«Па-беларуску «Слана» Філіпенкі набывалі больш ахвотна, чым па-руску». Якія кнігі сёння ў топе? Інтэрв'ю з кіраўніцай выдавецтва Gutenberg Publisher

«Наша Ніва» пагутарыла з галоўнай рэдактаркай выдавецтва Валянцінай Андрэевай. Пра амбіцыі, няўдачы, выгаранне, дзіцячую літаратуру, штучны інтэлект, самы дарагі праект і тое, якіх кніг не стае беларусам — у нашай размове.

Валянціна Андрэева: У нашай сям’і шмат чыталі і мама, і тата. Тата пры гэтым — заўзята: мог і дзень чытаць, і ноч. Мама ж хоць таксама захаплялася кніжкамі, але як жанчыне заўзята чытаць ёй мала калі ўдавалася. Таму што, калі ў цябе дзеці, сям’я, абавязкі, ты не можаш сабе гэтага дазволіць (ці вельмі рэдка).

Напэўна, з тых жа прычын тата ў маёй памяці крыху часцей чытаў мне ўголас, асабліва калі нарадзіўся малодшы брат.

ВА: Перадусім, я і муж таксама чытаем ім уголас. Для мяне гэта вельмі важная практыка. Хоць апошнім часам я часта стамляюся і застаецца зусім мала часу, каб адкласці ўсе справы да таго, як дзеці ўкладуцца спаць — тым не менш, стараюся пакідаць на гэта час. Чытаю нават старэйшай дачцэ, якой неўзабаве споўніцца 15 гадоў. Сама яна досыць натуральна расчыталася — мы проста часта прыносілі ёй розныя кніжкі.

Сын таксама не мае з гэтым праблем, прычым бярэцца за вельмі тоўстыя выданні. Сама ж я цяпер чытаю яму «Таямнічы сад» Фрэнсіс Элізы Бёрнэт, які выйшаў нядаўна ў выдавецтве «Папуры». І такі лайфхак: спыняюся ў канцы раздзела, дзе, напрыклад, хтосьці плача ў калідоры. І тады ён з прыкрасцю рэагуе: «Ну, канечне, чаму абавязкова трэба скончыць у тым месцы, дзе цікава даведацца «а што ж далей?».

Так было і з «Кнігай здольных» Святланы Аўдзейчык: там немагчыма было спыніцца, бо яна майстарка кліфхэнгераў! Такія мастацкія абрывы на самым цікавым і розныя аўтарскія прыёмы правакуюць дзяцей саміх узяць кніжку ў рукі.

Падобнае было з «Д’яблам з сёмага класа» Карнэля Макушыньскага — я спачатку ўключала аўдыякніжку на «Кніжным возе», а потым забірала тэлефон, бо трэба было сыходзіць, а сын прасіў: «Дай хаця б папяровую, я мушу ведаць, што там адбываецца далей».

У расчытанасці сына ёсць і заслуга настаўніцы пачатковых класаў з польскай школы. Яны тут ужываюць так званую «бостанскую сістэму» для фармавання звычкі чытання. Дзецям чытаюць кніжку ўголас 10 хвілін урока, і дадаткова ўводзяць самастойнае чытанне дома. Бацькі мусяць штодзень адзначаць, колькі хвілін чытала дзіцё (у першым класе школьнікам трэба было чытаць мінімум 10 хвілін на дзень, у другім — 20, а ў трэцім ужо 30).

Не скажу, што чытанне для сына цікавейшае за гаджэты. Але як толькі заканчваецца адведзены час на планшэт, у вольны час ён бяжыць да кнігі.

Менавіта для дзетак, якія толькі пачынаюць чытаць, мы ў выдавецтве стварылі спецыяльную серыю «Чытаю сабе сам» для трох розных узроўняў — з адмысловым шрыфтам для дыслексікаў, з націскамі і расфарбаванымі складамі. Гэты праект быў маёй марай і ёсць місіяй — хочацца выпусціць яшчэ больш кніг для матывацыі і трэніровак чытання. Я ўпарта сунуся па гэтай дарозе, бо ўважаю яе за вельмі важную.

