Кароткі інтымны альфабэт 2020-га ад Альгерда Бахарэвіча

Азарэньне. А можа, лепш адзінота?

Азарэньне — назва крамы на праспэкце П., дзе мы тады схаваліся. Ліў дождж, з самай раніцы ліў дождж, і пяць хвілін таму я быў гатовы пляснуцца тварам у лужыну ад болю. Я проста больш ня мог бегчы. Слабак. Сорам, віна, боль, надзея. За вокнамі палявалі на людзей. А мы, прамоклыя да ніткі, ладзілі тэатр — каб нас не паймалі. І нас не паймалі. 

Адзінота. Мы з табой былі адны ў двухмільённым горадзе. Часам мы выпраўляліся на маршы з А. і І.. Але найчасьцей мы хадзілі зусім адны — партызанскі атрад з двух літаратараў, мужчыны й жанчыны. Адны між сотняў тысяч. Перамаўляючыся толькі міжсобку. Ратуючыся крыкам, абдымкамі ў цемры, спрэчкамі, маўчаньнем. Нэрвовым сьмехам. Сярод сем’яў, сяброў, сужэнцаў, супрацоўнікаў, субрацьцяў, сёстраў — мы былі адны. Наш з табой супраціў. 

Бел-чырвона-белы. Такім быў мой родны горад. Я ніколі ня думаў, што пабачу яго такім. Бел-чырвона-белым. Нават у сваіх шчылінах. Нават у Шабанах. Нават у Масюкоўшчыне. Раптоўна — нібы нехта цярпліва трымаў гэтыя колеры ў таемным сховішчы. Вольны горад з мрояў. Нават калі яны выяжджалі з завулкаў і спыняліся наперарэз — мікраўтобусы з танаваным шклом. Колеры, што ажывалі адразу ж пасьля таго, як іх забівалі. 

«Вы ж напішаце пра нас? Вы ж напішаце, праўда? Напішыце, як гэта было...» 

Так яна сказала мне, невядомая жанчына каля той Стэлы. 

І я паабяцаў, што напішу. Я быў публічнай асобай, мяне пазнавалі на вуліцах, на маршах... Я напісаў кніжку, і яшчэ адну. Расказваю сьвету пра тое, што бачыў на свае вочы — год за годам. Пра наш 2020-ы — а што было далей, няхай раскажуць іншыя. Бо для нас далей былі толькі гатэлі, цягнікі, самалёты, сцэны, ратушы, кавярні, бібліятэка на сьпіне, часовыя прытулкі — і зноў: гатэлі, цягнікі, самалёты, сцэны... 

І чароўны шар Менску ў руках. Менску, якога больш няма.

«Гэта наш горад». Хто і калі гэта ўпершыню крыкнуў, ня мае ніякага значэньня. Ня важна, за кім ты паўтараеш — важна, што ты прамаўляеш гэта, ідучы па родным горадзе, проста пасярод праежджай часткі, і цябе чуюць. Горад гаворыць тваім голасам — бо ніхто ня можа ў цябе іх забраць. 

«Дарослыя, не здавайцеся». 

Дзень, яшчэ адзін дзень на волі. 

Дагэтуль я не магу ўспамінаць пра гэта без дрыготкі ў руках, у сэрцы, у дзіравай сваёй памяці.

Ежа. Якую мы пакідалі Кошцы — на выпадак, калі ня вернемся. Яна даўно ў сваім Выраі — яна таксама сьведка лета й восені 2020-га. Яна засталася — мы зьехалі. 

Ежа. Якую мы таропка елі, бо сьпяшаліся, увесь час сьпяшаліся — каб не прапусьціць гісторыю.

Гэта быў час, калі мы пачалі шмат лаяцца матам. 

Жыве Беларусь. Раптам гэтыя словы ажылі, успыхнулі, напоўніліся сэнсам. 

Забралі. 

Так называецца твой верш пра брата.

Гэтае слова мы паўтаралі кожны дзень. Калі забіралі родных, знаёмых, сяброў — аднаго за адным.

