працяг «Раз на дваццаць пяць тысяч гадоў», які цалкам можна разглядаць як асобны твор — ува многім пра тое ж. Пра тое, як мы (не) супадаем з Іншым, часам вельмі блізкім нам чалавекам.

«Дзіўна, што, калі ўсё адбывалася, я думала, што не адбываецца нічога», — так разважае ў «Раз на дваццаць пяць тысяч гадоў» гераіня — пісьменніца і перакладчыца Алена, папярэднічаючы расповеду пра лета 2018 года ў Стакгольме. «І ўсё-ткі нешта адбылося, ці нават здарылася, штосьці, што мае пачатак, сярэдзіну і канец. Што называецца гісторыя», — дадае яна, нагадваючы пра тое, што гісторыю стварае непасрэдна наратар.

Анка Упала — наратар адначасова крыху адслонены, і ў той час — зацікаўлены, дактлівы. Уважлівы да дэталяў, рэплік, позіркаў, да сябе. Аповесць пачынаецца з таго, што гераіня вырашыла паехаць у Стакгольм, каб папрацаваць з сямейным архівам і пакупацца. Але спёка ў горадзе была такая, што ніякай працы не атрымалася. Аднак адбылося іншае і вельмі важнае — сустрэча з суданскай сяброўкай, з якой Алена вучылася раней у той самай народнай школе. Афрыканская дзяўчына з цудоўным імём Тунці з паўтары гады таму сышла са школы, а потым па невядомай прычыне «заблакавала» ў месенджарах Алену без тлумачэння прычын. Але гэтым разам Тунці пагадзілася сустрэцца з прыяцелькай, убачыўшы яе ліст у электроннай паштовай скрыні.

Чытач «уваходзіць» у прастору спякотнага Стакгольма паступова — мы загадзя знаёмімся з сяброўкай Маргарэтай, у якой гераіня збіраецца жыць. Ды папярэдне заскокваем у Магілёў, у які перад ад’ездам паехала Алена, каб даглядаць сваю амаль дзевяностагадовую бабулю і пляменніка.

«За час, пакуль я глядзела бабулю і пляменніка, я незаўважна для сябе перайшла ў амаль аўтаматычны рэжым існавання», — апісвае яна свой стан перад падарожжам.

І вось — урэшце шведскі горад, які захапіла гарачыня — і іншы свет, і старэйшая Маргарэта, якая «праяўляецца» праз размовы па Скайпе, свет сваёй кватэры, фатаздымак на памяць. Вось згадка пра дом у Магілёве, з якога Алена не выходзіла цэлы месяц, а вось — нечаканы Стакгольм, з яго будоўляй і спёкай. І новая рэальнасць, у якой раптам нягледзячы на жудаснае надвор’е, можна адчуць сябе шчаслівым.

Зрабіць сабе малочны кактэйль увечары ў новым доме.

Пакупацца.

І, нарэшце, сустрэцца з Тунці, аднавіўшы былую сувязь.

Вярнуся яшчэ раз да метафары фатаграфіі, але з іншага боку. У кнізе Анка Упала нібыта змешвае нейкі «раствор», «рашчыну», рыхтуе гледача для з’яўляння персанажаў. Спачатку паўстае пейзаж, фон, праз успаміны гераіні ідзе першае знаёмства з гераінямі і героямі, і нарэшце ўзнікаюць яны самі — то-бок, праз аўтарку мы атрымоўваем спачатку іх «унутраны» партрэт, і толькі потым знешні.

Пісьменніцу цікавіць менавіта гэтая мова — чалавечых дачыненняў, якая складаецца з рэчаў тонкіх. Позіркі, размовы, паводзіны, жарты — яны здараюцца як у лінейным часе, так і ў «флэшбэках» (успамінах) наратара.

Ужо складана ўзгадаць, калі першы раз «бачыш» Маргарэту — калі менавіта старэйшая сяброўка з’яўляецца ў «гісторыі» ў сваёй стакгольмскай кватэры, але не ва ўспамінах Алены. Сустрэча з Тунці — адзін з найбольш чаканых момантаў — адбіваецца ў памяці стрыманасцю суданскай дзяўчыны, і тым, што Алена, каб не засмучаць сяброўку, пастараецца «не бянтэжыць яе разгляданнем». Тунці першая спытае, ці не змянілася яна за гэтыя гады.

Але ўзамен Анка Упала дае нам тонкую, поўную адценняў, карціну супрысутнасці з прыяцелькай у адной прасторы.

Цытата з кнігі

Паветра напаўнялі пырскі марской вады, абрыўкі гутарак на розных мовах, блікі ад хваляў, сонечных акуляраў, грукат карабельнага рыштунку, рып корпуса парома, тупанне па дошках палубы, воклічы мужчын, што працавалі тут. Мы прычальвалі і адчальвалі, гайдаліся. Я расказвала пра нашых агульных знаёмых, бо думала, што ёй магло быць цікава, але сама Тунці больш ні пра што не пыталася, часам мы проста маўчалі. Калі гайдаешся на пароме, адпадае неабходнасць рабіць штосьці яшчэ, быццам вы і так нечым занятыя. Ніякіх складаных рухаў і слоў, завісанне ў простасці. Нічога не было вядома: навошта мы сустрэліся і ці сустрэнемся яшчэ, ці было гэта патрэбна і для чаго.