ВА: На мой погляд, беларуская культура канкуруе ў межах усёй інфапрасторы, даступнай беларусам. У кожнага яна можа быць свая: у кагосьці — расійская, у кагосьці — польская ці літоўская, грузінская. Для беларусаў Амерыкі — амерыканская.

То бок, мы канкуруем на агульным, вельмі вялікім полі культуры, дзе няма нават многіх перакладаў на беларускую мову сусветнавядомай класікі.

Не тое каб для мяне крытычна важна, каб усё-ўсё было навокал па-беларуску. Але я сама жыву па-беларуску і хачу жыць у гэтым свеце са сваёй беларускай мовай у камфорце. Каб у той момант, калі мне хочацца пачытаць нейкую кнігу па-беларуску ці паглядзець фільм з нашым агучваннем, я магла гэта зрабіць. Без позы, без змагання, без перамогі над абставінамі, а проста таму, што гэта мова майго жыцця, мова, якой я жыву. Гэта архіскладана на сёння, але тым не менш.

На жаль, наш кніжны бізнэс не такі самы, як у Еўропе, дзе можна спрагназаваць: «Окей, мы тры тысячы асобнікаў надрукуем і тры тысячы так ці іначай прадамо, і вось так падзелім гэты пірог». У нас рызыкі вельмі высокія. І калі ў кніжкі, якой мы надрукавалі тысячу асобнікаў, прадаецца толькі 150, і яна паўтара года ляжыць, займаючы ладную частку склада — гэта стварае вялікую праблему для выдавецтва.

ВА: Так. Не буду агучваць назву: мне страшна не хочацца засмуціць аўтара, таму што кніжка цудоўная, зробленая вельмі добра. Але такі вось збег абставін і патрабаванні беларускіх чытачоў. Нельга вінаваціць людзей у тым, што ім нешта не патрэбна (або патрэбна ў малой колькасці).

ВА: Так, на сёння «Гутэнберг» адбірае большую частку жыцця. І тое, з чым я змагаюся — гэта наладзіць life-work balance. Каб пераставаць працаваць пасля сыходу з працы дадому. Наступным этапам будзе задача знайсці ў сабе энергію і завесці хобі. 

Прычына, чаму з працоўным балансам яшчэ не вырашана, палягае ў тым, што дагэтуль наша праца больш падобная да місіі ці валанцёрства. Гэта не тая стабільная работа, з якой можна пайсці ў адпачынак, не тыя заробкі, каб хаця б перастаць трывожыцца наконт заўтра. Мы над гэтым, вядома, працуем.

Хочацца плаціць усёй камандзе хаця б мінімальны, але стабільны заробак і не прымаць неабдуманых рашэнняў, якія патрабавалі б ад калег ахвярнасці. Бо калі ты ўвесь час ахвяруеш, гэта прывядзе да выгарання. А гэта нам менш за ўсё патрэбна, бо прафесіяналаў у сферы і так не стае.

ВА: Нас чацвёра ў пастаянным складзе. Некалькі чалавек не ўваходзяць у асноўную каманду, але ўжо занялі ў выдавецтве сваё вельмі важнае месца. Яшчэ некалькі шукаюць сваё месца ў нашай камандзе, але каманда расце. І яна павінна расці, калі мы хочам выпускаць усё тое, што плануем.

ВА: Мы падрыхтавалі 27 кніжак. З іх чатыры былі непублічныя — гэта чыста камерцыйныя выданні, якімі мы спрабуем акупіць нашу працу.