Калі падумаць — занадта мяккае, занадта карэктнае. Схапілі. Скралі. Выкралі. 

Мы мусім вяртаць словам іхныя сапраўдныя значэньні.

Інтэрвію. Мы публічныя асобы, мы мелі прывілей і місію, абавязак і творчае заданьне — расказваць сьвету пра тое, што ў нас адбываецца.

Сьвет пачуў нас.

І хутка забыў. 

Кальварыя? 

Па матывах таго маршу я напісаў апавяданьне. Як мы крычалі нашым мёртвым, ідучы паўз іхныя дамы: далучайся! 

Карона?

Я не надзяваў маску. Навошта? Што нам хаваць — і чаго нам баяцца пасьля таго, што мы пабачылі, пасьля таго, што робіцца навокал. 

Людзі. Людзі мяне зьдзівілі. Людзі, у якіх я расчараваўся — раптам выйшлі зь нечуванай адвагай, з рашучасьцю апошніх, зь перакананасьцю найлепшых. Людзі, якія маглі б зрабіць гэтую краіну іншай. І зрабілі. Нас было шмат, нас было неймаверна шмат, нас была большасьць — і гэта быў адзіны момант, калі я пачуваўся добра на баку большасьці.

Менскі дзёньнік. Юля напісала яго па-ангельску, ён перакладзены на некалькі моваў, і дзякуючы гэтай кнізе тысячы людзей у іншых краінах даведаліся, што было з намі ў тым 2020-м. І гэты мой інтымны алфабэт — проста абрывачныя ўспаміны для фэйсбуку, для сябе, для знаёмых. Кніга застанецца — а гэтыя нататкі... Проста мне захацелася іх напісаць, нагадаць сабе, назваць рэчы, якія ўжо не забудуцца — але просяць словаў. 

Не хадзі. Ня пойдзем.

У жніўні я жыў, у верасьні я яшчэ верыў, у кастрычніку я лічыў, што ўсё скончылася. І ўсё ж хадзіў з табой — бо ня мог адпусьціць цябе адну. Цяпер я ўдзячны табе — бо я быў там, я бачыў, як па вуліцах і плошчах, па сквэрах і завулках ідзе гісторыя. Гісторыя Эўропы.

Opfer.

Прыгожае нямецкае слова, якое азнаечае «ахвяра». Колькі гадзін я аддаў , тут, у экзылі, каб давесьці — мы не ахвяры, мы ня проста сьведкі. Мы маем права гаварыць пра сьвет — і вы можаце ў нас шмат чаму навучыцца. Мы маем права парушаць правілы і руйнаваць вашы стэрэатыпы. Гаварыце з намі на роўных. 

У 2020-м я напісаў «Апошнюю кнігу пана А.». 

Казка «Чалавек Раман Бурак». Пра робата-андроіда, засланага ў Беларусь, каб... «У сьветлыя высі» — пра тое, як мяняюць прамоклы ад крыві сьцяг на самай высокай у краіне мачце. Раніцай журналістка А. пісала, як яе ўразіла кніжка. А ўвечары яе грузілі ў аўтазак. Да жніўня заставалася два месяцы.

А праз пару гадоў я напісаў «Ператрус у музэі». Маю кнігу пра 2020-ы.

Гэтую кнігу ніхто ў нас не зразумее, напісалі мне з майго амэрыканскага выдавецтва. 

Ніхто ня ведае, што адбылося ў 2020-м у Беларусі. Усё забыта. Занадта кароткі эпізод. Ёсьць толькі вузкае кола людзей, якія ведаюць і памятаюць — і яны ўжо не забудуць. Дзякуй тым, для каго 2020 тут на Захадзе — ня проста лічбы.

Расейская мова. Яна панавала тады — і мы дазвалялі ёй гэта. Мы глядзелі на яе як на дзіця, якое яшчэ ня вырасла.