Сонца пякло мне ў шчаку, лезла ў вочы.

Маўчанне герояў, у залежнасці ад сітуацыі, можна быць ці густым і напоўненым, ці напружаным і выбуховым. І гэта «фатаграфія стану» ствараецца як і за лік рэфлексіі аўтаркі, так апісання знешняга асяродку — з якім героі нібыта непарыўны: яны сустракаюцца ў пэўным месцы, якое тут важнае. Месца раскрывае (дапасуецца да) герояў. «Прастора» — вось ключавая рэч, якую стварае наратарка.

Цытата з кнігі

Аўтобус доўга не прыходзіў, на прыпынку, апроч нас, не было ні душы. Не памятаю ані слова з таго, што мы казалі, толькі памятаю адчуванне, быццам трэснула насцярожанасць Тунці, мы зноў рагаталі і кпілі адна з адной, як раней. Нібыта мы сустрэліся, як дзве іншапланетныя істоты, якія звычайна не адкрываюць сваё сапраўднае аблічча сярод людзей: адна троху больш даверлівая, а другая — вопытная разведчыца, і дагэтуль яна сканіравала мяне, а цяпер пераканалася, што я — гэта сапраўды я, а не нехта іншая.

У аўтобусе мы прыціхлі, седзячы побач на задніх сядзеннях, закалыханыя гайданнем. У кокан паветра вакол мяне падмешваліся нагрэтыя павевы, ці то ад сценкі аўтобуса, ці то ад Тунці.

— Хочаш перасесці? — спытала я, калі вызваліліся месцы наперадзе.

— Не, мне тут добра, — ціха адказала яна з заварожаным выглядам.

Думаю, я выглядала гэтаксама.

Што адбываецца, калі мы сустракаем свайго чалавека? Людзей? Як яны змяняюць нас сваёй прысутнасцю? Як мы праяўляемся пад іх поглядам? Гэтая «хімія» ці культура (?) — і ёсць тое, што цікавіць пісьменніцу.

Цытата з кнігі

У яе пры сутнасці да мяне вярталася разуменне, што я магу даць рады калі не з чым заўгодна, то шмат з чым. Побач з ёй я пачувалася нашмат лепей, быццам заходзіла ў нейкую абароненую прастору, дзе можна было выдыхнуць і расслабіцца. Калі нам задавалі пытанне, то адказвала найчасцей яна. Яна выходзіла наперад, калі ў мяне ўзнікала патрэба схавацца за яе, і мне нават не трэба было прасіць пра гэта. Заўжды атрымлівалася так, што там, дзе гублялася я, яна выяўляла свае моцныя бакі. І наадварот: быццам з палёгкай скідаючы цяжар, яна, не вагаючыся, пакідала мне вызначаць кірунак нашага руху — выявілася, што побач з ёй мне было нескладана гэта рабіць. Звычайна я хвалявалася, што магу заблукаць у незнаёмым месцы, але калі яна была са мной, то іншага не выпадала — і я знаходзіла шлях за абедзвюх, з ёй мяне пакідаў страх згубіцца.

Але чытачу аўтарка прапануе заблукаць, калі не ў незнаёмым месцы, дык у часе. У «флэшбэках» Алены неаднарозава будзе ўзнікаць Беларусь. Напрыклад, шпіталь, у якім яна праходзіла лячэнне. Палаючы ад спёкі мультыкультурны Стакгольм і жаночая палата мінскага шпіталя акажуцца звязанымі — праз гераіню, якая памятае той «незабыўны» досвед. Дзесьці ты можаш з асалодай купацца пад дажджом, а дзесьці вымушаны схавацца за рушніком, паклаўшы яго на свой твар, каб адгарадзіцца ад прасторы, знаходжанне ў якой невыносна.

Цытата з кнігі

Мае суседкі, што занудзіліся тут за тыдні ляжання, спрактыкавана змянілі форму і ператварыліся ў тры пары гіганцкіх вушэй: яны хацелі пазнаёміцца са мной бліжэй. Так блізка, як гэта робяць у бальнічных палатах людзі, пазбаўленыя тэлевізара. Колькі мне гадоў? Кім я працую? Колькі зарабляю? Дзе вучылася? Хто мой муж? Колькі я маю дзяцей? Які заробак у мужа? Пытанні мушынай стайкай узняліся пад столлю і абляпілі лямпы. Вушы нецярпліва чакалі. Фасетачныя мушыныя вочы прагна ўзіраліся ў мяне.

Чалавек — не толькі асоба, якая знаходзіцца побач з табой менавіта цяпер у канкрэтным месцы. У ім, як у матрошцы схаваныя іншыя яго досведы. Яны нікуды не знікаюць.

Таксама ён складаецца з напластаванняў культур, якія (не) выбірае, ён заўжды ўнікальны. Цікаўнасць да гэтай адрознасці, асэнсаванне таго, што з табой адбываецца ў пэўным месцы, з пэўным чалавекам — ёсць і этычнай матрыцай літаратуры Анкі Упалы.