Сярод заўважных выданняў — раман «Слон» Сашы Філіпенкі. Людзі, якія набывалі яго, казалі, што гэта для іх першая кніжка па-беларуску, якую яны ўзялі ў рукі і збіраюцца прачытаць з часоў школы. Беларускамоўную версію набывалі нават больш ахвотна, чым расійскамоўную, і гэта вельмі цешыць. Гэта значыць, што людзі ўмеюць і хочуць чытаць па-беларуску. Проста пакуль не заўжды атрымліваецца даць ім тое, чаго яны хочуць.

«Слон» выйшаў у маі, і другі наклад быў надрукаваны літаральна праз два тыдні пасля старту продажаў. Усе дзве тысячы асобнікаў гэтай кнігі амаль прададзеныя.

Валянціна: Другая паводле колькасці продажу кніга «Халодныя землі» Аляксандра Карнаўха — яна збірае вельмі шмат станоўчых водгукаў. Аўтар новы, не распіяраны. І ў гэтай кнігі, на мой погляд, абсалютна ўвесь патэнцыял стаць бэстсэлерам на ўзроўні «Слана». І я вельмі спадзяюся, што «Халодныя землі» будуць неўзабаве перакладзеныя на нейкія іншыя мовы — мы над гэтым працуем таксама. Ды і сам аўтар ужо падпісаў дамову з адным еўрапейскім агенцтвам.

Трэцяй у топе ідзе кніга «Пентаквантар» Арцёма Шуканава. Гэта тэхнатрылер ад айцішніка, вельмі добра прапісаны і напісаны па-беларуску. Кніга магла выйсці на любой мове свету, але яна атрымалася менавіта такой, таму што яе пісаў беларус, які нарадзіўся ў Мазыры і танцаваў факстрот у Мінску. «Пентаквантар» уздымае вельмі глыбокія пытанні, пры гэтым чытаецца лёгка.

ВА: Ведаеце, я ўжо адмовілася ад думкі, што перадусім трэба глядзець у бок ангельскай. Так, калі мы перакладзём на ангельскую, нас больш пачуюць. Але на ангельскай мове выходзіць столькі ўсяго, што пераклад беларускай літаратуры будзе патрабаваць суперпрафесійнай прамоцыі — дарагой і няпростай. Таму што англамоўны рынак вельмі насычаны і адваяваць сваю аўдыторыю там складана.

Я думаю, што па магчымасці як мага больш трэба працаваць з перакладамі на польскую, украінскую, мовы краін Балтыі. Нездарма таксама кнігі Сашы Філіпенкі і Альгерда Бахарэвіча перакладаюцца на нямецкую — там добры кантакт і ёсць разуменне, хто гэта будзе чытаць.

Персанальна я збіраюся скіроўваць свае высілкі на тое, што нам бліжэй геаграфічна, што нам больш зразумела, з кім мы можам камунікаваць больш даступна.

Ангельская мова прыйдзе натуральным чынам, калі мы якасна наладзім міжкультурную камунікацыю ў сваім рэгіёне.

ВА: Дзве кнігі. Першая — «Гісторыя пра крата, які хацеў даведацца, хто нарабіў яму на галаву» ад Вэрнэра Гольцварта і Вольфа Эрльбруха. Мы ўжо даўным-даўно аддалі яе на фабрыку, але спачатку ў іх машына для друку зламалася, потым у дастаўшчыка кола адвалілася.

А яшчэ пакуль мы друкавалі гэтую кнігу, яе расійскую версію ў Беларусі прызналі забароненай. Таму людзі знутры краіны, хутчэй за ўсё, яе ўжо не купяць у нас, што вельмі прыкра.

Другая кніжка, якая ніяк нам не даецца — «Дом, у якім» аўтарства Марыям Петрасян.

Мы вымушаныя былі нават працягнуць дамову на аўтарскія правы, таму што не ўклаліся ў адведзеныя нам два гады на яе стварэнне. Кніжка проста вельмі вялікага аб’ёму і такой жа адказнасці, бо для многіх дзяцей 2010‑х гадоў яна была крытычна важная, бо размаўляла пра рэчы, якія адпавядалі ўнутранаму свету гэтых людзей. І таму хочацца зрабіць яе вельмі добра.