Я разумею тых, хто трымаецца за расейскую там. Разумею іх прагматызм, іх рацыянальны падыход. 

Але навошта яна ім тут, навошта яны чапляюцца за яе ў краінах, дзе яна ўжо нікому не патрэбная? 

Сабакі Эўропы.

Берагу дасланы мне плякат — «Хачу чытаць Сабакаў Эўропы, а не асьцерагацца псоў рэжыму».

Тэрор. Проста пад вокнамі нашага дому людзі палююць на людзей — людзі ў форме, людзі са зброяй. Гэта восень, гэта 2020-ы.

«Зараз вас адвязу, паеду дамоў, прыму душ — і на марш, давіць таракана», — кажа нам менскі таксыст у верасьні. Што зь ім сталася?

Мы сустракаемся ля танка з рэдактарам менскага выданьня пасьля выхаду майго эсэ пра фашызм у кастрычніку. Мы нібы падпольшчыкі ў акупаваным Менску. Таемныя знакі, закрытыя твары, тупат на лесьвіцы ўначы — паніка. Тэлеграм. 

Стоячы з табой каля бэтонных платоў ля турмаў, чакаючы нашых вязьняў, я больш не разумеў, што такое свабода. Настолькі кніжным мне падавалася гэтае прыгожае слова. 

Уцёкі. Ад іх — праз двары, па вуліцах, вясёлымі скачкамі, адчайнымі рыўкамі, па знаёмых зь дзяцінства менскіх норах, пад’ездах, сквэрах. Пад сонцам і пад дажджом. Той восеньню, ледзь ня падаючы ў лужыну на праспэкце П,, я вырашыў, што і праўда: час уцякаць. Я зразумеў, што будзе далей. Што будзе з маім горадам, зь Беларусьсю, з Эўропай. Жахліва, што я ня толькі не памыліўся — усё аказалася шматкроць горш і страшней. 

20 лістапада 2020 мы селі ў самалёт Менск-Вена. І з таго дня не бывалі ў Беларусі. 

Фота. Як жа я баяўся за цябе ў той дзіўны, велічны і страшны год.

Ты фатаграфавала тое, што было вакол. Шматысячныя маршы, нашу новую менскую паўсядзённасьць. Іх і нас. Нас і іх. Не зважаючы на страх, на пагрозу, на тое, што ў кожны момант усё магло б абярнуцца катастрофай. Ты была сьмелай, адчайнай, чулай і салідарнай. Табе было страшна — а мне яшчэ страшней. Калі б з табой нешта здарылася — гэта была б мая віна. 

Ты чытала вершы каля Філярмоніі і на праспэкце Незалежнасьці.

Цяпер, калі я чытаю перад тысячамі нямеціх чытачоў, я раз-пораз успамінаю 2020-ы і думаю: у цябе тады публікі было яшчэ больш... 

Хвароба. У той год яна была са мной — і чакала, пакуль я зьеду. Каб раскрыцца і накінуцца тады, калі я думаў, што мы ў бясьпецы. 

Цана. 

Мы ўсё яе плацім. Бацька, што сышоў у лепшы сьвет, а я нават не абняў яго на разьвітаньне. Старасьць, якая прыходзіць, заўжды ведаючы адрас — нават калі яго ня ведаеш ты сам. Мой родны горад, які мяне забудзе — а я яго не. Беспрытульнасьць і неабходнасьць даказваць усім, што ты ёсьць —штодзённая праца невідзімкі. Жыцьцё ў чужой мове — дзякуй богу, што я люблю чужыя мовы. 

Але на сьвеце ёсьць мноства тых, хто плаціць значна вышэйшую цану. І мы зь ім некалі хадзілі па тых самых вуліцах. 

Чыгладзэ

Вуліца, дзе 2020-ы сустракаў нас і праводзіў. Прыватны сэктар, тралейбусы, п’яныя мужыкі і бабы, няспынны гул сырэнаў за вокнамі.