І мы заўжды — сума досведаў, часоў, якія з намі здарыліся.

Алена і Тунці адпраўляюць адна адной рознакаляровыя чалавечкі-смайлікі: Алена — белага колеру, Тунці — чорнага, як яны самі.

Алена гатуе дранікі для сваёй шведскай сяброўкі Маргарэты, каб тая магла паесці з дарогі.

Тунці з сяброўкай хочуць паглядзець футбольны матч у парку, але адмаўляюцца ад ідэі, бо заўважаюць, што будуць замінаць людзям, якія ўжо занялі свае месцы.

Чаму важныя гэтыя дэталі? Таму што з гэтых «дробязяў» і складаецца этыка ўзаемастасункаў, маленькія крокі ўзаемапавагі, якія пазначаюць тое, што ты сапраўды бачыш іншага. Ды нават рамантычныя пачуцці паўстаюць у гераіні як працяг радасці спазнавання і прыняцця.

У кнізе Анка Упала аддае належнае і прыродзе — прыродны краявід у яе прозе гэтаксама раўнапраўны, як і гарадскі. Птушкі за вокнамі кватэры ў Беларусі, і на лецішчы Маргарэты ў Швецыі, смаўжы, якія з палёгкай выпаўзаюць на дождж — «месца» для пісьменніцы гэта не толькі сацыяльны асяродак, а шырэй — цэлы свет. Гераіня напоўняецца (ці апусташаецца) не толькі праз людзей, ёй важныя і знакі прыроды.

Цытата з кнігі

Апошні раз на ровары я каталася ў дзяцінстве. Цяпер з непрывычкі я ледзь не павалілася, але потым, прылаўчыўшыся, па мяккай ігліцы з’ехала на шашу. Пры кожным павароце педаляў мой транспарт выдаваў аглушальнае рыпенне. Неўзабаве я паехала па вясковай вуліцы, якая хутка скончылася. Калі ў дамах былі людзі, якія яшчэ спалі, то яны, мусіць, прачнуліся. З пранізлівым віскатам мой ровар панёсся з горкі спачатку па асфальце, потым па шэрай гравійцы, пасля па сцяжыне. Маленькай кропкай сярод гіганцкіх каржакаватых дрэў, якія атачалі шлях, я імчалася насустрач мору. Па дарозе мне не сустрэлася ніводнага чалавека.

Прыхінуўшы ровар да валуна ля стромкай скалы, парослай старым лесам, я пайшла ўздоўж берага. Ён быў роўны і пакрыты друзам, нават дзе-нідзе пясчаны — я не чакала такога шанцунку. Побач з берагам калыхалася на дне зялёная мутная дымка водарасцяў, але далей вада выглядала празрыстай. Ля прычала мякка гайдаліся кацеры і плавала сямейка лебедзяў — двое дарослых і падрослае птушаня, на кожным слупе, што ўздымаліся паабапал прычала, сядзела па клушы. Яны гучна рагаталі, лётаючы нада мной, калі я плавала ў поўнай адзіноце. Над морам вісела смуга.

І вось трапляючы ў такую літаратуру, праглядаючы «серыю нязробленых фотаздымкаў», разумееш, што нягледзячы на інтымнае пісьмо, пісьменніца пераглядае структуру сацыяльнага. Гэта феміністычны погляд змяшчае фокус увагі з сюжэту на ўласна тое, што можа быць сюжэтам, як нарацыя становіцца і суб’ектыўнай, і рэфлексіўнай. Сумесныя прагулянкі з сяброўкай, купанне ў моры, тое, як стасуюцца жанчыны, лежачы ў палаце мінскага шпіталю, як паўстае канфлікт з шведскай прыяцелькай, здавалася б, «на пустым месцы», як раптам выяўляецца расколіна паміж табой і блізкім, як птушкі залятаюць да цябе ў кватэру... Усе гэтыя фрагменты складаюцца ў адно палатно — ты і робіш яго бачным як той самы фатограф. Ты адлюстроўваеш і адбіваешся сам(а) ў гэтым творы.

Захоўваеш прастору і час(ы) і адасабляешся ад іх.

Паказваеш сваю ўразлівасць і намагаешся не губляць крытычнага погляду. Пісьмо як фотапавелічэнне і аддаленне.

Чалавек — гэта скарбонка з фатаграфічнымі архівамі, частка якой заўсёды застанецца недасяжнай.

Як сума культур і прагі паразумення.

«У пэўным сэнсе іншасць — гэта ілюзія», — адзначала аўтарка ў «Заснежаным востраве». Напэўна, блізкасць — гэтаксама, — хочацца дадаць пасля прачытання «Раз на дваццаць пяць тысяч гадоў».

Да слова, «раз на дваццаць пяць тысяч гадоў» — так рэдка адбываецца поўнае месячнае зацьменне, сведкамі якога Алена і Тунці ледзь не сталі.

Можа быць, каб лепш убачыць адно аднога, нам патрэбна больш вытрымкі і ўдачы?