Спадзяемся выпусціць яе вясной: нарэшце атрымалі макет кнігі. Але ўжо на цяперашні момант гэта наш самы доўгі і самы дарагі праект.

ВА: У нас у партфелі ёсць дзве файныя настолкі. І яны абедзве, у прынцыпе, у высокай ступені гатоўнасці, іх можна было б давесці да стадыі друку літаральна за месяц. Але друк кожнай патрабуе каля 10 тысяч еўра. Сабраць пул з інвестараў на такую суму пакуль не атрымліваецца. І мы дазволілі сабе не перажываць з гэтай нагоды.

2025 год быў важны ў іншым. Нягледзячы на тое, што «Гутэнберг» для мяне асабіста — гэта дзявятае выдавецтва, у якім я працую, тым не менш наша праца як асобнага, самастойнага прадпрыемства патрабуе зусім іншага, новага досведу — таго ж кіравання ўсімі працэсамі. І вось пабудовай гэтага прадпрыемства мы і займаліся ў гэтым годзе.

Сярод усяго, дэлегавалі абавязкі, бо на пачатку я сама карэктавала і рэдагавала большасць кніг, а мой калега і партнёр рабіў вокладкі — карацей, усё рабілася ўнутры каманды. На сёння мы сабралі штат людзей, з якімі я спакойна і ўпэўнена працую і ў карэктуры, і ў рэдактуры. Мы таксама знайшлі чалавека, які робіць макеты на ўзроўні, які нас задавальняе.

Дзякуючы росту каманды, думаю, у наступным годзе мы зможам павялічыць колькасць прадуктаў. Яшчэ адна задача, якую мы вырашаем — пошук сябраў каманды, якія разумелі б пра піяр і медыя, бо дагэтуль мы маем такую праблему, што пра нас не ўсе ведаюць нават у Кракаве.

ВА: Польшча, Літва, Амерыка, Нямеччына. Беларусь дастаткова нізка ў гэтым спісе — туды мы адпраўляем менш за 2% ад агульных замоваў. Я думаю, што звязана гэта найперш з тым, што людзі з Беларусі вымушаныя перастрахоўвацца.

Многія не рызыкуюць плаціць карткай на сайце, таму што хто ведае: сёння выдавецтва не экстрэмісцкае, а заўтра, можа, ужо так. Я цудоўна разумею гэтых людзей, ім трэба ацалець. Але агулам не забароненыя ў Беларусі кніжкі вельмі хутка даязджаюць — за два тыдні максімум.

Ну, і яшчэ з Беларусі можа быць менш замоў праз кошт. Працуючы ў Еўропе, мы вымушаныя заяўляць досыць высокія цэны сваіх кніг, а да гэтага дадаецца яшчэ і дастаўка. А ў Беларусі заробкі не такія высокія, каб лёгка можна было дазволіць сабе накупіць кніжак.

ВА: Нейкі час я жыла з думкай: гэты месяц мы працуем, а што ў наступным — невядома. Амаль увесь 2024 год мы так жылі. Асабліва гэта ўзмацнілася, калі мы трапілі ў непрыемную сітуацыю з польскай бухгалтарскай кампаніяй, якая брала з нас грошы, але справаздач не рабіла.

І мы вымушаныя былі заплаціць новай кампаніі грошы за ўвесь час працы ад пачатку дзейнасці, гэта была вельмі вялікая для нас сума — каля 10 тысяч еўра.

Тады нас вельмі падтрымалі людзі, шчыры дзякуй усім і кожнаму. Вось гэтая сітуацыя была для нас вельмі цяжкім момантам, але мы яшчэ не страцілі надзею падаць у суд на тую кампанію і працуем над гэтым.