Шцірліц

Чаму Шцірліц? Навошта? Неяк на плошчы Незалежнасьці яны ладзілі нам «псыхічную атаку» — уключалі наўмысна скажоную музыку з савецкіх фільмаў, якая дзейнічала на нэрвы і, паводле задумы, мусіла ствараць для нас цяжкі псыхалягічны фон і ўрэшце выгнаць нас з вуліц і плошчаў. Яна дагэтуль гучыць у мяне ў галаве. Там-парам, там-парам-парам... Гумовы гуманізм. А была яшчэ беларуская эстрада. Але мы адно сьмяяліся. 

Эміграцыя. Экзыль. Я пішу, я гавару, я чытаю са сцэны на іншых мовах: у эміграцыі ты нібы дзіця. Трэба наноў вучыцца пісаць, вучыцца гаварыць, вучыцца думаць, вучыцца пісаць. Для мяне гэта другая эміграцыя. Я быў да яе гатовы — падрыхтаваўся, чытаючы ў 2020-м біяграфіі пісьменьнікаў і кніжкі па гісторыі. Экзыль адкрыў нам новыя магчымасьці, якія без 2020-га ніколі б не паўсталі для вечна маргінальнай беларускамоўнай літаратуры. Мы цікавыя камусьці найперш таму, што мы былі там, у 2020-м. А далей — можна аспрэчыць гэты статус, разбурыць іхныя стэрэтыпы — і расказаць сьвету штосьці большае. Тое, што ты напраўду даўно хацеў. 

Прапаганда выліла на мяне за апошнія гады столькі памыяў і пагроз — але што ў гэтым новага? Усё старое, як сам сьвет. Для тых, хто чытае кнігі. 

Я ня ведаю, як бы я перажыў усё гэта, калі б ня Ю. 

Нам пашанцавала, што мы разам. 2020-ы — тое, што мы дзелім на дваіх. 

Мы былі там, у 2020-м. Ты і я. Мы бачылі гэта, мы дыхалі гэтым, мы былі там і мы рабілі гісторыю. Хто як мог.

І гэтыя ўспаміны ў нас ніхто не забярэ. 

Я быў там. Я бачыў гэта на свае вочы. І калі ў мяне спытаюць, што там было, у 2020-м, я змагу гаварыць доўга. Я сьведка. Сёньня я спрабую сьцьвердзіцца ў культуры і ў мове, якія мяне прызналі, у краіне, якую даўно не лічу чужой. Я ўсё часьцей думаю, што ніколі не вярнуся. Але ніколі й не забываю: ёсьць тысячы і тысячы людзей, у якіх быў свой 2020-ы. І якім значна цяжэй за мяне. За 2020-ы ўсе плацяць сваю цану — і застаецца дачакацца, калі яе заплацяць і тыя, іншыя. Як жа хочацца дачакацца. Тое, што адбылося, не ацэньваецца ў катэгорыях «мы прайгралі», «яны перамаглі». Мы былі бяззбройныя людзі сам-насам з гвалтам — гэта ня спорт, ня бой, ня конкурс. Гэта быў бунт — і сам яго факт, тое, што ён застанецца ў гісторыі, у памяці, у лёсах, ужо — зьмяняе сьвет назаўжды. Бо той, хто аднойчы кінуў выклік страху і рабству -зьмяніў ня толькі сябе, ён зьмяніў сьвет. І няхай сьвет заўважыць гэта няхутка — ён ужо іншы, гэты самаўпэўнены сьвет навінаў, рэклямы, геапалітыкі. Усё не дарэмна — патрэбны толькі іншы маштаб, іншыя адзінкі вымярэньня. 

Ды мне і ня цяжка. Мне лёгка, лёгка... Лячу над зямлёй і над часам, над гарадамі, набіты амбіцыямі чалавек з кніжак, імя на вокладках, граматычная памылка — і толькі зрэдку, азіраючыся назад, у цемру, адчуваю: гэта ўсё і праўда было, са мной, з намі — а значыць, патрабуе словаў. І будзе патрабаваць яшчэ доўга.