Каласальнай падзеяй для нас стаў зацверджаны грант ад ArtPower на арганізацыйную ўстойлівасць. Пасля пацвярджэння я, нарэшце, пайшла ў краму і купіла два вазоны верасоў і пасадзіла іх на офісным акне, якое два гады было не засаджанае кветкамі. Ну, і я проста крыху выдыхнула, бо зразумела, што найбліжэйшыя паўгода мы будзем рабіць тое, што і трэба — ствараць устойлівае выдавецтва, і ў той жа час не будзем хапацца за галаву, думаючы, як заплаціць усім хаця б мінімальныя заробкі.

ВА: Пасля таго мы з вялікай асцярогай ставімся да сезонных праектаў. Так, нам вельмі хочацца новы каляндар, і мы нават увесну кожнага года пачынаем тузаць партнёраў, ці гатовыя яны далучыцца. Пакуль своечасова спыняемся.

Крытэр такі: пакуль не ўбачым, што ўмеем дастаткова надзейна размеркаваць наклад кнігі паміж партнёрамі, дасягнуць чытачоў з інфармацыяй — за такія рызыкоўныя праекты не бяромся.

ВА: Апошнім часам тэкстаў стала прыходзіць менш — недзе штук пяць на тыдзень. Іншая справа, што над кожным рукапісам трэба працаваць — добра б было, каб аўтары самі неаднаразова перачытвалі рукапіс вачыма рэдактара і карэктара, перш чым ён трапіць да нас. 

У нас існуе такі лакальны мем, калі аўтары дасылаюць рукапісы і пішуць: «Тут усё гатова. Вам толькі надрукаваць». І часта гэта самыя складаныя тэксты. Але я стараюся нікому не адмаўляць, пакуль дакладна не зразумею, што ў нас няма рэсурсаў, каб давесці рукапіс да розуму. Бо, шчыра кажучы, з большасцю кніг і праектаў, якія да нас прыходзяць, можна працаваць.

Вельмі шмат дасылаюць дзіцячых кніг. Пры гэтым, мне падаецца, людзі недаацэньваюць складанасць гэтага жанру.

З’ездзіўшы на кніжны кірмаш у Франкфурт, я прайшлася па стэндах розных выдаўцоў, надаўшы асаблівую ўвагу менавіта дзіцячым кнігам. І сама сабе ўмоўна падзяліла дзіцячую літаратуру на два кірункі. Першы — гэта кнігі на кожны дзень (забаўляльныя гісторыі, прыгоды, майнкрафт, а для самых маленькіх — выявы з колерамі) — іх патрэбна досыць шмат, каб выхоўваць дзіця. Другі кірунак — гэта каштоўныя кнігі, якія нясуць пэўную ідэю, вырашаюць і тлумачаць дзіцяці складаныя пытанні: смерць, інваліднасць, стасункі з сябрамі. І менавіта сярод апошніх кніг размяркоўваюцца міжнародныя прэміі, вялікую ролю ў іх адыгрываюць ілюстрацыі. Таксама менавіта такія выданні стаяць звычайна на нацыянальных стэндах.

А калі я гляджу на беларускую дзіцячую кнігу, я разумею, што мы пакуль не маем такога выразнага падзелу. З аднаго боку, у нас не стае кніг для штодзённага ўжытку, якія дастаткова простыя, але эфектыўна вырашаюць праблему адукацыі. З іншага боку, і каштоўнасныя кнігі ў нас не такія частыя.

ВА: Ведаеце, мы ўвялі ў карыстанне свой знак «No AI кантэнт» не таму, што мы зусім не працуем з ШІ, а для таго, каб адзначыць кнігі, створаныя выключна чалавекам. Нам падаецца гэта важным. Але многія прачыталі гэты знак агулам як палітыку выдавецтва. І некаторыя аўтары асобна агаворваюць: «я калі нешта перакладаў, у канкрэтным моманце карыстаўся ШІ», або «калі я раблю такую карцінку, то раюся з ШІ, а пасля перамалёўваю». То бок, людзі апраўдваюцца. Але не варта: гэта карысны інструмент, проста ён павінен ім і застацца.

Сярод намінантаў кароткага спісу прэміі Гедройца ёсць кніжка «Забойства на вуліцы Макаёнка» Клёка Штучнага, пра якую гавораць, што яна пісалася з выкарыстаннем магчымасцяў ШІ. Я яе прачытала і ў мяне таксама склалася ўражанне, што аўтар актыўна карыстаўся ШІ, і для мяне як для чытача гэта не пайшло дадзенай кнізе на карысць.

ВА: Ой, відаць, беларусам не стае платформаў, каб выказацца, таму пішуць нам вельмі шмат (пасміхаецца). І такое ўражанне, што беларусам не стае ўсяго і адразу: і гістарычных кніг (хаця гэта найбольш распрацаваная сфера ў беларускай кнізе), і раманаў пра каханне не стае, і дарослага фэнтэзі, і перакладаў з замежных моў усяго, чаго толькі можна (у тым ліку навукова-папулярных кніг пра транспарт, космас і ўсе сферы жыцця, пра якія такім чынам можна было б дзіцяці расказаць).

Я асабіста думаю, што нам не стае яшчэ добрай якаснай літаратуры нон-фікшн, дзе чалавек разбіраўся б у сваім пытанні і мог бы добра яго апісаць.

ВА: Першае, што прыходзіць у галаву, і тут, здаецца, трэба не чароўная палачка, а актуальны дадатковы кавалак працы нашага Кабінета, Офіса ці ABBA ці кагосьці з палітыкаў для таго, каб Google нарэшце дазволіў рэкламаваць сайты на беларускай мове. Гэта моцна б дапамагло.

У астатнім, для нас, канечне, вельмі нязручна, што ёсць банкаўскія санкцыі, але тут двухбаковая тэма: нават калі б плацяжы любой беларускай карткай праходзілі на нашым сайце, то ўсё адно гэта не здымае праблему рэпрэсій.

Было б яшчэ класна, каб нехта з нашых стаў сусветна вядомай зоркай, як ізраільская акторка Галь Гадот. І пры гэтым на такім узроўні казаў, што мая родная мова — беларуская.

ВА: Электронкі вельмі патрэбныя, мы імі займаемся прыцэльна і будзем займацца болей, так. Стратэгія — усё, што можам, перавесці ў электронкі. Перадусім для беларусаў унутры Беларусі.

ВА: Некалькі кніжак такіх ёсць, і я не да канца разумею, чаму яны не знаходзяць чытацкай любові, бо заслугоўваюць яе цалкам. Я ўрэшце вінавачу саму сябе: напэўна, можна было знайсці нейкі іншы фармат, вокладку...

Для мяне адназначна заслугоўваюць увагі абедзве кніжкі Сяргея Календы — «Хлопчык Томчык» і «Хлопец Томас» — яны вельмі падабаюцца дзецям, там не фэнтэзі, а рэальныя жыццёвыя праблемы, камунікацыя таты з сынам. Я чытала іх ужо даволі вялікаму сыну, і ён вельмі хваліў. Мяркую, што такое проста неабходна мець на паліцы для чытання дзецям. Да таго ж, там адразу ідзе англамоўная версія — такі карысны бонус.

Ад старту продажаў за год мы прадалі вельмі мала кнігі аўтарства Марсі Шор «Украінская ноч. Вельмі асабістыя гісторыі рэвалюцыі». Прадалося літаральна 70 асобнікаў, пры тым што многія людзі кажуць: нам патрэбны нон-фікшн! А гэтая кніга ад прафесаркі Ельскага ўніверсітэта апісвае грамадскія працэсы, якія адбываліся ва Украіне ў 2008‑м годзе, а потым і на Майдане.

Там менавіта пра тое, чым жылі людзьмі ў гэты час, чаго яны чакалі. Кніга аб’ектыўна напісаная вельмі цікава і пры гэтым каштуе нядорага.